Srbi u Bosni i Hercegovini

Srbi u Bosni i Hercegovini
	Zastava Srba u Bosni i Hercegovini
Ukupna populacija
	1.369.883 — 31,38% (1991); 1.086.733 — 30,78% (2013)
Regioni sa značajnom populacijom
	Bosna i Hercegovina; ( Republika Srpska)
Jezici
	srpski jezik (ijekavski izgovor)
Religija
	uglavnom pravoslavna, manjim dijelom ateisti, muslimani i katolici
Srodne etničke grupe
	ostali Srbi; bosanskohercegovački Bošnjaci i Hrvati

Srbi su jedan od tri konstitutivna naroda Bosne i Hercegovine. Srbi su teritorijalno najrasprostranjeniji narod u Bosni i Hercegovini. Govore srpskim jezikom ijekavskog izgovora, i većinom su pravoslavne vjere, dok mali broj njih čine ateisti, muhamedanci ili rimokatolici.

Srbi u najvećem broju žive u Republici Srpskoj, jednom od dva entiteta zemlje. Osim u Republici Srpskoj, gdje Srbi čine oko 81,51%^[2] stanovništva, Srbi žive u veoma malom broju i u drugom entitetu zemlje, Federaciji Bosne i Hercegovine i to uglavnom u u Unsko-sanskom i Kantonu 10, gdje ih je oko 2,55%^[2] u cjelokupnom stanovništvu. U drugom entitetu, Federaciji Bosne i Hercegovine, Srbi čine većinu u Drvaru, Glamoču, Bosanskom Grahovu i Bosanskom Petrovcu. U Bosni i Hercegovini Srbi naseljavaju oblasti: Bosne, Krajine, Semberije, Hercegovine, Posavine, Birča i Podrinja pa se prema regionalnoj pripadnosti mogu nazivati: Krajišnicima, Bosancima, Birčanima, Posavcima, Sembercima, Hercegovcima, Podrinjcima.

Od 15. do 19. veka, pravoslavni Srbi u današnjoj Bosni i Hercegovini često su bili progonjeni u Osmanskom carstvu ali su isto tako dizali bune i ustanke protiv Osmanlija. Period 20. veka obeležili su okupacija i progoni Austro-Ugarske, borba protiv okupatora u Drugom svjetskom ratu (Srbi činili natpolovičnu većinu u oba pokreta otpora u BH) te genocid u Drugom svetskom ratu. Politička previranja i loši ekonomski uslovi izazvali su više talasa emigracije. Devedesetih godina 20. veka. tokom i nakon Odbrambeno-otadžbinskog rata, mnogi Srbi iz BiH su se preselili u Srbiju i inostranstvo.

Niz Srba iz BH je ostvario značajne uspjehe u svim poljima djelovanja, kako u Srpskoj i BH, tako i u Srbiji i inostranstvu. Srpski trgovci i kasnije bankari i privrednici bili su ubjedljivo dominantni u 18, 19. i na početku 20. vijeka. Za vrijeme trajanja osmanske okupacije nekoliko pojedinaca srpskog porijekla iz današnje Bosne i Hercegovine je zauzimalo vodeće pozicije u politici i vojsci Osmanskog carstva. Srpski slikari uvodili su evropske slikarske trendove i stilove u BH.

Istorija Srba u Bosni i Hercegovini

Srednji vijek

Migracije Srba u ranom srednjem vijeku

Srbi su naselili Balkan u 6. i 7. veku. Prema Porfirogenitovom De Administrando Imperio (oko 960), Srbi su naselili i prostor koji se danas naziva Bosna i Hercegovina. Naseljavali su i vladali Srbijom, koja je uključivala "Bosnu" (sa dva naseljena grada; Kotor i Desnik) i "Rasciju", i pomorske kneževine Travuniju, Zahumlje i Paganiju, prva dvije su grubo podijeljene rijekom Neretvu ( uključujući i ono što je danas Hercegovina). U Srbiji je u to vrijeme vladala dinastija Vlastimirovića. Tokom vladavine Mutimira (r. 851-891), Srbi su bili hristijanizovani. Srbi su bili važni vizantijski saveznici; flote Zahumlja, Travunije i Konavala (srpski "Pomorje") su poslate da se bore protiv Saracena(Arapa) koji su napali grad Ragusa (Dubrovnik) 869. godine, na neposredan zahtjev Vasilija Prvog, koga su Dubrovčani izmolili za pomoć.^[3] Teritorijom Bosne vladalo je nekoliko srpskih dinastija, gotovo u čitavom kontinuitetu srednjeg vijeka. Bosnom ili većinom današnjih područja vladali su Vlastimirovići, Vojislavljevići, Nemanjići i Kotromanići, kao vladarske dinastije, i više oblasnih plemićkih srpskih porodica(u poznijem srednjem vijeku Kosače, Radenovići itd.). Knez Petar (892—917), porazio je Tišemira u Bosni, pripajajući dolinu Bosne.^[4] Petar je preuzeo Neretvu, nakon čega je, čini se, došao u sukob sa Mihajlom, bugarskom vazalnom vladaocem Zahumlja (sa Travunijom i Dukljom).^[4]

Vlastimirovići (negde Višeslavići ili Vojislavići) su prva srpska vladarska dinastija o kojoj postoje istorijske bilješke, a koja je vladala Kneževinom Srbijom od 7. do 10. veka.^[5] Car Konstantin VII Porfirogenit u svom delu De administrando imperio posvećuje osam poglavlja doseljavanju Srba i Hrvata na Balkan. U podnaslovu jednog poglavlja stoji O Srbima i zemlji u kojoj sada obitavaju i govori o porijeklu, postojbini i poznatim članovima srpske vladarske porodice. Vrhovni poglavar Srba u Bijeloj Srbiji je imao dva sina od kojih je jedan uzeo pola naroda i otišao caru Irakliju tražeći od njega da mu da na dar zemlju na kojoj će se sa svojim narodom naseliti, dok je drugi sin ostao da nakon oca vlada Belom Srbijom.^[6] Srbima koji su došli na Balkan nastavili su da vladaju potomci njihovog vođe (sin, potom unuk i tako redom), a prvi vladar koga znamo po imenu je Višeslav (Vojislav) za koga se smatra da je vladao oko 780. godine. Posle njega vlada njegov sin Radoslav, koga nasleđuje njegov sin Prosigoj. Nakon dolaska na Balkan, Srbi su formirali nekoliko međusobno povezanih kneževina. Sredinom 9. veka, formira se jako državno središte pod knezom Vlastimirom. Vlastimir (9. vek–860) je prvi srpski župan (knez) o kome postoji više podataka. On je sin župana Prosigoja, vladao je vrlo uspješno Srbijom. U trogodišnjem ratu (koji je bio u vremenu od 836. do 852. god) protiv bugarskog hana Presijana Vlastimir je bio pobjednik. Da bi i sa zapada osigurao svoju državu, udao je svoju ćerku Krajinu za trebinjskog župana Belu, podarivši mu titulu kneza ("arhonta"). Time je Travuniju vazalno vezao za Srbiju (Rašku), u čijem je sastavu ona ostala kao zavisna, vazalna oblast, do druge polovine 10. vijeka. Vlastimira nasleđuje najstariji sin Mutimir. Mutimir je sa svojom braćom Stojimirom i Gojnikom uspešno odbio novi bugarski napad na Srbiju za vreme Borisa (852—888), kada Bugarska počinje da jača, ali je i Srbija (Raška) postala dosta snažna država. U vreme župana Mutimira izvršeno je „Krštenje Srbije“ 879. godine. Poslednji vladar iz roda Vlastimirovića, knez(negdje Kralj, odnosno Arhont) Časlav je, uz pomoć i podršku Vizantije, obnovio i ojačao srpsku državu, tako da je ona mogla da parira tadašnjem Bugarskom carstvu. Smrću cara Simeona (927), on dolazi u Srbiju iz Bugarske (gdje je proveo gotovo cijeli dotadašnji život), te uz pomoć Vizantije obnavlja svoju državu. Tada je Srbija (Raška), pored centralnih oblasti, obuhvatala Bosnu i Travuniju. Samo je Hum, od zemalja gdje su živeli Srbi (kao i u svim prostorima od Cetine do Bojane, kako svjedoči Konstantin VII Porfirogenit) ostao nepripojen Srbiji; njime je upravljao Mihajlo Višević. koji se posle poraza Bugara od Vizantije stavio pod njihovu zaštitu. Kako su krajem 9. veka u Panoniju stigli Ugri (Mađari), oni su svojim brzim konjima iz podunavske ravnice (Dunava i Tise) pravili upade u srpske zemlje, naročito u Bosnu, ali ih je suzbio srpski župan (knez) Časlav, pogubivši u jednom okršaju ugarskog kneza Kiza. Da bi se Ugri osvetili, kako nas obavještava Barski rodoslov (Ljetopis popa Dukljanina), oni su u noćnom prepadu u današnjoj Mačvi zarobili župana Časlava i sa bliskim rođacima bacili u Savu. U vrijeme vizantijskog cara Jovana Cimiskije (969–976) Vizantija će pokoriti Bugarsku i Srbiju sve do reke Dunava. Posle njegove smrti, Srbija se raspada po principu feudalne razdrobljenosti.

Srbija u devetom i desetom vijeku, pod vlašću dinastije Vlastimirovića, usporedba sa današnjim granicama

Vojislavljevići su srpska srednjovijekovna dinastija, koja je nasledila vlast nad Dukljom preko Jovana Vladimira i srpske dinastije Vlastimirovića. Ova vladarska loza vladala je Dukljom i okolnim područjima, uključujući i Zahumlje, Rašku i Bosnu. Njihova vladavina je trajala od 1018. do 1186. godine, kada je primat preuzela dinastija Nemanjić. Vojislavljevići nose ime po Travunskom plemiću po imenu Stefan Vojislav, koji je bio sinovac vladara Duklje Svetog Jovana Vladimira. On je takođe bio i unuk Ljutimira, posljednjeg kneza Raške. Kada je ponovo Vizantija okupirala Rašku, knez Vojislav i njegov sin Mihailo, koji je rođen nakon 1042. i koji je postao Veliki župan Zete 1050/1055, obnovili su kneževinu i zadržali nezavisnost od Vizantije(Istočnog rimskog carstva). Nakon Mihaila postavljen je njegov sin Petrislav za velikog kneza Duklje. Ikona kralja Mihajla sa krunom se i dalje čuva u Crkvi Svetog Mihajla u Stonu, na poluostrvu Pelješac. Nasledio ga je njegov sin Konstantin Bodin, koji je vladao od 1080. do 1101. Vukan i Marko, novi knezovi Raške su verovatno bili sinovi pomenutog Petrislava. Vukan (1083—1115) je bio Veliki župan dok nije Marku predao upravljanje Dukljom. Vizantijski car Aleksije I Komnin kasnije je primorao Vukana da prizna vrhovnu vlast Vizantije 1094. godine. Nakon Bodinove smrti 1101. godine neprestane borbe za vlast između njegovih naslednika oslabile su državu. Bodin je prethodno prognao Dobroslava, njegovog mlađeg brata, zajedno sa svojim rođakom Kočaparom. 1101. godine oni su se vratili i nastavili borbe za vlast u Duklji. Godine 1114, Đorđe, sin Konstantina Bodina, preuzeo je vlast u Duklji. Sledeće godine Vukana zamjenjuje sinovac Uroš I Vukanović (oko 1115—1131) u Raškoj. Đorđeva vladavina je trajala do 1118. godine. Jedan od sinova Uroša I bio je Zavida, knez Zahumlja. Njegova četiri sina će na kraju dovesti do toga da vlast nad Raškom preuzme dinastija Nemanjićii.

Časlav, Knez, Kralj, Arhont Srba

Srpske granice u ranom devetom vijeku, za vrijeme vladavine Kneza Vlastimira

Nemanjići su srednjovijekovna srpska dinastija koja je vladala Srbijom više od dva veka i ostvarila najveće proširenje srednjovekovne Srbije. Dinastija je nazvana po Stefanu Nemanji I, osnivaču dinastije koji je povezan sa Vukanovićima po muškoj liniji i sa Vojislavljevićima po ženskoj liniji. U dinastiji ima jedanaest vladara, s tim što se dinastija možda nastavila, ženskom linijom u dinastiju Lazarevića. Kako su Lazarevići rodbinski povezani sa dinastijom Brankovića, koji su vladali dijelom Srba do prve polovine 16. vijeka postoji mogućnost da su po ženskoj liniji i ti Brankovići bili potomci Nemanjića. Dinastija Nemanjića "uglavnom je vladala pretežno Hercegovinom, a povremeno i svim dijelovima Bosne, a Podrinje, Srebrenica, Posavina, Usora i Soli Stefan Dragutin (srpski Stefan Dragutin, umro 12. marta 1316) bio je kralj Srbije od 1276-82. i kralj Srijema od 1282. do 1316. godine. Vladao je Srbijom koja je obuhvatala velike dijelove današnje Bosne, sve do njegovog odricanja 1282. godine, kada se razbolio. Srijemski kralj i njegov mlađi brat naslijedio ga je kao vladara Srbije, a kasnije je postao monah i promenio ime u Teokist. Srpski Car Stefan Dušan Silni, je ovladao cijelom teritorijom današnje Bosne i Hercegovine, i proglasio se Carem Srba, Grka i Bugara. Poslije njegove smrti Kotromanići ponovo nastupaju kao suvereni vladari tog prostora.

Karta Srpskog carstva, Cara Dušana, 1350. godine, prema njemačkom istoričarz Gustavu Drojsenu, karta rađena u devetnaestom vijeku. Na karti Srpsko carstvo obuhvata i prostor srpske Bosne i Hercegovine.

Bosna u 10. veku. Bosanska država tokom vladavine Kulina Bana 1180—1204. Bosanska država tokom vladavine kralja Tvrtka 1353—1391. Granice bosanske države u drugoj polovini 15. veka. Bosna i Hercegovina u drugoj polovini 19. veka.

Kotromanići su bili srpska vladarska dinastija u srednjovijekovnoj Bosni, koja je vladala približno od 1250. do 1463. godine. Kotromanići su bili članovi kasnosrednjovjekovnih bosanskih plemićkih i kasnije kraljevskih dinastija. Podižući se na vlast sredinom 13. stoljeća kao banovi Bosne, sa kontrolom nad nešto više od doline istoimene rijeke, Kotromanići vladari su proširili svoje područje kroz seriju osvajanja kako bi uključili gotovo sav današnju Bosnu i Hercegovinu, veliki delovi današnje Hrvatske i delovi današnje Srbije i Crne Gore, a Tvrtko je 1377. godine uspostavio Kraljevinu Bosnu. Kotromanić je bio u braku sa nekoliko jugoistočnih i centralnoevropskih kraljevskih kuća. Poslednji suveren, Stjepan Tomašević, kratko je vladao kao srpski despot 1459. godine i kao kralj Bosne između 1461-63. Godine, pre nego što je izgubio obje zemlje - i glavu - od strane Turaka Osmanlija. Bosna se kao oblast prvi put pominje u 32. glavi spisa O upravljanju Carstvom vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita čiji je naslov „O Srbima i zemlji u kojoj sada stanuju“. Na kraju te glave vizantijski pisac navodi naseljena mesta u Srbiji i u oblasti Bosna koja je tada obuhvatala tzv. Vrhbosnu odnosno gornji tok istoimene reke oko današnjeg Sarajeva. Posle raspada prve srpske države na Balkanskom poluostrvu oko 960. godine, Bosna ulazi u sastav Samuilove države (976—1018). Posle njene propasti ulazi u sastav Vizantije, da bi je Konstantin Bodin (1081—1101) pripojio oko 1081. godine kraljevini Zeti, a na njeno čelo je postavio kneza Stefana. U procesu raspadanja srpske kraljevine u Zeti, banovi Bosne od 1137. godine priznaju vrhovnu vlast kralja Mađarske. Tokom vladavine vizantijskog cara Manojla Komnina (1143—1180) i njegove ofanzivne politike na svim frontovima ulazi 1167. godine u sastav Vizantije i tada nje u njoj javlja prvi značajniji vladar ban Kulin (1180—1204) čija sestra je bila udata za zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje ((1166)1168—1196). U to doba se u njoj javlja i bogumilski pokret koji se vremenom pretvara u tzv. crkvu bosansku koja će biti karakteristična za Bosnu do samog kraja njenog postojanja. Krstjane u Bosni su pored vladara Bosne štitili i srpski episkopi, što su rimokatolici osuđivali jer su im remetili planove o pokrštavanju stanovništva. Zaštitu su od srpskih episkopa uvažavali kao jednoverni u pravoslavlju i jednoplemeni sa Srbima u Srbiji.^[7]

