Niška kotlina

Niška kotlina (arh. Niško polje) je prostrano ulegnuće u zemljinoj kori i specifičan geoprostor na jugoistoku Srbije u tektonskom rovu kompozitne doline-potoline Južne Morave. Kao deo prostrane Južnomoravske doline istog morfološkog tipa, Niška kotlina počinje na istoku od Sićevačke klisure, dok na zapadu srasta sa moravskom potolinom, čineći kotlinu koja po površini (620 km²) i broju stanovnika (260.237) spada među veće geografske prostore ove vrste u Južnoj Srbiji.

Niška kotlina
Panorama Niške kotline
Dužina	44 km
Širina	22 km
Površina	620 km2
Dubina	194−702 m
Oblasti	Južna Srbija
Vodotok	Južne Morave

Na osnovu fizičko-geografskih, društveno-geografskih i demografskih karakteristika, ona je složeni razvojni sistem, u kome centralno mesto zauzimaju grad Niš jedno banjsko i 72 seoska naselja sa svojom infrastrukturom, najvećim resursima u plodnom zemljištu i veliko bogatstvo termo-mineralnih voda. Konurbacioni procesi u Niškoj kotlini su dobar primer specifičnih oblika prilagođavanja gradskoj kulturi u uslovima novog života i seljačke emancipacije, koji i do današnjih dan nisu okončani, naročito u obodnim delovima kotline.

„Iako je pretežno uokvirena visokim brdsko-planinskim obodom, Niška kotlina je u povoljnoj komunikativnoj vezi sa susednim kotlinama, zahvaljujući najviše dolinama Južne Morave, Nišave i Kutinske reke“..

Geografski položaj

Značajne planinske jedinice Niške kotline

Niška kotlina, koja ima centralni položaj u okviru Nišavskog okruga, prostire se između:

• 43° 15’ i 43° 30’ severne geografske širine i
• 21° 49’ i 22° 13’ istočno od Griniča

Niška kotlina kao prostrana i plitka potolina, nepravilnog elipsoidnog oblika sa dužom osom od oko 44 km i kraćom od oko 22 km, poprečno utisnutom na