Tokom cijelog XIII i u prvoj polovini 14. veka banovina Bosna će nominalno priznavati vlast kraljeva Mađarske, iako u praksi ta prevlast nije postojala ili je postojala koliko i boravak mađarskih snaga na tlu banovine. Tokom vladavine Stefana II (1322—1353) i Tvrtka I (ban 1353—1377, kralj 1377—1391) Bosna se proširuje i osnažuje, a ceo proces biva krunisan Tvrtkovim ovenčavanjem za kralja 1377. godine u manastiru Mileševa. Međutim već posle njegove smrti, kraljevina počinje da slabi. Iznutra je razaraju moćne feudalne porodice: Kosače (Hum), Pavlovići (istočna Bosna) i Vukčići (zapadna Bosna), dok je spolja izložena stalnim napadima kraljevine Ugarske koja je napada pod okriljem krstaškog rata protiv bogumila, a od 1395. godine i zbog odredbe đakovačkog ugovora po kojoj je Žigmund Luksemburški (1387—1437) trebalo da nasledi kraljevinu Bosnu, posle smrti Stefana Dabiše (1391—1395). Već od prvih decenija 15. veka u unutrašnje borbe u Bosni se uključuju i Osmanlije, prvo na poziv domaćih velikaša, a potom i kao samostalna osvajačka sila. Tokom cijele prve polovine 15. veka na prostoru kraljevine Bosne se vode stalni ratovi između kralja, velikaša, Mađara i Osmanlija, a sama država se naizmenično nalazi u vazalnim odnosima čas prema kraljevini Mađarskoj, čas prema Otomanskoj imperiji, a ponekad i prema obema državama istovremeno. Sukobi kralja i velikaša doveli su do izdvajanja južnog dela kraljevine 1448. godine u zasebnu državu pod vođstvom Stefana Vukčića Kosače kao hercešstvo svetoga Save odnosno Hercegovina. Poslednji kraljevi Bosne Stefan Tomaš (1443—1461) i Stefan Tomašević (despot Srbije 1459, kralj Bosne 1461—1463) su pokušali da prihvatanjem katolicizma otklone opasnost od Mađara i dobiju podršku papske kurije u borbi protiv Osmanskog carstva, ali u odsudno trenutku ta pomoć nije stigla i kraljevina Bosna je praktično bez borbe (šaptom) 1463. godine pala u ruke Osmanlija, a njen poslednji kralj i poslednji despot Srbije Stefan Tomašević je pogubljen u Jajcu i pored obećanja da će mu biti pošteđen život.^[8]

Srpske srednjovijekovne države(u različitim nijansama crvene) tokom feudalne razdrobljenosti nakon propasti Srpskog carstva, uključujući srednjovijekovnu Bosnu, kraj četrnaestog vijeka

Vojvodstvo Svetog Save^[9]^[10] (lat. Ducatus Sancti Sabae^[11]) srpska je kasna srednjovijekovna država koja je postojala u vrijeme osmanskog osvajanja Balkanskog poluostrva. Njom su vladali Stefan Vukčić i njegov sin Vladislav, članovi plemićke porodice Kosače, a zahvatala je dijelove savremene Bosne i Hercegovine, Srbije, Hrvatske i Crne Gore. Središte vojvodstva je bilo u Breznici na prostoru današnje Crne Gore.^[12] Stefanova titula je bila „Vojvoda od Svetog Save”, po prvom srpskom arhiepiskopu Svetom Savi. Njemački prevod riječi vojvoda je herceg, titula po kojoj će kasnije ime dobiti današnja oblast Hercegovina, koju su Osmanlije koristile kao naziv za pokrajinu koja je pretvorena u osmanski sandžak (tur. Hersek Sancağı).^[13] U dokumentima poslatima caru Svetog rimskog carstva Fridrihu III 20. januara 1448, Stefan Vukčić Kosača naziva sebe „vojvodom Svetog Save”, „gospodarem Humskim i Primorskim” i „velikim vojvodom” i primorava bosanskog kralja da ga kao takvog prizna.^[14] Titula „Vojvoda Svetog Save” je imala značajnu vrijednost za javnost, jer su Savine mošti, koje su se nalazile u manastiru Mileševa, čudotvornim smatrali ljudi svih hrišćanskih vjera u regionu.^[15]

U sastavu Osmanskog carstva

Bitka kod Bileće vodila se u avgustu 1388. godine između snaga Kraljevine Bosne koje je predvodio srpski vojvoda Vlatko Vuković i Turci Osmanlije pod vodstvom Lale Šahina Paše. Predstavlja jedan od prvih turskih upada na teritoriju srpskih zemalja Bosne i Hercegovine. Otomanska vojska provalila je u Zahumlje, južni region kraljevstva. Nakon dana pljačke, osvajači su se sukobili sa silom odbrane u blizini grada Bileće, završivši odlučnom pobjedom Srba. Bitku na Bileći Srbi Bosne i Hercegovine proslavljaju kao jednu od prvih pobjeda protiv islamskog otomanskog neprijatelja koji je zauvijek promijenio prirodu njihove zemlje.

Srbi iz Bosne često su pomagali ukupnu srpsku borbu protiv osmanskog osvajanja raznih srpskih zemalja. Na primjer, Hercegovački vojvoda Vlatko Vuković učestvovao je i u Kosovskoj bici.

Krajem 14. i sredinom 15. vijeka, Osmansko carstvo je počelo da osvaja Bosnu. Godine 1451. zauzeli su pokrajinu Vrhbosnu i osvojili Bosnu 1463. godine. Hercegovina je osvojena 1481. godine. Kao Srbi u drugim područjima Balkanskog poluostrva, Srbi u Bosni i Hercegovini takođe su se opirali osmanskim i islamskim osvajanjima.

U popisu bosanskog sandžaka iz 1468/1460 zabeleženo je 37.125 hrišćanskih porodica i 322 muslimanske porodice.^[16]

Posle pada, Srbi su bili izloženi raznim progonima, ratnim zločinima, ugnjetavanju i genocidu od strane muslimana, uključujući i zloglasni sistem "Danka u krvi", prisilne asimilacije, razne šerijatske nejednakosti, uključujući prisilni rad, džizju, oštro oporezivanje i ropstvo. Iako se njihov procenat u ukupnom stanovništvu smanjio, pravoslavni Srbi su uspjeli da ostanu relativna većina u svojoj zemlji i čine teritorijalnu većinu na teritoriji savremene Bosne(faktički do poznog 20. vijeka), jer su pravoslavni Srbi tradicionalno bili ruralno stanovništvo u Bosni, dok su muslimani češće bili gradske populacije, zbog svojih usluga kao gradskih stražara i trgovaca.

Bosanski Srbi su se često bunili protiv otomanske vladavine. Srpski ustanak 1596-97 bio je potisnut u Gacko. To je bio dio šire srpske borbe protiv Osmanlija, u korist Austrije i Venecije.

Grdan (15? — 1612) je bio vojvoda hercegovačkog plemena Nikšići. Podigao je ustanak plemena (Drobnjaka, Pivljana, Riđana i Nikšića) protiv osmanske vlasti, 1597. godine (Grdanov ustanak). Veliku ulogu u organizaciji borbe imao je i pećki patrijarh Jovan (1592—1614) koji je sa Grdanom poslao izaslanike u Rim, radi traženja vojne pomoći od pape Klimenta VIII. Poslije poraza ustaničkih snaga na Gatačkom polju, dolazi do privremenog izmirenja vojvode Grdana (i njegovih pristalica) sa osmanskim vlastima (koje je predstavljao Ahmet-paša Kadum). Vojvoda Grdan i patrijarh Jovan su nastavili kontakte i sa naslednikom Klimenta VIII, papom Pavlom V (1605—1621) u cilju stvaranja hrišćanske lige protiv Osmanlija. Ustanici su uzaludno tražili pomoć od Austrije i španskog Napulja. Godine 1608, u martu, nakon skupa u manastiru Kosijerevo, Grdan i hercegovački glavari upućuju pismo i vojvodi Karlu Emanuelu I Savojskom, u znak podrške njegovim oslobodilačkim planovima. Sa skupa u manastiru Morači, aprila 1608. starohercegovački glavari upućuju pismo papi Pavlu Petom, da utiče na špansku odluku o pomoći. Na novom skupu u manastiru Morači, 13. decembra 1608. godine, glavari (južne hercegovine, Brda, Stare Crne Gore, Zadrime i Metohije) proglašavaju savojskog vojvodu za svog jedinog zemaljskog kralja i gospodina. Međutim, španski dvor (zbog drugih planova na zapadu i prijetnje od mletačke i osmanske flote) odustao je od pokretanja krstaškog rata na Balkanu. Vojvoda Grdan je umro 1612. godine, a kao nikšićkog vojvodu ga nasljeđuje njegov sin Jovan. Grdanov sinovac, Petar Nikolin, kasnije će od Osmanlija dobiti berat, kao ćehaja i knez sela nikšićke nahije.

Opadanje moći Otomanske carevine

Hercegovci u zasjedi 1875-1876

Hercegovački bjegunci, rad Uroša Predića iz 1889. godine

Okvirno četvrtina vojvoda iz ustaničke Srbije je bila rođena u modernoj BiH ili prva generacija izbeglica sa istog prostora.^[17] Prota Matija Nenadović je 1803. posetio Sarajevske Srbe sa namerom da se pridruže ustanku. Konačni cilj je bio da se dva ustanička pokreta ”sastanu u Sarajevu”.^[17]

Prva Mašićka buna je bila srpska pobuna protiv turske vlasti u Bosanskom pašaluku, koja se desila 1806. godine u selu Mašići u okolini Gradiške.^[18] Pojedini istoričari povezuju je s početkom djelovanja Jovana Jančića-Sarajlije, pa se zbog toga u nekim izvori poistovjećuje sa Jančićevom bunom, koja je izbila 1809. godine.^[19] Prva Mašićka buna predstavlja prvi ustanak srpskog stanovništva protiv Osmanskog carstva, na prostoru Bosanske Krajine. Iako je buna veoma brzo ugušena, a njene vođe ili pobijene ili protjerane, ovaj događaj ujedno označava početak sve češćih buna, koje će na kraju prerasti u Bosansko-hercegovački ustanak.

Godine 1809. u Gradišci je izbila Jančićeva buna. Ova pobuna je bila deo Srpske revolucije i pokušaj srpskih pobunjenika u Bosni da se povežu sa srpskim pobunjenicima u Smederevskom sandžaku i pokrenu ofanzivu u Bosnu.^[19]

Godine 1834. u Gradišci je izbila pobuna sveštenika Jovice. Godine 1858. u Knešpolju je izbila Prva Pecijina Buna.

Most Mehmed Paše Sokolovića, na Drini, dio UNESKO kulturne baštine

Trebavska buna, poznata i kao Protina ili Posavska buna, je bila buna iz 1858. godine uperena protiv begova radi uspostavljanja trećine i drugih tereta koje su na kmetove begovi navaljivali. Desetak godina pred bunu, turska vlada donijela je zakon po kome se olakšavaju i pravednije uređuju odnosi između kmetova i begova. Taj zakon (reformu) begovi nisu poštovali jer im nije išao u prilog. Bilo je više pokušaja da se problem riješi pregovorima. Opunomoćeni seljaci su pregovore vodili i u Travniku za vrijeme Tahir-paše.

Zbog loših ishoda pregovora i neodržanih obećanja od strane begova, trebavska sela zajedno sa posavskim počeše organizovati bunu. Iz ovog kraja u buni su učestvovala ova sela: Osječani Gornji i Osječani Donji, Čivčije, Paležnica Gornja, Paležnica Donja, Kožuhe, Koprivna, Tolisa, Vranjak i Zelinja. Vođe bune za ova sela su bili: protojerej Pavle Trifunović iz Osječana i hadži-pop Petko Jagodić iz Vranjaka. Glavna bitka je vođena dva dana na Dugoj Njivi, na Trebavi. Zabarikadirane ustanike (oko 3.000), iz pravca Gračanice napala je turska pješadija i konjica (oko 5.000 vojnika) 28. septembra 1858. U noći dugog dana bitke 29. septembra 1858. ustanici se povukoše s položaja zbog manjka municije. Zatim je nastala osveta i hajka na vođe ustanka po selima 1. oktobra 1858. godine.

Od 1815. do 1878. godine otomanska vlast u Bosni i Hercegovini se smanjivala. Nakon reorganizacije otomanske vojske i ukidanja janičara, bosanski plemić se pobunio, predvođen Huseinom Gradaščevićem, koji je želio uspostaviti autonomiju u Bosni i Hercegovini i zaustaviti daljnje društvene reforme. Tokom devetnaestog vijeka izvršene su različite reforme kako bi se povećala sloboda vjeroispovijesti koja je zaoštrila odnose između katolika i muslimana u Bosni i Hercegovini. Uskoro bi došlo do propadanja ekonomije i nacionalističkog uticaja iz Evrope u Bosnu i Hercegovinu.

Nevesinjska puška i Berlinski kongres

Pošto je državna uprava bila vrlo neorganizovana i nacionalna savjest bila vrlo jaka među kršćanskom populacijom, Otomansko carstvo je izgubilo kontrolu nad Bosnom i Hercegovinom. Srpsko stanovništvo u Hercegovini se pobunilo, što je dovelo do ustanka u Hercegovini. Otomanske vlasti nisu mogle pobijediti pobunjenike, pa su srpske kneževine Srbija i Crna Gora iskoristile ovu slabost i napale Otomansko carstvo 1876. godine, ubrzo nakon što je to učinilo i Rusko carstvo. Turci su izgubili rat 1878. godine. Nakon što je iste godine održan Berlinski kongres, mandat Bosne i Hercegovine prebačen je u Austro-Ugarsko carstvo.

Vođe i heroji ustanka u Bosni i Hercegovini, ilustracija u srpskom kalendaru „Orao” (1876).

Konkretnije, 1875. godine, u Bosanskom Vilajetu izbio je ustanak u Hercegovini. Dana 2. jula 1876. godine Golub Babić i njegovi 71 komandanata potpisali su "Proglašenje ujedinjenja Bosne sa Srbijom". Ovaj događaj je među srpskim istoričarima često poznat kao "Treći Srpski Ustanak". Ova pobuna je direktno dovela do nezavisnosti srpskih kneževina u Crnoj Gori i Srbiji. Trajao je od 1875. do austrougarske okupacije 1878. godine. Tokom 1876. godine, tokom ovog „Trećeg srpskog ustanka“ u Bosni i Hercegovini (1875—1878), Bosna i Hercegovina i njeno srpsko narodno rukovodstvo proglasili su jedinstvo i pripajanje Srbiji (" Proglašenje ujedinjenja Bosne sa Srbijom ”), pod Knjazom Milanom IV Obrenovićem. Nevesinjska puška, Bosansko-hercegovački ustanak ili Hercegovački ustanak je srpski ustanak podignut u okolini Nevesinja 1875. godine protiv osmanlijske vlasti i ubrzo se proširio na cijelu Bosnu i Hercegovinu. Ustanike su podržale oružjem i dobrovoljcima Knjaževina Crna Gora i Kneževina Srbija što je dovelo do otpočinjanja Srpsko-turskog rata i nastanka tzv. Velike istočne krize. Posljedica ustanka i ratova koji su vođeni protiv Osmanske imperije bio je Berlinski kongres (1878) na kome su Crna Gora i Srbija dobile nezavisnost i teritorijalna proširenja, dok je Austrougarska na 30 godina okupirala Bosnu i Hercegovinu koja je de jure ostala u sastavu Osmanske imperije. U ustanku su se istakli Tripko Vukalović, Mićo Ljubibratić, Maksim Baćović, Lazar Sočica, Pero Tunguz, Jovan Gutić, Pecija Petrović, Golub Babić, Stojan Kovačević i Bogdan Zimonjić. Prvi značajan uspjeh je došao 29. avgusta pri napadu na Nevesinje. Grad brani 370 nizama, odred bašibozuka i u Odžaku još 300 konjanika. Napad izvodi 700 Crnogoraca i 2.700 ustanika poslije zauzimanja utvrde Korita od strane ustanika. Za jedan dan borbi zauzet je čitav grad osim utvrđenog dijela, i zaplijenjena velika količina namirnica i oružja. Ovaj uspjeh je pomogao pregovorima sa Portom, a u južnoslavenskim gradovima se organizuje pomoć ustanicima. Beograd, Novi Sad, Zagreb, Trst, Dubrovnik i Cetinje dobijaju komitete za pomoć ustanicima. Zalaganjem Đuzepe Garibaldija i drugih se osnivaju komiteti i u Rimu, Veneciji, Londonu, Beču i drugdje. Proljeće 1876. donosi nastavak akcija ustanika naročito na Kozari, Prosari, Grmeču, Vučjaku i Motajici. Golub Babić je zimi nabavio 200 pušaka ostraguša, i barut i olovo za njih. Glavna uprava uz Babića ima i Iliju Bilbiju i Todora Sučevića. Babić ne napada dobro utvrđene i branjene gradove, već vrši uspješne napade na manje turske snage. 30. juna Srbija ulazi u rat protiv Turske što pomaže ustanicima. Ustaničko rukovodstvo 2. jula 1876. izdaje proglas o ujedinjenju Bosne sa kneževinom Srbijom. Golub Babić sa ustanicima 9. jula osvaja Sanicu i Bravsko a 2-7. jula Bosansko Grahovo. Turci su izgubili rat 1878. godine. Nakon što je iste godine održan Berlinski Kongres, Bosna i Hercegovina je okupirana od strane Austro-Ugarske.^[20] Tokom raznih balkanskih oslobodilačkih ratova (srpska revolucija 1804-1830, balkanski ratovi 1875-1878, ili balkanski ratovi 1912-1913 itd.) Muslimansko stanovništvo sa svih strana Balkana postupno je naseljavalo poslednje džepove osmanske vlasti na Balkanu, od kojih je jedan je Bosna.^[21]

Austro-Ugarska okupacija

Godine 1878. Bosna i Hercegovina je postala protektorat Austro-Ugarske, čemu su se Srbi snažno protivili, čak i pokretanjem gerilskih operacija protiv austrougarskih snaga. Čak i nakon pada osmanske vlasti, stanovništvo Bosne i Hercegovine bilo je podijeljeno. Srpski političari u Kraljevini Srbiji i Kneževini Crnoj Gori težili su da BiH pripoje jedinstvenoj srpskoj državi i ta težnja je često izazivala političke tenzije sa Austro-Ugarskom. Još jedna ambicija srpskih političara bila je da inkorporiraju Kondominijum Bosne i Hercegovine u Kraljevinu Srbiju. Habsburški guverner Benjamin Kalaj je pribjegao kooptaciji vjerskih institucija. On je sprovodio politiku desrbizacije, i uopšte anti-srpsku politiku. Pokušao je asimilovati Srbe i stvoriti vještačku "Bosansku naciju". Uskoro je austrijski car dobio podršku imenovanja pravoslavnih metropolita i katoličkih biskupa i izbora muslimanske hijerarhije.

Okupirana su Bosna i Hercegovina i srpske knjaževine Crna Gora i Srbija nakon dobijanja međunarodnog priznanja nezavisnosti nakon Berlinskog Kongresa 1878. godine. I Crna Gora i Srbija, kao i Srbi u BiH, bili su nezadovoljni odlukom Kongresa da se dozvoli austrougarska okupacija većinski srpske Bosne i Hercegovine

U to vrijeme, Bosna i Hercegovina se suočavala sa habsburškim pokušajem modernizacije. Većina su bili Srbi, dok su Muslimani i Hrvati bili manjina, a u još manjim procentima Slovenci, Česi i drugi. U ovom periodu najznačajniji događaj je ulazak BiH u evropski politički život i oblikovanje etničkih Srba u Bosni i Hercegovini u modernu naciju. Krajem 19. vijeka Srbi u BiH osnovali su različita čitalačka, kulturna i pjevačka društva, a početkom 20. vijeka nova inteligencija Srba u BiH odigrala je glavnu ulogu u političkom životu Srba. Jedna od glavnih srpskih kulturnih i nacionalnih organizacija bile su Prosvjeta, Bosanska Vila i Zora, između ostalih. Srpske nacionalne organizacije bile su fokusirane na očuvanje srpskog jezika, istorije i kulture. Prve srpske sokolske zajednice na sadašnjoj teritoriji Bosne i Hercegovine osnovale su krajem 19. vijeka intelektualci. Stevan Žakula se pamti kao istaknuti radnik u otvaranju i održavanju sokolskih i gimnastičkih klubova. Žakula je bio pokretač osnivanja Srpskog gimnastičkog društva "Obilić" u Mostaru i Sportsko-gimnastičkog društva "Srpsko soko" u Tuzli. Sokolska društva su osnovana i u drugim gradovima širom Bosne i Hercegovine.^[22] Srpski trgovci u današnjoj Bosni i Hercegovini su, prema evropskim kao i turskim izvorima, dominirali trgovinom i gradskim poslovima na teritoriji BiH. Njihova prevlast je ustanovljena u 18. vijeku a dodatno je utvrđena u 19. veku. Sva trgovina Bosne i Hercegovine sa trgovačkim centrima Dubrovnikom i Trstom bila je u rukama Srba, dok su rimokatolici bili isključeni. Srbi su u 19. vijeku napravili značajnu dobit u posredovanju u trgovini i trgovačkim poslovima sa turskom vojskom.^[23] Domaći muslimani bavili su se primarno sitnom trgovinom.^[23] Glavnica trgovine sa evropskim tržištem išla ja preko srpskih trgovaca, koji su u ovom istorijskom periodu podizali najveće i najlepše kuće.^[23] Isto tako, Srbi su prednjačili u osnivanju zemljoradničkih kreditnih zadruga. Godine 1913. Srbi su držali 192 zemljoradničke kreditne zadruge, Hrvati 64, 10 Nemci, 4 Muslimani i 1 Ukrajinci. Tokom perioda austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini, Srbi su bili i najuspešniji bankari. Držali su 26 banaka, dok su katolici imali 10 a muslimani 8.^[23]

Godine 1908. Austro-Ugarska je aneksirala Bosnu i Hercegovinu, u ovom trenutku naseljenu većinskim srpskim stanovništvom, suprotstavljajući se pravcima Berlinskog kongresa, što je izazvalo pometnju u Crnoj Gori i Srbiji. Ova kriza aneksije bila je jedan od razloga za kasnije tenzije koje su dovele do erupcije Prvog svjetskog rata. Prvi parlamentarni izbori u Bosni i Hercegovini održani su 1910. godine, a pobjednik je bila Nacionalna organizacija Srbije. Omladina iz redova sva tri naroda u Bosni i Hercegovini stvaraju tajnu organizaciju nazvanu „Mlada Bosna", čiji je cilj borba protiv austrougarske okupatorske vlasti. Metodi borbe su atentati na značajne austrougarske nosioce vlasti u Bosni i Hercegovini. Krajnji cilj njihove borbe su oslobođenje i ujedinjenje svih južnoslovenskih zemalja. Idol svih pripadnika „Mlade Bosne" je Bogdan Žerajić, koji je nakon neuspjelog atentata na generala Varešanina ispio otrov i umro. Rukovodeći se tom žrtvom Gavrilo Princip je 28. juna 1914. godine izvršio atentat na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda. Sarajevski atentat bio je povod za izbijanje Prvog svjetskog rata. Prvi svjetski rat koji je doveo do poraza Austro-Ugarske i uključivanja Bosne i Hercegovine u Kraljevinu Jugoslaviju.

U periodu austrougarske okupacije i za vrijeme Prvog svjetskog rata, austrougarske je vodila aktivan propagandni rad protiv Srba i negirala njihov kontinuitet na prostoru današnje Bosne i Hercegovine. Tako za potrebe austrougarske vojske hrvatski književnik Ivo Pilar 20. oktobra 1914. sastavlja memoar o poreklu Srba u Bosni, u kojem govori o romanskom pučanstvu tamnoga kompleksa i za potrebe dokumenta navodi kako Srbi naseljavaju Bosnu od 1463. nakon turskog osvajanja. Deo austrougarskih propagandnih koncepata naslijeđen je i recikliran u SFRJ i tokom ratova devedesetih.

^[24]

Oslobođenje i Ujedinjenje - Ujedinjena Srbija i Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca

U modernoj srpskoj političkoj misli 19. i 20. stoljeća, nikada nije postojala ideja etničkog čišćenja Bosne i Hercegovine.^[25]

Gligorije Jeftanović

Tokom Prvog svjetskog rata, Srbi u Bosni su često bili okrivljeni za izbijanje rata, atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda, i bili su podvrgnuti progonu od strane austrougarske vlasti, uključujući interniranje i pljačku njihovog biznisa, od strane ljudi koji su bili podstaknuti na etničko nasilje. Štrajf-korpus, štrajfkori ili strafuni (štrafuni) (nem. Streifkorps — granični pokretni dobrovoljački odredi, granična pješadija, patrolni korpus) je naziv za specijalne odrede austrougarske vojske sastavljene prvenstveno od lokalnog muslimanskog stanovništva, odnosno dobrovoljaca iz sastava redovnih snaga austrougarske vojske. Ove vojne odrede je austrougarska vlast organizovala 1908. godine za borbu protiv „pobunjenika“ i „potencijalnih pobunjenika“.^[26] Pod pobunjenicima i potencijalnim pobunjenicima se gotovo isključivo mislilo na Srbe. Šuckori (nem. Schutzkorps — zaštitne čete, zaštitni vojni odredi^[27], neregularna milicija^[28]) (jednina šuckor, rjeđe šuškori), je naziv za pripadnika austrougarskih zaštitnih vojnih odreda. U srpskom jeziku ovaj germanizam se vezuje za pripadnike austrougarskih vojnih četa, vojne milicije, vojnih odreda, specijalnih jedinica žandarmerije u austrougarskojprovinciji Bosni i Hercegovini, koji su bili aktivni na području ove austrougarske provincije od 1908. do 1918. godine, i na području Kraljevine Srbije u periodu 1914—1918. godine, odnosno tokom Prvog svjetskog rata. Ovi odredi su najčešće bili sastavljeni od Muslimana i Hrvata, a bili su poznati po mnogobrojnim ratnim zločinima počinjenim nad Srbima. Pored zločina, pripisuje im se i etničko čišćenje srpskog stanovništva na području austrougarske provincije BiH. Etničko čišćenje Srba se posebno veže za prostore Hercegovine i Podrinja.^[29]^[30]

Mapa koja prikazuje predloge za stvaranje Banovine Srbije, Banovine Hrvatske i Slovenačke Banovine (1939—1941). Većina Bosne bila je dio Srbije, jer su Srbi bili relativna većina bosanskog stanovništva i apsolutna većina na većini teritorija današnje BiH.

Bosansko-hercegovački Srbi su masovno služili u vojskama Srbije i Crne Gore, jer su osjećali odanost sveukupnom srpskom cilju. Srbi u BiH su takođe služili u austrijskoj vojsci i bili su lojalni Austro-Ugarskoj kada ih je slala na italijanski front, ali su često napuštali i mijenjali strane kada su ih slali na ruski front ili na srpski front. Mnogi Srbi su podržavali napredovanje bratske crnogorske srpske vojske, kada je ušla u Hercegovinu, a 1914. godine kada je napredovala u blizini Sarajeva, jer je, kao kralj Crne Gore, Kralj Nikola Prvi Petrović-Njegoš bio vrlo popularan među bosansko-hercegovačkim Srbima zbog svojih pan-Srpskih i srpskih nacionalističkih stavova i pomoći tokom hercegovačkih ustanaka u devetnaestom vijeku.

Nakon Prvog svjetskog rata, Bosna i Hercegovina je postala dio međunarodno nepriznate države Slovenaca, Hrvata i Srba koja je postojala od oktobra do decembra 1918. godine. U decembru 1918. ova se država ujedinila sa Kraljevinom Srbijom (u svojim granicama iz 1918),^[31] kao Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju 1929. godine. Čak i sa oko 45% Srba koji žive u Bosni i Hercegovini, daleko više od bilo koje druge grupe u Bosni, srpsko rukovodstvo države odlučilo je da prihvati zahteve muslimanskog predstavnika Mehmeda Spaha, i poštuju predratni teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, te stoga ne mijenjaju unutrašnje granice Bosne^[32]. Srbi su činili oko polovine ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine, ali su činili ogromnu teritorijalnu većinu i jednostrano su proglasili uniju sa Srbijom, drugi put u modernoj istoriji, sada 1918. godine. Ukupno, 42 od 54 opštine u Bosni i Hercegovini, su proglasile uniju (aneksiju) Srbiji, bez odobrenja „Narodne jugoslovenske“ vlade u Sarajevu, bez konsultacija sa njima, 1918. godine. Režim Kraljevine Jugoslavije bio je okarakterisan ograničenim parlamentarizmom i etničkim tenzijama, uglavnom između Hrvata i Srba. Država kraljevstva je postala strašna i kralj Aleksandar je bio primoran da proglasi diktaturu 6. januara 1929. godine. Kraljevstvo je preimenovano u Jugoslaviju, podeljeno u nove teritorijalne cjeline zvane Banovine. Jugoslavija je bila preokupirana političkim borbama, što je dovelo do kolapsa države nakon što je Dušan Simović u martu 1941. organizovao državni udar i nakon čega je nacistička Nemačka napala Jugoslaviju.

Kralj Aleksandar je ubijen 1934. godine, što je dovelo do kraja diktature. Tokom 1939. godine, suočena sa ubistvima, korupcijskim skandalima, nasiljem i neuspehom centralizovane politike, srpsko rukovodstvo složilo se sa kompromisom sa Hrvatima. Banovine su kasnije, 1939. godine, evoluirale u konačni prijedlog za podjelu zajedničke države na tri dijela ili tri banovine, jednu slovenačku banovinu, jednu hrvatsku i jednu srpsku, od kojih je svaka obuhvatila većinu etničkog prostora svake etničke grupe. Većina teritorije današnje Bosne i Hercegovine trebalo je da bude dio Banovine Srbije, jer je većina teritorije Bosne i Hercegovine bila naseljena većinom srpskim stanovništvom, a Srbi su činili ukupnu relativnu većinu. Dana 24. avgusta 1939. godine predsjednik Hrvatske seljačke stranke Vlatko Maček i Dragiša Cvetković sklopili su sporazum (sporazum Cvetković-Maček) prema kojem je Banovina Hrvatska stvorena uz mnoge ustupke na srpskoj strani. Srbi u Dalmaciji, Slavoniji, Krajini i Posavini nalazili su se u hrvatskom entitetu unutar Jugoslavije, dok praktično nijedan Hrvat nije ostao u srpskom federalnom entitetu 1939. godine.

Većina Srba u BiH podržavala je federalističku politiku Pribićevića tokom Kraljevine Jugoslavije.

Drugi svjetski rat i genocid

Tokom Drugog svjetskog rata, Srbi u BiH su stavljeni pod vlast fašističkog ustaškog režima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Pod ustaškom vlašću Srbi su zajedno sa Jevrejima i Romima bili podvrgnuti sistematskom genocidu gde su stotine hiljada civilnih Srba ubijene. Prema američkom Muzeju holokausta, 320.000-340.000 Srba je ubijeno pod ustaškom vlašću.^[33] Prema Jad Vašem muzeju i istraživačkom centru za holokaust, "više od 500.000 Srba je ubijeno na užasne sadističke načine, 250.000 je protjerano, a još 200.000 je bilo prisiljeno da se preobrati"^[34] tokom Drugog svjetskog rata u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (okvirno današnja Hrvatska i BiH).

Pobuna protiv Sila Osovine koje su okupirale Jugoslaviju 1941. godine. Pobuna se uglavnom desila u rejonima gdje su Srbi većinsko stanovništvo, naročito u Bosni i Hercegovini.

Srbi su pretrpjeli veliki genocid, a time i drastičnu demografsku promjenu tokom Drugog svjetskog rata. Zvanična brutalna politika Nezavisne Države Hrvatske, koja uključuje proterivanje, ubistvo i prisilno pokatoličavanje pravoslavnih Srba^[34], doprinijela je da se Srbi nikada demografski ne oporave u Bosni i Hercegovini. Federalni zavod za statistiku u Beogradu sastavio je cifru od 179.173 lica poginulih u ratu u Bosni i Hercegovini tokom Drugog svjetskog rata: 129.114 Srba (72,1%); 29.539 Muslimana (16,5%); 7.850 Hrvata (4,4%); drugi (7%). Planovima nacističke Njemačke i Nezavisne Države Hrvatske 110.000 Srba je premješteno i prevezeno u okupiranu Srbiju. Samo u periodu od maja do avgusta 1941. godine u Srbiju je protjerano preko 100.000 Srba. U žaru rata Srbija je imala 200.000 do 400.000 srpskih izbeglica iz ustaške Bosne i Hercegovine.^{[traži se izvor]} Do kraja rata 137.000 Srba je trajno napustilo teritorije Bosne i Hercegovine.^{[traži se izvor]}

Genocid u Jugoslaviji, uglavnom počinjen nad Srbima u "Nezavisnoj Državi Hrvatskoj". Srbi su činili otprilike 1/3 stanovništva na teritoriji koja je pripadala NDH 1941. godine, a danas Srbi čine 1/8 stanovništva na približno istoj teritoriji. Procjenjuje se da je od 2 000.000 Srba koji su živjeli u "Nezavisnoj Državi Hrvatskoj" ubijeno oko 700.000 Srba.

Pobuna oko Sanskog Mosta protiv ustaša iz maja 1941. bila je potisnuta za dva dana, a ustanak u istočnoj Hercegovini u junu 1941. godine bio je potisnut nakon dvije sedmice. Međutim, Srbi su se postepeno organizovali u dva pokreta, četnički pokret i partizanski pokret, u kojima su u oba slučaja dominirali borci srpskog porijekla, barem u početnim fazama borbe 1941. godine. Hercegovina se pobunila protiv vlasti Nezavisne Države Hrvatske (NDH), marionetske države Osovine koja je uspostavljena tokom Drugog svjetskog rata na teritoriji poražene i okupirane Kraljevine Jugoslavije. Dok je NDH nametala svoje ovlasti, članovi fašističke ustaške vladajuće stranke započeli su kampanju progona Srba širom zemlje. U istočnoj Hercegovini ustaše su počinile niz masakra i napada na većinsko srpsko stanovništvo koje je počelo u prvoj sedmici juna. Između 3. i 22. juna 1941. došlo je do spontanih sukoba između vlasti NDH i grupa Srba u regionu.

Nemačka invazija na Sovjetski Savez počela je 22. juna. U naredna dva dana sporadične pobune Srba protiv NDH u istočnoj Hercegovini izbile su u masovnu pobunu, izazvanu ustaškim progonom, srpskom solidarnošću s ruskim narodom, mržnjom i strahom od vlasti NDH i drugim faktorima. Srpski pobunjenici, pod vodstvom lokalnih Srba Hercegovaca i Srba Crnogoraca, napali su policiju, žandarmeriju, ustaške i hrvatske domobranske snage u regionu.

Najveći broj antifašističkih borbi i bitaka vodile su se uglavnom na područjima u kojima su žive Srbi, poput bitke na Neretvi, bitke kod Sutjeske, operacije Drvar, bitke na Kozari i tako dalje. Iako su Srbi uglavnom bili pristalice JVuO, odnosno Četničkog Pokreta, oni su takođe činili preko 90% članova Partizanskog pokreta. Srbi u Istočnoj Bosni, Hercegovini, Birču, Semberiji, Romaniji i Podrinju su uglavnom podržavali Četnički Pokret, dok su Srbi Krajišnici bili češće pripadnici partizanskih jedinica, iako ne nužno komunisti. Bez obzira za svoj isključiv doprinos u revolucionarnoj borbi, kao i borbi protiv okupatora, komunisti su ubili na hiljade srpskih civila, sveštenih lica, spalili na desetine hramova i sprovodili kulturocid nad Srbima u BiH.

Između 1945. i 1948. godine, nakon Drugog svjetskog rata, otprilike 70.000 Srba migriralo je iz Narodne Republike Bosne i Hercegovine u Srpsku Vojvodinu nakon što su Nijemci otišli, što je bilo dio komunističke politike demografskog pražnjenja srpskih krajeva.

Srbi u SR BiH i u okviru SFRJ

Tokom komunističke ere, Bosna i Hercegovina je bila naseljena sa tri etničke grupe: Hrvatima, Srbima i Muslimanima (kasnije preimenovanim u Bošnjake). Mnogi Srbi su svoju nacionalnost proglasili jugoslovenskom i kao i sve etničke grupe u to vreme, Srbi su sarađivali i bili prijatelji sa svojim sugrađanima, a istovremeno su održavali svoju kulturu, prvenstveno kroz praćenje srpske pravoslavne crkve. Mnogi srpski naučnici, intelektualci, seljaci, obični građani i kulturni djelatnici bili su izloženi progonu, diskriminaciji i lažnim optužbama za "velikosrpski nacionalizam", monarhizam i iredentizam. Komunizam-Titoizam je za Srbe u BiH, kao i za ostale Srbe u SFRJ predstavljao teški ideološki i identitetski udar, sličan talasima rimokatoličkog i islamskog konvertitstva u prethodnim vijekovima. Nakon određene istorijske distance može se zasigurno reći da je talas islamizacije i osmanlijskog osvajanja srpskih zemalja, od Srba stvorio današnju Bošnjačku naciju(i djelimično sjeverno-arbanašku), nasilno pokatoličavanje prevelo veći broj Srba u današnje slavonske, dalmatinske i krajiške Hrvate, dok je komunizam-titoizam stvorio današnje nacionalne Crnogorce i nacionalne Makedonce. AVNOJ-ske granice su nasilno i vještački podijelile srpski narod u više federalnih jedinica i Socijalističkih Republika, i faktički je predratna teritorija Srpske Banovine^[35] umanjena za oko dvije trećine. Srbiji su AVNOJ-skim granicama formalno-pravno oduzete Bosna, Hercegovina, Krajina, Crna Gora (sa Starom Hercegovinom, Starom Raškom, Brdima, Bokom kotorskom i Primorjem), Makedonija (Stara Srbija), a faktički oduzete su i AP Vojvodina (Srem, Banat, Bačka i Baranja-pripojena SR Hrvatskoj) i AP Kosovo i Metohija. Za stvaranje autonomnih pokrajina AP Vojvodine i AP Kosmeta, iskorišteni su izgovori multietničke slike tih srpskih regija, kao i istorije autonomije i državnosti Vojvodstva Srpskoga u okviru Habzburške monarhije, te se samim tim postavlja pitanje, zašto Krajini, Slavoniji, Dalmaciji, i Istri nije dat status autonomnih pokrajina ili federalnih jedinica, odnosno republika, jer i one ispunjavaju te uslove višestruko više negoli Kosmet ili Vojvodina. Srbi u BiH su bili izloženi proganjanju zbog svojih političkih ideja, zalaganja za demokratiju, ili prethodnu lojalnost svojoj državi, crkvi, i kruni. Često su iseljavani u Srbiju ili CG, što prisilno, što podstrekivani da se dobrovoljno iseljavaju. Sprovođena je nepotrebna urbanizacija i industrijalizacija, naročito u srpskih ruralnim krajevima, ne bi li se razbio seljački način života Srba, i njihova tradicija, kultura i prirodni priraštaj, odnosno natalitet.

Raspad Jugoslavije, Građanski Rat u SR BiH, Odbrambeno-Otadžbinski Rat i Republika Srpska

SAO u SR BiH 2. novembra 1991.

Teritorija pod kontrolom VRS tokom Odbrambeno-Otadžbinskog Rata, u poređenju sa današnjim granicama Republike Srpske.

Srpska žena oplakuje na groblju u Sarajevu, 1992.

Raspad Jugoslavije nastao je kao rezultat niza političkih nemira i sukoba tokom početka devedesetih godina 20. vijeka. Nakon perioda političkih kriza osamdesetih godina, došlo je do raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a neriješena pitanja izazvala su međuetničke sukobe. Ratna dešavanja su se prvenstveno odvijala u SR Hrvatskoj(federalnoj jedinici SR Hrvatskoj) i SR Bosni i Hercegovini. Skupština SR BiH je nelegalnim (protivnom ustavu SFRJ i SR BiH, kao i legalističkom institutu konstitutivnosti naroda) preglasavanjem srpskih predstavnika, reagujući na događaje u SFRJ, 15. oktobra 1991. godine donela „Akt o reafirmaciji suverenosti Republike Bosne i Hercegovine“. Tim činom odlučeno je da se povuku predstavnici SR BiH iz rada organa SFRJ dok se ne postigne dogovor između svih republika koje sačinjavaju Jugoslaviju. Na to su pristali predstavnici SDA i HDZ, dok su predstavnici SDS odbili djelovati po donesenom aktu. Ovaj akt je doprineo stvaranju međunacionalne napetosti u SR BiH i bio uvod u predstojeće ratne sukobe. Rat je uzrokovan zbog porasta nacionalizma te kompleksnom kombinacijom političke, društvene i sigurnosne krize koja je usledila nakon završetka Hladnog rata i raspada SFRJ. Rat je zvanično počeo ubistvom starog svata u Sarajevu. Na dan 1. marta 1992. drugog dana referenduma o nezavisnosti SR Bosne i Hercegovine, pripadnik Zelenih beretki Ramiz Delić je pucao na srpsku svadbenu povorku na Baščaršiji i pritom ubio mladoženjinog oca Nikolu Gardovića. Događaj je poznat kao ubistvo starog svata ispred Stare crkve na Baščaršiji. Naoružani Srbi su iste večeri podigli barikade po Sarajevu, a u razdoblju od 1. do 5. marta podigli su barikade i u još nekim gradovima (Šamac, Derventa, Odžak). Muslimani su kontrolisali centar Sarajeva, dok su Srbi kontrolisali ostatak grada, kao i uzvišenja oko njega. U mestašcu Sijekovac kod Bosanskog Broda, u noći između 26. i 27. marta, Vojska Republike Hrvatske je prešla reku Savu i u saradnji sa muslimanskim paravojnim jedinicama počinila težak zločin i ubila 9 srpskih civila. U masakru u Sijekovcu stradalo je ukupno 46 Srba.^[36] Ovim masakrom su započeti veliki oružani sukobi u SR Bosni i Hercegovini. Završen je zvaničnim potpisivanjem Dejtonskog sporazuma. Na teritoriji Bosne i Hercegovine srpski narod je prije prvih predloga o kantonizaciji počeo da se broi za formiranje sopstvenih autonomnih oblasti. Muslimanska i hrvatska većina, uprkos činjenici da je do kraja novembra pored Hrvatske zajednice Herceg-Bosne stvorena i zajednica Središnje Bosne, nije prihvatala ni osnivanje zajednice opština sa srpskom većinom. Srpski politički predstavnici su do 27. novembra 1991. godine stvorili pet srpskih autonomnih oblasti: Romanija, Hercegovina, Birač, Semberija i Sjeverna Bosna, dok je Bosanska Krajina definisana kao autonomna pokrajina Krajina.

Nakon što je vlada S. Republike Bosne i Hercegovine nelegalno proglasila nezavisnost, koju nije prihvatila federalna vlada Jugoslavije, srpska autonomna oblast Bosanska Krajina formirana je u zapadno-bosanskom pograničnom području Bosne i Hercegovine sa svojim prijestonim gradom u Banja Luka, koju centralna vlada SR BiH nije priznala. SAO Bosanska Krajina je pokušala da se ujedini sa Autonomnom regijom Srpska Krajina u SR Hrvatskoj. Srpsko političko rukovodstvo angažovalo je svoje snage u pomoć Jugoslovenskoj Narodnoj Armije i pride proglasilo nezavisnost od SR Bosne i Hercegovine krajem 1992. godine.

Logor Čelebići, mjesto gdje su zatvarani srpski ratni zarobljenici.

Bošnjačka i bošnjačko-hrvatska vlada u SR BiH nije priznala novu Srpsku Republiku Bosnu i Hercegovinu, čiji je predsjednik bio Radovan Karadžić sa sjedišta na Palama. Srpska strana je prihvatila predloženu etničku kantonizaciju Bosne i Hercegovine (mirovni plan Karington-Kutoljero), kao što su to učinile bošnjačke i bošnjačko-hrvatske strane u Lisabonu 1992. godine, u nadi da neće izbiti rat. Bošnjačko(Muslimansko) političko rukovodstvo pod predsjednikom Alijom Izetbegovićem iz Bosne i Hercegovine naknadno je opozvalo sporazum kojim se odbija decentralizacija novoosnovane zemlje na osnovu etničkih linija. Počeo je građanski rat u Bosni. Među srpskim stanovništvom, rat je poznat kao "Odbrambeno-Otadžbinski Rat". Srbi i Vojska Republike Srpske (VRS) su bili brojčano nadjačani i izolovani, suočeni sa redovnom Hrvatskom vojskom (HV), Hrvatskim Vijećem Obrane (HVO), uglavnom muslimanskom vojskom Bosne i Hercegovine (ARBiH), snagama autonomne pokrajine Zapadne Bosne i NATO bombardovanjem(1993 i 1995). Najvažnije bitke Odbrambeno-Otadžbinskog Rata su zasigurno Koridor 1992, Mitrovdanska Ofanziva 1992, te odbrana Krajine, Prijedora i Banjaluke 1995.. Štaviše, Srbi su se suočili sa embargom na oružje i sankcijama zapadnih zemalja, Rusije, pa čak i Srbije i SR Jugoslavije pod Slobodanom Miloševićem, koji je 1993. godine uveo sankcije protiv Republike Srpske. Milošević je podržao svaki mirovni plan koji je predložila međunarodna zajednica, čak i one koji nisu predviđali postojanje Republike Srpske.

Tokom većeg dijela rata Srbi su se borili protiv Bošnjaka (Muslimana) i Hrvata. Za vrijeme bošnjačko-hrvatskih neprijateljstava Srbi su uglavnom sarađivali sa Hrvatima. Međutim, bilo je izuzetaka, jer su i srpske snage bile u savezu sa projugoslovenskim Bošnjacima Autonomne Pokrajine Zapadne Bosne pod Fikretom Abdićem. Tokom većeg dijela rata, Republika Srpska je držala oko 70% teritorije sada već bivše SR BiH. Tokom čitavog rata, Vojska Republike Srpske izvršila je faktičku, iako nenamjernu opsadu Sarajeva, kako bi vezala muslimanske snage i njihove resurse. Opsada je uglavnom bila opravdana razlogom odbrane sarajevskih srpskih sela koja su bila gotovo isključivo naseljena etničkim Srbima. Republika Srpska je održavala bliske veze sa Republikom Srpskom Krajinom i dobijala dobrovoljce i zalihe iz SR Jugoslavije(Crne Gore i R. Srbije) tokom rata. RS je primila veliki broj srpskih izbjeglica iz drugih jugoslavenskih krajeva, posebno iz nesrpskih područja u Sarajevu, Herceg-Bosni i Hrvatskoj. Godine 1993. predložen je Oven-Stoltenberg mirovni sporazum kojim bi se 52% BiH dalo srpskoj strani. Bošnjačka strana ga je odbila kao preveliku koncesiju.

SR Jugoslavija je 1994. godine uvela sankcije nakon što je Narodna skupština Republike Srpske odbila Vens-Ovenov mirovni plan. Operacija Oluja 1995. godine eliminisala je Republiku Srpsku Krajinu. Hrvatska vojska je nastavila ofanzivu u Republiku Srpsku. Oko 250.000 Srba pobeglo je u Republiku Srpsku i Srbiju iz Hrvatske, jer je srpska strana nastavila potpuno povlačenje Srba iz Une u Sanu. Hrvatska vojska, uz podršku bošnjačkih(muslimanskih) snaga, stigla je na 20 km od de facto glavnog grada Republike Srpske, Banja Luke, ali su ih zaustavili srpski branitelji blizu Prijedora i širom Bosanske Krajine, kada su njihovi avioni konačno mogli letjeti bez NATO intervencije na hrvatskoj strani. Rat je zaustavljen Dejtonskim mirovnim sporazumom kojim je Republika Srpska priznata kao jedan od dva teritorijalna entiteta(kao federalna jedinica i država) Bosne i Hercegovine, koji čini 49% ukupne teritorije. Srpska strana je pretrpjela ukupno 22.779 žrtava - 15.298 vojnih lica i 7.480 civila, prema Demografskoj jedinici MKSJ-a.^[37] Iako su tačni brojevi sporni, generalno se slaže da je rat u BiH odnio živote oko 100.000 ljudi svih etničkih grupa.

Godine 1996. bilo je oko 435.346 etnički srpskih izbjeglica iz Federacije Bosne i Hercegovine u Republici Srpskoj, dok je još 197.925 otišlo u Srbiju.^[38] Prema podacima Komesarijata za izbjeglice Srbije, do 1995. godine u Srbiji je smešteno 266.000 izbeglica iz Bosne i Hercegovine, a ukupno 70.000 izbeglica vratilo se u zemlju svog porekla.^[39]^[40] Nakon jugoslovenskih ratova, Srbija je postala domovina najvećem broju izbeglica (među kojima su bili i Srbi iz Bosne i Hercegovine) i raseljenih lica u Evropi.^[41]^[42]^[43] Srbi su masovno protjerani iz glavnog grada Sarajeva početkom 1996. godine.

Demografske promjene 1992—1995. i diskriminacija

Srpska porodica se priprema da napusti svoj dom jer im je kuća sa druge stranke demarkacione linije, nakon Dejtonskog sporazuma

U nekima oblastima Federacije Bosne i Hercegovine prije Građanskog rata, živjeli su većinom Srbi, ali su tokom rata te oblasti etnički očišćene. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, Srbi u BiH su činili oko 32% ukupnog stanovništva i posjedovali 51,4% ukupnog zemljišta (poređenja radi Muslimani su posjedovali 27,3 % zemlje). Dejvid Oven je u jednom intervjuu rekao: „Bosanski Srbi su bili seosko stanovništvo i pre rata živeli na 60% teritorije. Bosanski Srbi se bore za teritoriju na kojoj su vekovima živeli“. Oni su mahom izbjegli u Srbiju ili u Republiku Srpsku. Jedan broj izbjeglih Srba iz Bosne i Hercegovine se nalazi i u dijaspori. Najviše izbjeglica je bilo iz zapadne i centralne Bosne i Hercegovine (Drvar, Glamoč, Grahovo, Livno, Petrovac, Travnik i dr.). Istu sudbinu su doživjeli Srbi iz Sarajeva koji su prije Drugog svjetskog rata činili većinsko stanovništvo Sarajeva, pretpostavlja se da je iz Sarajeva iseljeno oko 150.000 Srba. Poslije završetka građanskog rata u BiH, na teritoriji RS desilo se 9 međuetničkih ubistava, većina nije imala kao motivaciju međuetničku mržnju. Sa druge strane, jedini akti međuetničkih ubistava sa motivacijom međuetničke mržnje, izazivanja novih sukoba, te jedini teroristički napadi, desili su se u FBiH, i od strane Bošnjaka(Muslimana), najpoznatiji su napadi na Američku Ambasadu u Sarajevu, te napad na policijsku stanicu u Zvorniku.

Čedomir Antić tvrdi da u BiH postoje nastojanja da Republika Srpska bude lišena ovlašćenja i da rastu pritisci za reviziju Dejtonskog sporazuma na štetu srpskog naroda. U Federaciji BiH nije vraćena samo imovina Srpske pravoslavne crkve. Nisu vraćeni stanovi nosiocima prava pripadnicima JNA, a u Federaciji BiH ne postoje, kako on kaže, srpske škole.^[44] Dvojezični natpisi na saobraćajnim znakovima u Federaciji BiH su postavljeni 2009. godine, međutim na većini su obrisani natpisi na ćirilici, a česti su i slučajevi uvrjedljivih poruka na račun Srba.^[45]

Jedan od načina osporavanja srpskih prava na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine, jeste naučno neutemeljeno negiranje postojanja Srba pre turske okupacije.^[24] Negira se da Srbi u današnjoj BiH žive od perioda naseljavanja Slovena uz netačnu tvrdnju da nakon osmanskog osvajanja Bosne, oni naseljavaju Vlase, od kojih vremenom nastaju Srbi.^[24]

Mnoga srpska groblja u Federaciji Bosne i Hercegovine su oštećena.^[46] Imovina onih Srba koji se ne jave katastru i prijave imovinu u predviđenom roku je ugrožena.^[47] Na srpskoj zemlji u Federaciji Bosne i Hercegovine izgrađeno je devet džamija i vlasnici zemljišta nisu uspeli bilo kojim pravnim sredstvima da ostvare pravo na raspolaganje svojom zemljom.^[48]

Demografija i stanovništvo

U popisu stanovništva iz 2013. godine evidentirano je 1.086.733 Srba ili 30,8% ukupnog stanovništva Bosne i Hercegovine. Srbi su teritorijalno najraširenija nacija Bosne i Hercegovine. Velika većina, tj. 1.001.299 živi na teritoriji Republike Srpske, gdje čine 81,5% stanovništva. Večina ih se izjašnjavaju kao pravoslavni hrišćani i pripadnici su Srpske pravoslavne crkve. Srbi čine demografsku većinu u ovim opštinama: Banja Luka, Bijeljina, Prijedor, Doboj, Zvornik, Gradiška, Teslić, Prnjavor, Laktaši, Trebinje, Derventa, Novi Grad, Modriča, Kozarska Dubica, Pale, Foča, Drvar, Glamoč, Bosansko Grahovo i Bosanski Petrovac. Srbi su takođe relativna manjina u Brčkom.

Demografska istorija

Ukupna etnička pripadnost i procenti
Godina	Srbi	Postotak	Ukupno
1879	496,485	42.88%	1,158,440
1885	571,250	42.76%	1,336,091
1895	673,246	42.94%	1,568,092
1910	825,418	43.49%	1,898,044
1921	829,290	43.87%	1,890,440
1931	1,028,139	44.25%	2,323,555
1948	1,136,116	44.29%	2,565,277
1953	1,264,372	44.40%	2,847,459
1961	1,406,053	42.89%	3,277,935
1971	1,393,148	37.19%	3,746,111
1981	1.320.738	32,02%	4,124.008
1991	1,366,104	31.21%	4.364.649
2013	1.086.733	30.78%	3,551,159
Zvanični rezultati popisa stanovništva - napomena: neki Srbi su se izjasnili kao Jugosloveni na nekim popisima

Srednjovijekovna Srbija, srednjovijekovna Bosna i Osmansko carstvo

U srednjem vijeku nije bilo pouzdanih popisa stanovništva, ali većina srednjovjekovnih izvora o identitetu i demografiji srednjovjekovne teritorije Bosne navodi da je ovo područje bilo stalno naseljeno uglavnom Srbima^[49], koji su bili ili pravoslavni po vjeri, hrišćani ili sljedbenici jedne Pravoslavne sekte Bogomila. Naslov 32 De Administrando Imperio Konstantina Porfirogeneta naziva se "O Srbima i zemljama u kojima žive". Govori o teritorijama u kojima žive Srbi, u kojima on spominje Bosnu, posebno dva naseljena grada, Kotor i Desnik, koji su u nepoznatom geografskom položaju.^[49]^[50]

Austro-Ugarska i KSHS/Kraljevina Jugoslavija

Austro-Ugarska je vodila demografsku politiku smanjenja srpskog stanovništva i pokušaja da izbriše njihov identitet, pretvarajući je u "bosansku naciju", tako da je popis stanovništva u Austriji imao samo religijsku pripadnost kao glavni determinizam identiteta. U poslednjem austrijskom popisu iz 1910. godine bilo je 825.418 pravoslavnih Srba, što čini 43,49% ukupnog stanovništva. Katolička enciklopedija, 1917, navodi: "Prema popisu stanovništva od 22. aprila 1895. godine, Bosna ima 1.361.868 stanovnika i Hercegovina 229.168, što daje ukupan broj stanovnika 1.591.036. Broj osoba na kvadratnoj milji je mali (oko 80), manje od u bilo kojoj od drugih austrijskih krunskih provincija osim Salzburga (oko 70) . Ovaj prosek se ne razlikuje mnogo u šest okruga (pet u Bosni, jedan u Hercegovini), a broj osoba na kvadratnoj milji u ovim okruzima je sledeći: : Donja Tuzla, 106, Banjaluka, 96, Bihać, 91, Sarajevo, 73, Mostar (Hercegovina), 65, Travnik, 62. Postoji 5 388 naselja, od kojih samo 11 ima više od 5.000 stanovnika, dok 4.689 ima manje od 500 stanovnika Isključujući oko 30.000 Albanaca koji žive na jugoistoku, Jevreji koji su ranije emigrirali iz Španije, nekoliko Osmanli Turaka, trgovci, zvaničnici i austrijske trupe, ostatak stanovništva (oko 98%) pripadaju južnoslavenski narod, Srbi jedan u rasi, ljudi formiraju u religioznim vjerovanjima tri oštro razdvojena divhe Muhamedanaca, oko 550.000 osoba (35%), grčkih šizmatika, oko 674.000 osoba (43%) i katolici, oko 334.000 osoba (21,3%). Posljednji su uglavnom seljaci. "^[51]

Drugi svjetski rat

Srbi su pretrpeli velike negativne demografske promjene tokom Drugog svjetskog rata. Službena politika Nezavisne Države Hrvatske, koja uključuje proterivanje, ubistvo i prisilno preobraćanje Srba,^[34] doprinijela je da se Srbi nikada ne oporave demografski unutar Bosne i Hercegovine. Federalni zavod za statistiku u Beogradu sastavio je cifru od 179.173 lica poginulih u ratu u Bosni i Hercegovini tokom Drugog svjetskog rata: 129.114 Srba (72,1%); 29.539 Muslimana (16,5%); 7.850 Hrvata (4,4%); drugi (7%). Planovima nacističke Njemačke i Nezavisne Države Hrvatske 110.000 Srba je premješteno i prevezeno u okupiranu Srbiju. Samo u periodu od maja do avgusta 1941. godine u Srbiju je proterano preko 100.000 Srba. U žaru rata Srbija je imala 200.000 do 400.000 srpskih izbeglica iz ustaške Bosne i Hercegovine. Do kraja rata 137.000 Srba je trajno napustilo teritorije Bosne i Hercegovine.

Tokom ukupnog trajanja rata, 64.1% svih bosankih partizana su Bili Srbi.^[52]

Komunistička Jugoslavija (SFRJ)

Komunističke vlasti su sprovele politiku tihog "demografskog pražnjenja" Srba iz Bosne, podelivši Srbe u nekoliko republika, uzrokujući "odliv mozgova" Srba iz Bosne u SR Srbiju. Takođe, komunistička politika ubrzane urbanizacije i industrijalizacije, devastirala je tradicionalni ruralni život Srba, uzrokujući drastičan zastoj u prirodnom priraštaju Srba. Prvi jugoslovenski popis zabeležio je sve manji broj Srba; Od prvog popisa stanovništva iz 1948. do poslednjeg iz 1991. godine, procenat Srba opao je sa 44,29% na 31,21%, iako se ukupan broj povećao. Prema popisu iz 1953. godine, Srbi su bili u većini na 74% teritorije Bosne i Hercegovine, a prema popisu iz 2013. godine, Srbi su većina na preko 50% Bosne i Hercegovine. Njihov ukupan broj u 1953. godini iznosio je 1.264.372, odnosno 44,40% od ukupnog stanovništva BiH. Prema popisu iz 1961. godine, Srbi čine 42,89% ukupnog stanovništva, a njihov broj je 1.406.053. Nakon toga, okruzi su podeljeni na manje opštine.

Prema popisu iz 1971. godine, Srbi su činili 37,19% ukupnog stanovništva, a njihov broj je bio 1.393.148. Prema popisu iz 1981. godine, Srbi čine 32,02% ukupnog stanovništva, a njihov broj je 1.320.738. Nakon 1981, njihov procenat je nastavio da se smanjuje. Od 1971. do 1991. godine, procenat Srba je pao zbog emigracije u Crnu Goru, Srbiju i zapadnu Evropu. Prema popisu iz 1991. godine, Srbi su činili 31,21% ukupnog stanovništva, a njihov broj je bio 1.366.104.

Odbrambeno-otadžbinski rat u SR BiH

Ukupan broj Srba u Bosni i Hercegovini nastavio se smanjivati, posebno nakon što je 1992. godine izbio građanski rat u Bosni i Hercegovini. Ubrzo je došlo do egzodusa kada je veliki broj Srba protjeran iz srednje Bosne, Ozrena, Sarajeva, zapadne Hercegovine i Krajine. Prema popisu iz 1996. godine, koji je uradio UNHCR i zvanično nepriznat, bilo je 3.919.953 stanovnika, od kojih su 1.484.530 (37,88%) bili Srbi. Na teritoriji Srpske Republike Bosne i Hercegovine procenat Srba se neznatno promijenio, mada se njihov ukupan broj smanjio.

Srpski narod u Bosni i Hercegovini na popisu 1991.

Pravoslavni hrišćani u BiH, prema popisu iz 1921. godine.

50-100%

30-50%

0-30%

Udeo Srba u BiH po naseljima 1981. godine

Privatni zemljišni posed Srba u BiH 1981. godine po naseljima

Udeo Srba u BiH po naseljima 1991. godine

Udeo Srba u Sarajevu po naseljima 1961. godine

Udeo Srba u Sarajevu po naseljima 1991. godine

Udeo Srba u Brčkom po naseljima 1961. godine

Udeo Srba u Brčkom po naseljima 1991. godine

Prema popisu stanovništva u Bosni i Hercegovini 1991. godine, broj stanovnika izjašnjenih kao Srbi, bio je sledeći:

Grad Sarajevo — 157.143 (29,81%)

Po opštinama Grada Sarajeva:

Vogošća — 8.813 (35,75%)
Ilijaš — 11.325 (44,96%)
Ilidža — 25.029 (36,84%)
Novi Grad — 37.591 (27,51%)
Novo Sarajevo — 32.899 (34,59%)
Pale — 11.284 (68,99%)
Stari Grad — 5.150 (10,14%)
Trnovo — 2.059 (29,45%)
Hadžići — 6.362 (26,28%)
Centar — 16.631 (20,97%)

Broj Srba po opštinama Bosne i Hercegovine prema Popisu stanovništva iz 1991.:

Banovići — 4.514 (16,97%)
Banja Luka — 106.826 (54,58%)
Bijeljina — 57.389 (59,17%)
Bileća — 10.628 (80,00%)
Bihać — 12.689 (17,93%)
Gradiška — 35.753 (59,61%)
Kozarska Dubica — 21.728 (68,74%)
Bosanska Krupa — 13.841 (23,73%)
Brod — 11.389 (33,36%)
Novi Grad — 25.101 (60,24%)
Bosanski Petrovac — 11.694 (74,86%)
Šamac — 13.628 (41,34%)
Bosansko Grahovo — 7.888 (94,91%)
Bratunac — 11.475 (34,13%)
Breza — 2.122 (12,25%)
Brčko — 18.128 (20,68%)
Bugojno — 8.673 (18,49%)
Busovača — 623 (3,29%)
Vareš — 3.644 (16,41%)
Velika Kladuša — 2.266 (4,28%)
Visoko — 7.471 (16,18%)
Vitez — 1.501 (5,38%)
Višegrad — 6.743 (31,80%)
Vlasenica — 14.359 (42,30%)
Gacko — 6.661 (61,74%)
Glamoč — 9.951 (79,02%)
Goražde — 9.843 (26,19%)
Gornji Vakuf — 110 (0,43%)
Gradačac — 11.221 (19,83%)
Gračanica — 13.558 (22,92%)
Grude — 9 (0,05%)
Derventa — 22.938 (40,60%)
Doboj — 39.820 (38,83%)
Donji Vakuf — 9.533 (38,84%)
Drvar — 16.608 (96,97%)
Žepče — 2.278 (9,91%)
Živinice — 3.525 (6,43%)
Zavidovići — 11.640 (20,36%)
Zvornik — 30.863 (37,96%)
Zenica — 22.433 (15,41%)
Jablanica — 504 (3,97%)
Jajce — 8.663 (19,24%)
Kakanj — 4.929 (8,80%)
Kalesija — 7.659 (18,31%)
Kalinovik — 2.829 (60,55%)
Kiseljak — 740 (3,06%)
Kladanj — 3.952 (24,59%)
Ključ — 18.506 (49,49%)
Konjic — 6.620 (15,08%)
Kotor Varoš — 14.056 (38,14%)
Kreševo — 34 (0,50%)
Kupres — 4.864 (50,57%)
Laktaši — 24.176 (81,04%)
Livno — 3.913 (11,37%)
Lopare — 18.243 (56,06%)
Lukavac — 12.169 (21,32%)
Ljubinje — 3.748 (89,83%)
Ljubuški — 65 (0,22%)
Maglaj — 13.312 (30,68%)
Modriča — 12.534 (35,19%)
Mostar — 23.846 (18,83%)
Mrkonjić Grad — 21.057 (76,86%)
Nevesinje — 10.711 (74,13%)
Neum — 207 (4,78%)
Novi Travnik — 4.097 (13,33%)
Olovo — 3.193 (18,83%)
Orašje — 4.235 (14,92%)
Odžak — 5.667 (18,85%)
Posušje — 9 (0,05%)
Prijedor — 47.581 (42,27%)
Prnjavor — 33.508 (71,21%)
Prozor — 45 (0,22%)
Rogatica — 8.391 (38,17%)
Rudo — 8.150 (70,43%)
Sanski Most — 25.363 (42,05%)
Kneževo — 13.263 (68,30%)
Sokolac — 10.195 (68,50%)
Srbac — 19.382 (88,74%)
Srebrenik — 5.308 (12,97%)
Srebrenica — 8.315 (22,67%)
Stolac — 3.917 (20,96%)
Teslić — 32.962 (55,07%)
Tešanj — 3.071 (6,33%)
Tomislavgrad — 576 (1,91%)
Travnik — 7.777 (10,99%)
Trebinje — 21.349 (68,87%)
Tuzla — 20.271 (15,40%)
Ugljevik — 14.468 (56,54%)
Fojnica — 157 (0,96%)
Foča — 18.315 (45,20%)
Han Pijesak — 3.674 (57,87%)
Cazin — 778 (1,22%)
Čajniče — 4.709 (52,57%)
Čapljina — 3.753 (13,46%)
Čelinac — 16.554 (88,46%)
Čitluk — 19 (0,12%)
Šekovići — 9.030 (93,77%)
Šipovo — 12.333 (79,16%)
Široki Brijeg — 148 (0,54%)

Sarajevo

Srba u Sarajevu, po popisu iz 1991. godine, je bilo 157.526 (29,94%)^[a]. Danas, posle rata u Bosni i Hercegovini, malo ih je ostalo u gradu. Većina se odselila, ili u inostranstvo, ili u Istočno Sarajevo, u Republici Srpskoj (nekadašnje Srpsko Sarajevo). Za vreme rata su u Sarajevu postojali koncentracioni logori za Srbe od kojih su najpoznatiji Viktor Bubanj, Sunce i Silos u kojima je stradalo 6.628 Srba. Iz koncentracionih logora su preko dana odvođeni na prinudni rad, da kopaju rovove muslimanskoj vojsci ili da čiste minska polja. Najpoznatije mjesto gde su Srbi odvođeni, mučeni i brutalno ubijani odsecanjem glave je jama Kazani. Smatra se da je iz Sarajeva egzodusom otišlo oko 120 hiljada Srba.^[53]

Tri najznačajnije srpske pravoslavne crkve u gradu su Stara pravoslavna crkva (crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila) iz 16. veka,^[54] Saborna crkva iz šezdesetih godine 19. vijeka i Crkva Svetog Preobraženja u Novom Sarajevu.

Mostar

Saborna crkva u Mostaru 1890—1900.

Srba u opštini Mostar, po popisu iz 1991. godine, je bilo 23.846 (18,83% stanovništva), a u samom gradu Mostaru 14.142 (18,64%). Danas, poslije rata u Bosni i Hercegovini, malo ih je ostalo u gradu. Većina se odselila a povratnika je vrlo malo. Prema procjenama federalnog zavoda za statistiku federacije Bosne i Hercegovine iz 2003. godine, Srba u Mostaru ima 3.644.

Tokom rata u Bosni i Hercegovini, 1993. godine, hrvatski ekstremisti su uništili Sabornu crkvu Sv. Trojice i Crkvu Rođenja Presvete Bogorodice (poznate i kao Nova i Stara pravoslavna crkva), koje datiraju iz sredine 19. vijeka.^[55]^[56]

Vidovdanski pokolj

Na Vidovdan 1941. godine ustaše su hapsile i ubijale mostarske Srbe, među njima i znamenite ličnosti kao i sveštenike. Oko 30 Srba bačeno je u jamu iznad Čitluka, 10 km od Mostara.^[57]^[58]^[59]

Ustaše su pobile i cijelo bratstvo manastira Žitomislića i bacile u Vidonjsku jamu, na desnoj obali Neretve. Krajem 1941. godine manastirske konake su zapalili ustaše i Nemci, pošto su prethodno opljačkali riznicu, arhivu i biblioteku.

U junu 1992. godine Hrvati su spalili i uništili isti manastir.

Politika

Državni nivo

Srbi iz Bosne i Hercegovine, kao i druga dva konstitutivna naroda, imaju svog predstavnika u Predsjedništvu Bosne i Hercegovine. Predsjedništvo ima tri člana, jednog Bošnjaka, jednog Hrvata i jednog Srbina. Bošnjaci i Hrvati biraju se u Federaciji Bosne i Hercegovine, dok se Srbi biraju u Republici Srpskoj.

Trenutni srpski član Predsjedništva je Željka Cvijanović iz SNSD-a.

Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine ima dva doma, Predstavnički dom i Dom naroda. Dom naroda ima 15 članova, pet Bošnjaka, pet Hrvata i pet Srba. Bošnjački i hrvatski članovi Doma naroda biraju se u Parlamentu Federacije Bosne i Hercegovine, dok se pet srpskih članova bira u Narodnoj skupštini Republike Srpske. 42 člana Predstavničkog doma biraju direktno birači, dvije trećine su iz Federacije, a jedna trećina iz Republike Srpske.^[60]

Entitetski nivo

Prema njenom ustavu, Republika Srpska ima svog predsjednika, narodnu skupštinu (83-članu jednodomnu narodnu skupštinu Republike Srpske), izvršnu vlast (s premijerom i nekoliko ministarstava), vlastite policijske snage, vrhovni sud i niže sudove, carinska služba (pod carinskom službom na državnom nivou) i poštanska služba. Aktuelni predsjednik Republike Srpske je Milorad Dodik. Ima i svoje simbole, uključujući grb, zastavu (varijantu srpske zastave bez prikazanog grba) i entitetsku himnu. Ustavni zakon o grbu i himni Republike Srpske nije donesen u saglasnosti sa Ustavom Bosne i Hercegovine, jer navodi da ti simboli "predstavljaju suverenu državnost Republike Srpske" i da se koriste u skladu s moralnim normama Srpski narod ". Prema odluci Ustavnog suda, zakon je trebalo da bude ispravljen do septembra 2006. godine. Republika Srpska je kasnije promijenila svoj amblem.

Iako ustav označava Sarajevo kao glavni grad Republike Srpske, sjeverozapadni grad Banja Luka je sjedište većine institucija vlasti, uključujući parlament, te je stoga de facto prijestonica. Nakon rata, Republika Srpska je zadržala svoju vojsku, ali je u avgustu 2005. godine parlament pristao na prenošenje kontrole nad Vojskom Republike Srpske na ministarstvo na državni nivo i ukidanje entitetskog ministarstva odbrane i vojske do 1. januara 2006. godine. NATO je zahtijevao ove reforme kao preduslov za prijem Bosne i Hercegovine u program Partnerstvo za mir. Bosna i Hercegovina se pridružila programu u decembru 2006.^{[traži se izvor]}

Političke partije

Trenutno u Bosni i Hercegovini postoji nekoliko srpskih političkih stranaka kao i u Republici Srpskoj. Srpska demokratska stranka (SDS), Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) i Partija demokratskog progresa (PDP) su najpopularnije stranke.

SDS je osnovan 1990. godine i glavna je politička stranka među Srbima u BiH, koja je najmoćnija tokom građanskog rata u Bosni (1992—1995). SNSD je zasnovan na proevropskim, demokratskim, federalističkim, socijalističkim principima, ali je kasnije prešao na populizam i prorusku spoljnu politiku. PDP je hrišćansko demokratska, tradicionalistička, konzervativna i proevropska politička stranka.

Kultura

Kulturno-prosvetno društvo Prosvjeta je osnovana u Sarajevu 1902. godine i ubrzo je postala najznačajnija organizacija koja okuplja građane srpske nacionalnosti. Godine 1903. osnovan je Gajret, Srpsko muslimansko kulturno društvo. Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske djeluje od 1996. godine.

Arhitektura i umjetnost

Rad Jovana Bijelića na jugoslovenskoj markici

Bosna i Hercegovina je bogata srpskom arhitekturom, pogotovo kada su u pitanju brojne srpske crkve i manastiri, kao i stećci. Moderni srpsko-vizantijski arhitektonski stil koji je započeo u drugoj polovini 19. vijeka nije prisutan samo u sakralnoj, već iu građanskoj arhitekturi. Crkve i manastiri ukrašeni su freskama i ikonostasom. Muzej stare pravoslavne crkve u Sarajevu je među pet u svijetu po bogatoj riznici ikona i drugih predmeta iz različitih stoljeća.^[61]

Srbi Bosne i Hercegovine su dali značajan doprinos savremenom srpskom slikarstvu. Poznati slikari su Miloš Bajić, Jovan Bijelić, Špiro Bocarić, Vera Božičković Popović, Stojan Ćelić, Vojo Dimitrijević, Lazar Drljača, Oste Erceg, Nedeljko Gvozdenović, Kosta Hakman, Momo Kapor, Ratko Lalić, Đoko Mazalić, Svetislav Mandić Petrović, Ljubomir Popović, Pero Popović, Branko Radulović, Svetozar Samurović, Branko Šotra, Todor Švrakić, Mića Todorović, Milovan Vidak, Rista Vukanović. Godine 1907. P. Popović, Radulović i Švrakić izlažu na jednoj od dvije izložbe te godine koja je obilježila početak moderne slikarske tradicije u Bosni i Hercegovini. Među skulptorima se ističe Sreten Stojanović.

Manastir Sv. Nikole - Ozren
Unutrašnjost stare Pravoslavne crkve u Sarajevu
Svod crkve Hrista spasitelja u Banjaluci
Banski Dvor

Jezik i književnost

137. ma stranica Goraždanskog psaltira iz 1521-ve, jedna od najstarijih štampanih knjiga u srpskoj recenziji Crkvenoslovenskog

Srbi u Bosni i Hercegovini govore istočni hercegovački dijalekt srpskog jezika za koji je karakterističan ijekavski izgovor.

Naslovna strana srpskog časopisa Bosanska vila objavljena 1897. godine.

Tragovi srpskog jezika na ovoj teritoriji su veoma stari i dokazuju stare natpise kao što je Grdešin nadgrobni spomenik, najstariji poznati stećak. Jedan od najznačajnijih srpskih rukopisa Miroslavljevo jevanđelje, pisan je za velikog srpskog princa Miroslava od Huma. Srpski jezik je bogat sa nekoliko srednjovekovnih jevanđelja napisanih u Bosni i Hercegovini. Oni su ukrašeni minijaturama.

Početkom 16. veka Božidar Goraždanin osnovao je Goraždansku štampariju. Bila je jedna od najstarijih štamparija među Srbima i prva na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine. Tamo se odštampano izdanje Psaltir Goražda ubraja među najbolja dostignuća ranih srpskih štampača.

Srbi iz BiH su dali značajan doprinos srpskoj epskoj poeziji. Poznati pevači epske poezije su Filip Višnjić i Tešan Podrugović.

Radovi srpskih pisaca iz Bosne i Hercegovine su od velikog značaja za celokupnu srpsku književnost. Značajni autori su Ivo Andrić, Branko Ćopić, Meša Selimović, Svetozar Ćorović, Petar Kočić, Sima Milutinović Sarajlija, Aleksa Šantić, Jovan Dučić, Osman Đikić, Jovan Sundečić, Skender Kulenović, Duško Trifunović i drugi.

Bosanska vila iz Sarajeva i Zora iz Mostara osnovane u 19. stoljeću su važni književni časopisi.

Tokom ratova devedesetih preko 30 srpskih pjesnika sa teritorije današnje BiH je otišlo u izbeglištvo, što je postalo jedna od tema njihove poezije.^[62]

Muzika

Muzika Srba u Bosni i Hercegovini uključuje tradicionalne instrumente kao što su gusle, frula, gajde, tamburica, itd. i Sarajevo (1888) i druge gradove širom zemlje.^[63] Prvi koncert u Bosni i Hercegovini održan je u Banja Luci 1881. godine.^[64]

Pjevačko udruženje „Gusle“ osnovano je u Mostaru 18. decembra 1888. Imalo je oko 50 osnivača, a za predsjednika je izabran Jovo R. Šola. Časopis „Zora: Časopis za zabavu, pouku i književnost“ (poznatiji kao Zora) izlazio je od 1896. godine.

Zdravko Čolić

Srpska muzika je bogata narodnim pesmama srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Mnoge pesme se izvode na tradicionalni način pevanja zvane ojkanje. Srpski pevači i kompozitori, kao što su Rade Jovanović, Jovica Petković, Dragiša Nedović i drugi, dali su značajan doprinos posebnoj vrsti pesama koje se zovu sevdalinka. Pesma Alekse Šantića "Emina" postala je jedna od najpoznatijih sevdalinki. Značajni izvođači narodne muzike su Vuka Šeherović, Nada Mamula, Nedeljko Bilkić, Nada Obrić, Marinko Rokvić itd.

Srbi iz BiH su uglavnom učestvovali u jugoslovenskoj pop-rok sceni koja je bila aktivna od kraja Drugog svetskog rata do raspada zemlje. Srpski muzičari su članovi, a često i lideri popularnih bendova kao što su Ambasadori, Bijelo Dugme, Bombaj Štampa, Indeksi, Plavi orkestar, ProArte, Regina, Vatreni Poljubac, Zabranjeno pušenje. Zdravko Čolić je jedna od najvećih jugoslovenskih i srpskih muzičkih zvezda. Među pjevačima i kantautorima značajna karijera ostvarila je Jadranka Stojaković, Srđan Marjanović.

Među pjevačima popularne muzike su Željko Samardžić, Romana, Nedeljko Bajić Baja, Indira Radić, Seka Aleksić, Saša i Dejan Matić …

Dušan Šestić je komponovao himnu Bosne i Hercegovine.

Pozorište i film

Narodno pozorište Republike Srpske

Prvu pozorišnu predstavu u Bosni i Hercegovini organizovao je Srbin Stevo Petranović u Tešnju 1865. godine, dok su prve izložbe u Sarajevu organizovane u kući porodice srpskih Despića.^[65] Prvi igrani film u Bosni i Hercegovini, major Bauk režirao je Nikola Popović po scenariju Branka Ćopića. Među njima su Emir Kusturica, dvostruki pobjednik Palme d'Or na Filmskom festivalu u Kanu, Zdravko Šotra, Nebojša Komadina, Predrag Golubović, Boro Drašković, Gorčin Stojanović, Radivoje Andrić, Ognjenka Milićević, Miroslav Belović, Dejan Mijač, Egon Savin. Među istaknutim scenaristima su Gordan Mihić, Ranko Božić, Srđan Koljević … U akciji koja je postigla uspeh u jugoslovenskoj i srpskoj kinematografiji su Predrag Tasovac, Branko Pleša, Marko Todorović, Tomo Kuruzović, Tamara Miletić, Slobodan Đurić, Slobodan Ćustić, Tihomir Stanić, Nikola Pejaković, Nebojša Glogovac, Davor Dujmović, Nataša Ninković, Danina Jeftić, Brankica Sebastijanović …

Folklor

Srbi iz Bosne i Hercegovine dali su značajan doprinos folkloru srpskog naroda, uključujući narodnu nošnju, muziku, tradicionalno pevanje i instrumente, epsku poeziju, zanate i plesove. Bosanske haljine su podijeljene u dvije grupe; dinarski i panonski stilovi. U istočnoj Hercegovini narodne nošnje su usko povezane s narodnim nošnjama u staroj Hercegovini. Kulturno-umetnička društva širom zemlje praktikuju folklornu tradiciju.

Ilustracija slijepog guslara Filipa Višnjića objavljena u Znameniti Srbi 19. veka (1901).
Srpska narodna nošnja iz Podgrmeča, Bosanska Krajina
Nošnje iz Istočne Hercegovine(lijevo) i urbane Bosne(desno), 1875.
Zmijanjski vez, dio UNESKO svjetske kulturne baštine
Ansambl "Kolo" pleše Stari tihi ples iz Glamoča

Obrazovanje

Prve obrazovne institucije Srba bile su manastiri, od kojih su najznačajniji bili Dobrun, Klisina, Krupa na Vrbasu, Liplje, Moštanica, Ozren, Tavna, Tvrdoš, Gračanica u Hercegovini, Stuplje, Donja Bišnja, među mnogim drugima širom Bosne i Hercegovine. Najznačajniji ljudi koji su radili za osnovno obrazovanje Srba u 19. stoljeću bili su Jovan Dučić, Petar Kočić i Aleksa Šantić, koji su osnovali i organizovali osnovne škole širom Bosne i Hercegovine. Staka Skenderova je 19. oktobra 1858. godine osnovala prvu sarajevsku školu za djevojčice. Obrazovni sistem u doba Otomanskog carstva i austrougarske okupacije temeljio se na strogoj negaciji i potiskivanju srpskog identiteta. Obrazovni sistem Bosne i Hercegovine u vrijeme komunizma bio je zasnovan na mješavini nacionalnosti i suzbijanju srpskog identiteta. Osnivanjem Srpske Republike Bosne i Hercegovine, koja se kasnije jednostavno nazivala Srpska republika, srpske škole djelimično su preuzele obrazovni sistem iz Srbije.

Istovremeno, Univerzitet u Sarajevu, podijeljen na dva dijela, jedan muslimanski u zapadnom Sarajevu, i jedan srpski, preimenovan u Univerzitet u Istočnom Sarajevu, sa zvaničnim srpskim jezikom, koji je imao većinu predratnih profesora i predavača. Tu je i Univerzitet u Banjoj Luci, koji se zove Univerzitet u Banjoj Luci. Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma, nadležnost nad obrazovanjem u Republici Srpskoj data je Vladi RS, dok je u Federaciji nadležnost nad obrazovanjem data kantonima. Postoje i opštine sa srpskom većinom ili značajnom manjinom, škole sa srpskim jezikom kao zvanične. Drugi obrazovni instituti su Poljoprivredni institut Republike Srpske - Banja Luka, Naučno-istraživački institut Univerziteta u Banjaluci, Institut za genetičke resurse u Banja Luci, Srpski leksikografski institut Bosne i Hercegovine, Institut za materijale i konstrukcije Republike Srpske i Institut za Obrazovanje u Banja Luci.

Religija

Srpska pravoslavna crkva Rođenja Presvete Bogorodice u Sarajevu

Srbi u Bosni i Hercegovini su pretežno pravoslavni hrišćani, koji pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini je organizovana u pet podijelova, jedna mitropolija (Dabrobosanska) i četiri eparhije (Bihaćkopetrovačka, Banja Luka, Zvornička i Tuzlanska i Zahumskohercegovačka). Zahumsko-hercegovačka eparhija, ranije Zahumska mitropolija osnovana je 1219. godine od strane Arhiepiskopa Save, iste godine kada je Srpska pravoslavna crkva dobila svoj autokefalni status iz Carigrada. Tako je to bila jedna od izvornih srpskih pravoslavnih biskupija.

Makarije Sokolović bio je prvi patrijarh obnovljene srpske patrijaršije, nakon što je propala 1463. godine, što je rezultat osmanskog osvajanja Srbije. On se slavi kao svetac. Nekoliko Srba je proglašeno svetim u srpskoj pravoslavnoj crkvi, od kojih je jedna od najpoznatijih je Vasilije Ostroški.

Prva srpska gimnazija otvorena u Bosni i Hercegovini bila je sarajevski seminar u Sarajevu 1882. godine. Na temelju ovog seminara osnovan je Teološki fakultet u Foči, kao dio Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Između 1866. i 1878. godine u Banjaluci je radila teološka škola, a danas je aktivna teološka škola u Foči.

Postoji mnogo srpskih crkava i manastira širom Bosne i Hercegovine iz različitih perioda. Svaka podjela ima svoju katedralnu crkvu i episkopsku palatu.

Sport

Srbi Bosne i Hercegovine značajno su doprinijeli jugoslavenskom i srpskom sportu.

Prve srpske sokolske zajednice na sadašnjoj teritoriji Bosne i Hercegovine osnovale su krajem 19. vijeka intelektualci. Stevan Žakula, Srbin sa teritorije današnje Hrvatske, pamti se kao istaknuti radnik u otvaranju i održavanju sokolskih i gimnastičkih klubova. Žakula je bio pokretač osnivanja Srpskog gimnastičkog društva "Obilić" u Mostaru i Sportsko-gimnastičkog društva "Srpski soko" u Tuzli. Sokolska društva su osnovana iu drugim gradovima širom Bosne i Hercegovine.^[66]

Saborna Crkva Hrista Spasitelja u Banjaluci

Fudbal je najpopularniji sport među Srbima u BiH. Najstariji srpski klub u Bosni i Hercegovini je Slavija Istočno Sarajevo, osnovana 1908. godine, dok je jedan od najpopularnijih pobjednik Borac Banja Luka Mitropa kupa i Kup Jugoslavije. Srpski klubovi učestvuju u Premijer ligi Bosne i Hercegovine i Prvoj ligi Republike Srpske koju vodi Fudbalski savez Republike Srpske. Značajni igrači koji su predstavljali Jugoslaviju i Srbiju su: Branko Stanković, Milan Galić, Velimir Sombolac, Dušan Bajević, Boško Antić, Ilija Pantelić, Savo Milošević, Mladen Krstajić, Neven Subotić, itd. Zvjezdan Misimović je bio kapetan reprezentacije Bosne i Hercegovine iz Od 2007. do 2012. godine, dok je Ljupko Petrović predvodio Crvenu zvezdu u trofej Lige šampiona 1991. godine.

Drugi najpopularniji sport među Srbima u BiH je košarka. Aleksandar Nikolić se često naziva i Otac jugoslovenske košarke. Bio je dva puta izabran za Evropskog trenera godine koji je osvojio tri Evrolige i dva puta za FIBA Interkontinentalni Kup. Drugi od četiri oca jugoslovenske košarke je Borislav Stanković, bivši generalni sekretar FIBA-e i član MOK-a. Neki od igrača koji su se uspešno takmičili na najvećim svetskim takmičenjima su Ratko Radovanović, Dražen Dalipagić, Zoran Savić, Predrag Danilović, Vladimir Radmanović, Jelica Komnenović, Slađana Golić, Saša Čađo, Ognjen Kuzmić … KK Igokea trenutno igra u regionalnoj ABA ligi .

Rukometni klub Borac Banja Luka je najuspješniji srpski rukometni klub u Bosni i Hercegovini. Osvojio je EHF Ligu šampiona 1976. i bio je kandidat 1975. Svetlana Kitić proglašena je najboljom rukometašicom ikada od strane Međunarodnog rukometnog saveza. Među ostalim ostvarenim igračima su Milorad Karalić, Nebojša Popović, Zlatan Arnautović, Radmila Drljača, Vesna Radović, Nebojša Golić, Mladen Bojinović, Danijel Šarić …

Najpoznatija srpska odbojkaška porodica, porodica Grbić, potiče iz Trebinja u istočnoj Hercegovini. Otac Miloš je bio kapetan ekipe koja je osvojila prvu jugoslovensku medalju na Evropskom prvenstvu, dok su sinovi Vanja i Nikola postali olimpijski prvaci sa srpskim timom. Ostali igrači koji su Srbiju predstavljali sa uspehom su Đorđe Đurić, Brankica Mihajlović, Tijana Bošković, Jelena Blagojević, Sanja i Saša Starović.

Pored timskih sportova, Srbi su postigli uspjeh iu pojedinačnim sportovima kao što su Slobodan i Tadija Kačar u boksu, Radomir Kovačević, Nemanja Majdov i Aleksandar Kukolj u džudou, Milenko Zorić u kanuu, Velimir Stjepanović u plivanju, Andrea Arsović u pucnjavi, Andrea Petković u tenisu, Draženko Mitrović u paraolimpijskoj atletici, itd.

Doprinosi

Iz Bosne i Hercegovine porijeklom su vladaoci srednjovjekovne dinastije Mrnjavčevića, kao i vladaoci iz crnogorske dinastije Petrovića Njegoša.

Među znamenitim Srbima iz Bosne i Hercegovine nalaze se pisci Jovan Dučić, Petar Kočić, Aleksa Šantić, Ivo Andrić, Meša Selimović, Branko Ćopić i drugi, guslar i narodni pjesnik Filip Višnjić, Knez Ivo od Semberije, filozof i vizionar Dimitrije Mitrinović, slikar Kosta Hakman, istoričari Vladimir Ćorović i Jovan Deretić, likovni umjetnik Mirko Ilić i režiser Emir Kusturica.

Mehmed-paša Sokolović, Srbin iz Sokolovića pored Višegrada, bio je veliki vezir (predsjednik vlade) u Osmanskom carstvu. Makarije Sokolović je bio prvi patrijarh Srpske pravoslavne crkve kada je ona obnovljena kao Pećka patrijaršija 1557. godine. Luka Vukalović doprinio je oslobođenju Bosne od osmanlijske vlasti. Ubijeni premijer Srbije, Zoran Đinđić, rodio se u Bosanskom Šamcu, a bivši predsjednik Srbije Boris Tadić rođen je u Sarajevu.

Od muzičara najpoznatiji su: Zdravko Čolić, Nele Karajlić, Saša Lošić, Goran Bregović i drugi.

Vidi još

Napomene

^ Ukupan broj Srba u svim sarajevskim opštinama: Vogošća 8.843, Ilijaš 11.339, Ilidža 25.061, Novi grad 37.736, Novo Sarajevo 33.014, Pale 11.269, Stari grad 5.178, Trnovo 2.063, Hadžići 6.391 i Centar 16.632^[1]

Reference

^ ^a ^b „Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti i površini naselja” (PDF). 1991. Pristupljeno 15. 7. 2016.
^ ^a ^b ^v „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini” (PDF). 2013. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 12. 2017. g. Pristupljeno 15. 7. 2016.
^ Milanović, Jasmina (1. 2. 2014). „Mabel Grujić i Delfa Ivanić. Dobročiniteljke srpskog naroda”. Istorija 20. veka. 32 (1/2014): 9—26. ISSN 0352-3160. doi:10.29362/ist20veka.2014.1.mil.9-26.
^ ^a ^b Fine, John (1991). The Early Medieval Balkans. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press. ISBN 9780472081493.
^ Samardžija, Snežana D. (2017). „Beleška uz jednu staru istoriju književnosti „usmenoga postanja””. Godišnjak Katedre za srpsku književnost sa južnoslovenskim književnostima. 12: 75—86. ISSN 1820-5305. doi:10.18485/godisnjak.2017.12.6.
^ Brborić, Veljko Ž. (2018), Interpunkcijska terminologija kod Srba od Vuka do danas, Savez slavističkih društava Srbije, str. 61—73, ISBN 9788691794934, Pristupljeno 22. 2. 2019
^ Terzić 2017, str. 282.
^ „Serbs, Bosnia and national identity”. cafehome.tripod.com. Pristupljeno 23. 2. 2019.
^ Rokai, Peter; Rokai, Melina (10. 12. 2015). „JEDNO PISMO KAO IZVOR ZA ISTORIJU NOVOG SADA U SREDNjEM VEKU”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 40 (2): 237. ISSN 2334-7236. doi:10.19090/gff.2015.2.237-244.
^ Sugar, Peter F.; Vucinich, Wayne S. (april 1984). „The First Serbian Uprising, 1804-1813”. The American Historical Review. 89 (2): 486. ISSN 0002-8762. doi:10.2307/1862672. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Du Cange, Charles Du Fresne (1746). Caroli Du Fresne domini Du Cange Illyricum vetus & novum, siue, Historia regnorum Dalmatiae, Croatiae, Slavoniae, Bosniae, Serviae, atque Bulgariae : locupletissimis accessionibus aucta, atque a primis temporibus, vsque ad nostram continuata aetatem. Typis Hæredum Royerianorum. OCLC 55585973.
^ „Archæologia Æliana; or, Miscellaneous Tracts relating to Antiquity”. Notes and Queries. s10-IX (214): 98—98. 1. 2. 1908. ISSN 1471-6941. doi:10.1093/nq/s10-ix.214.98d.
^ Rusinow, D. (1. 3. 1997). „The Muslims of Bosnia-Herzegovina--Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia. Edited by Mark Pinson. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1994. 187 pp. $14.95”. Journal of Church and State. 39 (2): 345—346. ISSN 0021-969X. doi:10.1093/jcs/39.2.345.
^ Theodor, Houtsma, Martijn. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam : 1913-1936. ISBN 978-90-04-08496-4. OCLC 256447601.
^ Voet, Leon; Duverger, Erik; Dumortier, Claire; Hemeldonck, G. van; Ren, Leo de; Thiébaut, Jacques; Roey, Jan van (2003), Antwerp, Oxford University Press, Pristupljeno 22. 2. 2019
^ Terzić 2017, str. 293.
^ ^a ^b Bataković, Dušan T. (2018). Zlatna nit postojanja. Belgrade: Catena Mundi. str. 142.
^ „1 str. s pečatью IЭFB”. dx.doi.org. Pristupljeno 22. 2. 2019.
^ ^a ^b Simović, Miodrag (9. 2. 2017). „MEĐUNARODNO KRIVIČNO PRAVOSUĐE: NASTANAK I ISTORIJSKA EVOLUCIJA”. Godišnjak Pravnog Fakulteta u Banja Luci. 1 (36). ISSN 2233-0429. doi:10.7251/gpf1404079s.
^ Kaplan, Sara (2006). „Noontime Concerts on the Rooftop Herb Garden”. The Antioch Review. 64 (2): 328. ISSN 0003-5769. doi:10.2307/4614984.
^ Kumar, B T Sampath; Vinay Kumar, D; Prithviraj, K.R. (7. 4. 2015). „Wayback machine: reincarnation to vanished online citations”. Program. 49 (2): 205—223. ISSN 0033-0337. doi:10.1108/prog-07-2013-0039.
^ Isić, Momčilo (avgust 2015). „Savez zemljoradnika u Narodnom frontu”. Tokovi istorije. 23 (2/2015): 11—40. ISSN 0354-6497. doi:10.31212/tokovi.2015.2.isi.11-40. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ ^a ^b ^v ^g Terzić 2017, str. 317-327.
^ ^a ^b ^v Terzić 2017, str. 15.
^ Terzić 2017, str. 9.
^ slv, Velikonja, Mitja Author (2003-2). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. TAMU Press [Imprint]. ISBN 9781585442263. OCLC 870351186. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
^ Mićunović, Ljubo (1988). Savremeni leksikon stranih reči. Novi Sad: Književna zajednica Novog Sada. ISBN 978-86-7331-128-9. OCLC 32400419.
^ Vujović, Dušanka S. (2018), Leksičko-semantičke osobine termina iz oblasti narodne medicine na primerima iz„Rečnika srpskohrvatskoga književnog jezika” Matice srpske, Međunarodni slavistički centar, Filološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, str. 365—372, ISBN 9788661535062, Pristupljeno 22. 2. 2019
^ Lampe, John R. (2000). Yugoslavia as history : twice there was a country (2. izd.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77357-7. OCLC 42874897.
^ Portmann, Michael (2007). Aspekte des nationalen Konflikts in Bosnien-Herzegowina von 1878 bis 1945. München: GRIN Verlag GmbH. ISBN 9783638660501. OCLC 724307918.
^ „Datoteka:Serbia1918.png - Wikimedia Commons”. commons.wikimedia.org. Pristupljeno 22. 2. 2019.
^ Stajić, Dubravka (2009). „JEVREJI I ANTISEMITIZAM U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI 1918-1941”. Srpska politička misao. 23 (1): 265—270. ISSN 0354-5989. doi:10.22182/spm.2312009.13.
^ Museum., United States Holocaust Memorial (2002). Holocaust era in Croatia Jasenovac 1941-1945. US Holocaust Memorial Museum (USHMM) Learning Center. OCLC 750248832.
^ ^a ^b ^v Yad Vashem, Routledge, 29. 9. 2017, str. 121—145, ISBN 9781315088129, Pristupljeno 22. 2. 2019
^ „Serbia before and after WW2 | "Pogledi" - movies and TV series” (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 14. 05. 2019. g. Pristupljeno 22. 2. 2019.
^ Vuković, Đorđe (1. 10. 2013). „TUMARANjE SRBA IZMEĐU IDEOLOGIJA I IDEALA”. Svarog. 1 (7). ISSN 1986-8588. doi:10.7251/svr1307028v.
^ Tabeau, Ewa; Zwierzchowski, Jan (12. 6. 2013), A Review of Estimation Methods for Victims of the Bosnian War and the Khmer Rouge Regime, Oxford University Press, str. 213—241, ISBN 9780199977307, Pristupljeno 22. 2. 2019
^ Glišić, Sanja; Jandrić, Krsto; Bogdanić, Jelena; Dumanović, Igor; Pijetlović, Jelena; Bursać, Mladen; Paurević-Čutura, Spomenka; Vuković, Draženko; Aličehajić, Jasminka (11. 6. 2018). „KLINIČKE KARAKTERISTIKE PACIJENATA SA OPSTRUKTIVNOM APNEJOM U SPAVANJU”. Respiratio. 8 (1-2): 14—19. ISSN 2233-0216. doi:10.26601/rsp.aprs.18.3.
^ Bhaumik, S. (13. 5. 2013). „India has world's highest number of cervical cancer deaths”. BMJ. 346 (may13 3): f3108—f3108. ISSN 1756-1833. doi:10.1136/bmj.f3108.
^ Mićić, Jelena; Šarčević, Marko (1. 6. 2015). „Preduzetničko Okruženje i Konkurentnost u Bih i Srbiji / Business Environment and Competitiveness in Bih and Serbia”. ECONOMICS. 3 (1): 5—20. ISSN 2303-5013. doi:10.1515/eoik-2015-0010.
^ Adelman, Howard (1. 2. 2010). „Refugees, IDPs and the Responsibility to Protect (R2P): The Case of Darfur”. Global Responsibility to Protect. 2 (1): 127—148. ISSN 1875-9858. doi:10.1163/187598410x12602515137491.
^ Froehly, Jean P. (2017), The OSCE and the Refugee Crisis, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG, str. 223—232, ISBN 9783845282855, Pristupljeno 22. 2. 2019
^ Cross, Sharyl. (2013). Shaping South East Europe's security community for the twenty-first century : trust, partnership, integration. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 9781137010209. OCLC 844771675.
^ Politika: „Prava srpskog naroda“, autor: Čedomir Antić, 04.08.2011.
^ Radio televizija Republike Srpske: FBiH — Ćirilica ne može da opstane, 04.08.2011. (jezik: srpski)
^ Stanišić, D. (11. 7. 2022). „U Federaciji BiH brišu tragove postojanja Srba”. Politika. Pristupljeno 12. 7. 2022.
^ Stanišić, D. (30. 6. 2022). „Srbi gube imovinu zbog prekrajanja zemljišnih knjiga”. Politika. Pristupljeno 12. 7. 2022.
^ Stanišić, Dušanka. „Na srpskoj zemlji u Federaciji Bosne i Hercegovine izgrađeno devet džamija”. Politika Online. Pristupljeno 2023-02-05.
^ ^a ^b Vukoicic, Jelena. War and national identity of Serbs in the Republic of Srpska and B&H (Teza). National Library of Serbia.
^ Charanis, Peter (april 1951). „De Administrando Imperio. Constantine Porphyrogenitus, Gy. Moravcsik, R. J. H. Jenkins”. Speculum. 26 (2): 380—382. ISSN 0038-7134. doi:10.2307/2852418. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Bosnia, Bosnia-Herzegovina”. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Pristupljeno 22. 2. 2019.
^ Marko Attila Hoare. „The Great Serbian threat, ZAVNOBiH and Muslim Bosniak entry into the People’s Liberation Movement” (PDF). anubih.ba (na jeziku: engleski). Posebna izdanja ANUBiH. str. 123. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 02. 2021. g. Pristupljeno 21. 12. 2020.
^ „Pomenom u crkvi obeležen egzodus 120.000 sarajevskih Srba”. Politika. 15. 3. 2022. Pristupljeno 17. 3. 2022.
^ „Old Serbian Orthodox Church Sarajevo, Official Website”. Arhivirano iz originala 14. 11. 2009. g. Pristupljeno 14. 7. 2016.
^ ICTY indictment against the Croat Herzeg-Bosnia leadership, Statement of the Case, Article 27, 2003.
^ „Prof. Michael Sells' page documenting the destruction”. Arhivirano iz originala 21. 10. 2006. g. Pristupljeno 25. 4. 2013.
^ Arhiv Jugoslavije, ZKRZ BiH, inv. br. 55.802 & 55.325
^ Arhiv Hercegovine, fond Okružnog suda u Mostaru, br. Ko. 248/1946
^ Spomenica Mostara 1941-1945
^ 왕남 (avgust 2018). „The Inheriting and Developing of Online Grave Robbers Novel to the Ancient Grave Robbers Narrative ― Take Ghost Lamp(鬼吹燈) and The Graver Robbers’ Chronicles(盜墓筆記) for example”. The journal of the research of chinese novels. null (55): 117—142. ISSN 1225-9624. doi:10.17004/jrcn.2018..55.006. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „SNAP 8 reactor development. Progress report, October--December 1961”. 15. 8. 1962.
^ Grujičić, Nenad, ur. (2015). Prognani Orfeji. Sremski Karlovci: Brankovo Kolo. str. 18—19.
^ „Muzički život Srba u Bosni i Hercegovini (1881—1914)”. www.riznicasrpska.net. Arhivirano iz originala 08. 10. 2017. g. Pristupljeno 23. 2. 2019.
^ „O kulturnom i društvenom životu stare Banje Luke (5)”. Glas Srpske. Arhivirano iz originala 07. 11. 2017. g. Pristupljeno 23. 2. 2019.
^ „The Legacy of the Despić Family”. Sarajevo.travel. Pristupljeno 23. 2. 2019.
^ „Savez Soko Srbije - Istorijat”. web.archive.org. 1. 3. 2016. Arhivirano iz originala 01. 03. 2016. g. Pristupljeno 23. 2. 2019. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)

Literatura

Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
Atanasovski, Veljan (1979). Pad Hercegovine. Beograd: Istorijski institut.
Babić, Mirko; Vujičić, Petar (2014). „Austrougarski pogromi protiv Srba 1914-1918: Sa posebnim osvrtom na ratno zakonodavstvo, logore i zločine šuckora u BiH”. Sarajevski atentat 1914. Ćorovićevi susreti 2013. godine: Međunarodni naučni skup istoričara. Gacko: Prosvjeta. str. 307—324.
Bataković, Dušan T., ur. (2000). Nova istorija srpskog naroda (1. izd.). Beograd: Naš dom.
Berić, Dušan M. (1994). Ustanak u Hercegovini 1852-1862 (1. izd.). Beograd: SANU.
Berić, Dušan M. (2000). Srpsko pitanje i politika Austrougarske i Rusije (1848—1878). Beograd: Gutenbergova galaksija.
Berić, Dušan M. (2001). „Srbi u Mostaru i njegovoj okolini 1440-1918”. Srbi u Mostaru: Rasprave i ogledi. Beograd: Svet knjige. str. 81—244.
Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
Vukoičić, Jelena (2012). Rat i nacionalni identitet Srba u Republici Srpskoj i BiH. Beograd: Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu.
Ekmečić, Milorad (1983). „Društvo, privreda i socijalni nemiri u Bosni i Hercegovini”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 555—603.
Ekmečić, Milorad (1983). „Nacionalni pokret u Bosni i Hercegovini”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 604—648.
Kraljačić, Tomislav (1987). Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882—1903). Sarajevo: Veselin Masleša.
Kraljačić, Tomislav (2014) [1992]. „Austrougarski planovi o stvaranju etničkog zida u istočnoj Bosni u Prvom svjetskom ratu”. Moguće strategije razvoja Srbije. Beograd: SANU. str. 930—936.
Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet.
Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut.
Petrović, Dalibor (2016). „Austrougarski zločin nad srpskim sveštenicima u Foči u Prvom svjetskom ratu” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (2): 223—236. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 04. 2019. g. Pristupljeno 06. 02. 2018.
Puzović, Predrag (2003). „Zvornička eparhija” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 62 (1-2): 281—287. ^{[mrtva veza]}
Puzović, Predrag (2015). „Stradanje sveštenika Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini tokom Prvog svetskog rata”. Pravoslavni svet i Prvi svetski rat: Zbornik radova. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teološka istraživanja. str. 141—160.
Puzović, Predrag (2016). „Stradanje sveštenstva Zahumsho-hercegovačke eparhije tokom Prvog svetskog rata” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 22—32. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 04. 2019. g. Pristupljeno 06. 02. 2018.
Puzović, Predrag (2016). „Stradanje sveštenika tokom Prvog svetskog rata na području Banjalučke eparhije” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 33—46. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2021. g. Pristupljeno 06. 02. 2018.
Radojević, Mira (1994). „Bosna i Hercegovina u raspravama o državnom uređenju Kraljevine (SHS) Jugoslavije 1918-1941. godine”. Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 12 (1): 7—41.
Radojević, Mira (1995). „Sporazum Cvetković-Maček i Bosna i Hercegovina”. Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 123—133.
Radojević, Mira (2000). „Srpsko-hrvatski spor oko Bosne i Hercegovine i Vojvodine u periodu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”. Dijalog povjesničara-istoričara. 2. str. 325—339.
Radosavljević, Nedeljko V. (2007). Građa za istoriju Sarajevske (Dabrobosanske) mitropolije 1836-1878. Beograd: Istorijski institut SANU.
Radosavljević, Nedeljko V. (2008). „Hercegovački mitropoliti 1766—1878” (PDF). Istorijski časopis. 57: 175—196. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 11. 2018. g. Pristupljeno 7. 5. 2019.
Radosavljević, Nedeljko V. (2013). „Mitropoliti bugarskog porekla u pravoslavnim eparhijama u Bosni i Hercegovini (1766—1880)” (PDF). Srpske studije. 4: 39—59. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 01. 2019. g. Pristupljeno 07. 05. 2019.
Radosavljević, Nedeljko V. (2013). „Vikarni episkopi Dabrobosanske mitropolije (1766—1878)” (PDF). Istorijski časopis. 62: 161—192. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 20. 7. 2018.
Radosavljević, Nedeljko V. (2016). „Mostarska crkveno-školska opština i promene na hercegovačkom mitropolijskom tronu (1888–1889)” (PDF). Istorijski časopis. 65: 307—330. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 20. 7. 2018.
Radosavljević, Nedeljko V. (2018). „Srpska pravoslavna crkvenoškolska opština u Mostaru”. Glas SANU. 428 (18): 329—350.
Samardžić, Radovan (1986). „Bosna i Hercegovina u XVIII veku”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 432—497.
Slijepčević, Đoko M. (1939). „Humsko-hercegovačka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219 do kraja XIX veka” (PDF). Bogoslovlje. 14 (3-4): 239—294. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2021. g. Pristupljeno 03. 05. 2019.
Slijepčević, Đoko M. (1940). „Humsko-hercegovačka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219 do kraja XIX veka” (PDF). Bogoslovlje. 15 (1): 28—43. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 05. 2019. g. Pristupljeno 03. 05. 2019.
Terzić, Slavenko (2012). „Austrougarski logor za Srbe u Doboju 1915-1917”. Glas SANU. 420 (16): 409—421.
Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga.
Ćirković, Sima (1964b). „Sugubi venac: Prilog istoriji kraljevstva u Bosni”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 343—370.
Ćorović, Vladimir (1920). Crna knjiga: Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog Rata 1914-1918 (1. izd.). Beograd-Sarajevo.
Ćorović, Vladimir (1925). Bosna i Hercegovina. Beograd: Srpska književna zadruga.
Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo.
Ćorović, Vladimir (1939). Političke prilike u Bosni i Hercegovini. Beograd: Politika.
Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
Terzić, Slavenko, ur. (1995). Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd: Istorijski institut SANU, Pravoslavna reč. ISBN 86-7743-007-5.
Babić, Milanka J. (2015). „Bosanski problemi srpskog jezika u Bosni i Hercegovini” (PDF). Uzdanica: Časopis za jezik, književnost i pedagoške nauke. 12 (1): 77—85.
Kovačević, Miloš (2016). „Neutemeljena i antisrpska odluka bosanskog ustavnog suda o jeziku”. Nova Zora. Bileća. 49-50: 245—247.
Israeli, Raphael (2021). The Suffering of the Serbs in Sarajevo during the Bosnia War (1992-5). Strategic Book Publishing & Rights Agency, LL.

Spoljašnje veze

[53] Ukupan broj Srba u svim sarajevskim opštinama: Vogošća 8.843, Ilijaš 11.339, Ilidža 25.061, Novi grad 37.736, Novo Sarajevo 33.014, Pale 11.269, Stari grad 5.178, Trnovo 2.063, Hadžići 6.391 i Centar 16.632^[1]

[попис1991-1] „Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti i površini naselja” (PDF). 1991. Pristupljeno 15. 7. 2016.

[попис2013-2] v „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini” (PDF). 2013. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 12. 2017. g. Pristupljeno 15. 7. 2016.

[3] Milanović, Jasmina (1. 2. 2014). „Mabel Grujić i Delfa Ivanić. Dobročiniteljke srpskog naroda”. Istorija 20. veka. 32 (1/2014): 9—26. ISSN 0352-3160. doi:10.29362/ist20veka.2014.1.mil.9-26.

[automatski_generisano1-4] Fine, John (1991). The Early Medieval Balkans. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press. ISBN 9780472081493.

[5] Samardžija, Snežana D. (2017). „Beleška uz jednu staru istoriju književnosti „usmenoga postanja””. Godišnjak Katedre za srpsku književnost sa južnoslovenskim književnostima. 12: 75—86. ISSN 1820-5305. doi:10.18485/godisnjak.2017.12.6.

[6] Brborić, Veljko Ž. (2018), Interpunkcijska terminologija kod Srba od Vuka do danas, Savez slavističkih društava Srbije, str. 61—73, ISBN 9788691794934, Pristupljeno 22. 2. 2019

[FOOTNOTEТерзић2017282-7] Terzić 2017, str. 282.

[8] „Serbs, Bosnia and national identity”. cafehome.tripod.com. Pristupljeno 23. 2. 2019.

[9] Rokai, Peter; Rokai, Melina (10. 12. 2015). „JEDNO PISMO KAO IZVOR ZA ISTORIJU NOVOG SADA U SREDNjEM VEKU”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 40 (2): 237. ISSN 2334-7236. doi:10.19090/gff.2015.2.237-244.

[10] Sugar, Peter F.; Vucinich, Wayne S. (april 1984). „The First Serbian Uprising, 1804-1813”. The American Historical Review. 89 (2): 486. ISSN 0002-8762. doi:10.2307/1862672. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[11] Du Cange, Charles Du Fresne (1746). Caroli Du Fresne domini Du Cange Illyricum vetus & novum, siue, Historia regnorum Dalmatiae, Croatiae, Slavoniae, Bosniae, Serviae, atque Bulgariae : locupletissimis accessionibus aucta, atque a primis temporibus, vsque ad nostram continuata aetatem. Typis Hæredum Royerianorum. OCLC 55585973.

[12] „Archæologia Æliana; or, Miscellaneous Tracts relating to Antiquity”. Notes and Queries. s10-IX (214): 98—98. 1. 2. 1908. ISSN 1471-6941. doi:10.1093/nq/s10-ix.214.98d.

[13] Rusinow, D. (1. 3. 1997). „The Muslims of Bosnia-Herzegovina--Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia. Edited by Mark Pinson. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1994. 187 pp. $14.95”. Journal of Church and State. 39 (2): 345—346. ISSN 0021-969X. doi:10.1093/jcs/39.2.345.

[14] Theodor, Houtsma, Martijn. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam : 1913-1936. ISBN 978-90-04-08496-4. OCLC 256447601.

[15] Voet, Leon; Duverger, Erik; Dumortier, Claire; Hemeldonck, G. van; Ren, Leo de; Thiébaut, Jacques; Roey, Jan van (2003), Antwerp, Oxford University Press, Pristupljeno 22. 2. 2019

[FOOTNOTEТерзић2017293-16] Terzić 2017, str. 293.

[аутоматски_генерисано1-17] Bataković, Dušan T. (2018). Zlatna nit postojanja. Belgrade: Catena Mundi. str. 142.

[18] „1 str. s pečatью IЭFB”. dx.doi.org. Pristupljeno 22. 2. 2019.

[automatski_generisano2-19] Simović, Miodrag (9. 2. 2017). „MEĐUNARODNO KRIVIČNO PRAVOSUĐE: NASTANAK I ISTORIJSKA EVOLUCIJA”. Godišnjak Pravnog Fakulteta u Banja Luci. 1 (36). ISSN 2233-0429. doi:10.7251/gpf1404079s.

[20] Kaplan, Sara (2006). „Noontime Concerts on the Rooftop Herb Garden”. The Antioch Review. 64 (2): 328. ISSN 0003-5769. doi:10.2307/4614984.

[21] Kumar, B T Sampath; Vinay Kumar, D; Prithviraj, K.R. (7. 4. 2015). „Wayback machine: reincarnation to vanished online citations”. Program. 49 (2): 205—223. ISSN 0033-0337. doi:10.1108/prog-07-2013-0039.

[22] Isić, Momčilo (avgust 2015). „Savez zemljoradnika u Narodnom frontu”. Tokovi istorije. 23 (2/2015): 11—40. ISSN 0354-6497. doi:10.31212/tokovi.2015.2.isi.11-40. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[FOOTNOTEТерзић2017317-327-23] v ^g Terzić 2017, str. 317-327.

[FOOTNOTEТерзић201715-24] v Terzić 2017, str. 15.

[FOOTNOTEТерзић20179-25] Terzić 2017, str. 9.

[26] slv, Velikonja, Mitja Author (2003-2). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. TAMU Press [Imprint]. ISBN 9781585442263. OCLC 870351186. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)

[27] Mićunović, Ljubo (1988). Savremeni leksikon stranih reči. Novi Sad: Književna zajednica Novog Sada. ISBN 978-86-7331-128-9. OCLC 32400419.

[28] Vujović, Dušanka S. (2018), Leksičko-semantičke osobine termina iz oblasti narodne medicine na primerima iz„Rečnika srpskohrvatskoga književnog jezika” Matice srpske, Međunarodni slavistički centar, Filološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, str. 365—372, ISBN 9788661535062, Pristupljeno 22. 2. 2019

[29] Lampe, John R. (2000). Yugoslavia as history : twice there was a country (2. izd.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77357-7. OCLC 42874897.

[30] Portmann, Michael (2007). Aspekte des nationalen Konflikts in Bosnien-Herzegowina von 1878 bis 1945. München: GRIN Verlag GmbH. ISBN 9783638660501. OCLC 724307918.

[31] „Datoteka:Serbia1918.png - Wikimedia Commons”. commons.wikimedia.org. Pristupljeno 22. 2. 2019.

[32] Stajić, Dubravka (2009). „JEVREJI I ANTISEMITIZAM U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI 1918-1941”. Srpska politička misao. 23 (1): 265—270. ISSN 0354-5989. doi:10.22182/spm.2312009.13.

[33] Museum., United States Holocaust Memorial (2002). Holocaust era in Croatia Jasenovac 1941-1945. US Holocaust Memorial Museum (USHMM) Learning Center. OCLC 750248832.

[automatski_generisano3-34] v Yad Vashem, Routledge, 29. 9. 2017, str. 121—145, ISBN 9781315088129, Pristupljeno 22. 2. 2019

[35] „Serbia before and after WW2 | "Pogledi" - movies and TV series” (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 14. 05. 2019. g. Pristupljeno 22. 2. 2019.

[36] Vuković, Đorđe (1. 10. 2013). „TUMARANjE SRBA IZMEĐU IDEOLOGIJA I IDEALA”. Svarog. 1 (7). ISSN 1986-8588. doi:10.7251/svr1307028v.

[37] Tabeau, Ewa; Zwierzchowski, Jan (12. 6. 2013), A Review of Estimation Methods for Victims of the Bosnian War and the Khmer Rouge Regime, Oxford University Press, str. 213—241, ISBN 9780199977307, Pristupljeno 22. 2. 2019

[38] Glišić, Sanja; Jandrić, Krsto; Bogdanić, Jelena; Dumanović, Igor; Pijetlović, Jelena; Bursać, Mladen; Paurević-Čutura, Spomenka; Vuković, Draženko; Aličehajić, Jasminka (11. 6. 2018). „KLINIČKE KARAKTERISTIKE PACIJENATA SA OPSTRUKTIVNOM APNEJOM U SPAVANJU”. Respiratio. 8 (1-2): 14—19. ISSN 2233-0216. doi:10.26601/rsp.aprs.18.3.

[39] Bhaumik, S. (13. 5. 2013). „India has world's highest number of cervical cancer deaths”. BMJ. 346 (may13 3): f3108—f3108. ISSN 1756-1833. doi:10.1136/bmj.f3108.

[40] Mićić, Jelena; Šarčević, Marko (1. 6. 2015). „Preduzetničko Okruženje i Konkurentnost u Bih i Srbiji / Business Environment and Competitiveness in Bih and Serbia”. ECONOMICS. 3 (1): 5—20. ISSN 2303-5013. doi:10.1515/eoik-2015-0010.

[41] Adelman, Howard (1. 2. 2010). „Refugees, IDPs and the Responsibility to Protect (R2P): The Case of Darfur”. Global Responsibility to Protect. 2 (1): 127—148. ISSN 1875-9858. doi:10.1163/187598410x12602515137491.

[42] Froehly, Jean P. (2017), The OSCE and the Refugee Crisis, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG, str. 223—232, ISBN 9783845282855, Pristupljeno 22. 2. 2019

[43] Cross, Sharyl. (2013). Shaping South East Europe's security community for the twenty-first century : trust, partnership, integration. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 9781137010209. OCLC 844771675.

[44] Politika: „Prava srpskog naroda“, autor: Čedomir Antić, 04.08.2011.

[ФБиХ_—_Ћирилица_не_може_да_опстане-45] Radio televizija Republike Srpske: FBiH — Ćirilica ne može da opstane, 04.08.2011. (jezik: srpski)

[46] Stanišić, D. (11. 7. 2022). „U Federaciji BiH brišu tragove postojanja Srba”. Politika. Pristupljeno 12. 7. 2022.

[47] Stanišić, D. (30. 6. 2022). „Srbi gube imovinu zbog prekrajanja zemljišnih knjiga”. Politika. Pristupljeno 12. 7. 2022.

[48] Stanišić, Dušanka. „Na srpskoj zemlji u Federaciji Bosne i Hercegovine izgrađeno devet džamija”. Politika Online. Pristupljeno 2023-02-05.

[automatski_generisano4-49] Vukoicic, Jelena. War and national identity of Serbs in the Republic of Srpska and B&H (Teza). National Library of Serbia.

[50] Charanis, Peter (april 1951). „De Administrando Imperio. Constantine Porphyrogenitus, Gy. Moravcsik, R. J. H. Jenkins”. Speculum. 26 (2): 380—382. ISSN 0038-7134. doi:10.2307/2852418. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[51] „Bosnia, Bosnia-Herzegovina”. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Pristupljeno 22. 2. 2019.

[anubih.ba-Hoare-52] Marko Attila Hoare. „The Great Serbian threat, ZAVNOBiH and Muslim Bosniak entry into the People’s Liberation Movement” (PDF). anubih.ba (na jeziku: engleski). Posebna izdanja ANUBiH. str. 123. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 02. 2021. g. Pristupljeno 21. 12. 2020.

[54] „Pomenom u crkvi obeležen egzodus 120.000 sarajevskih Srba”. Politika. 15. 3. 2022. Pristupljeno 17. 3. 2022.

[55] „Old Serbian Orthodox Church Sarajevo, Official Website”. Arhivirano iz originala 14. 11. 2009. g. Pristupljeno 14. 7. 2016.

[56] ICTY indictment against the Croat Herzeg-Bosnia leadership, Statement of the Case, Article 27, 2003.

[57] „Prof. Michael Sells' page documenting the destruction”. Arhivirano iz originala 21. 10. 2006. g. Pristupljeno 25. 4. 2013.

[58] Arhiv Jugoslavije, ZKRZ BiH, inv. br. 55.802 & 55.325

[59] Arhiv Hercegovine, fond Okružnog suda u Mostaru, br. Ko. 248/1946

[60] Spomenica Mostara 1941-1945

[61] 왕남 (avgust 2018). „The Inheriting and Developing of Online Grave Robbers Novel to the Ancient Grave Robbers Narrative ― Take Ghost Lamp(鬼吹燈) and The Graver Robbers’ Chronicles(盜墓筆記) for example”. The journal of the research of chinese novels. null (55): 117—142. ISSN 1225-9624. doi:10.17004/jrcn.2018..55.006. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[62] „SNAP 8 reactor development. Progress report, October--December 1961”. 15. 8. 1962.

[63] Grujičić, Nenad, ur. (2015). Prognani Orfeji. Sremski Karlovci: Brankovo Kolo. str. 18—19.

[64] „Muzički život Srba u Bosni i Hercegovini (1881—1914)”. www.riznicasrpska.net. Arhivirano iz originala 08. 10. 2017. g. Pristupljeno 23. 2. 2019.

[65] „O kulturnom i društvenom životu stare Banje Luke (5)”. Glas Srpske. Arhivirano iz originala 07. 11. 2017. g. Pristupljeno 23. 2. 2019.

[66] „The Legacy of the Despić Family”. Sarajevo.travel. Pristupljeno 23. 2. 2019.

[67] „Savez Soko Srbije - Istorijat”. web.archive.org. 1. 3. 2016. Arhivirano iz originala 01. 03. 2016. g. Pristupljeno 23. 2. 2019. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[a]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]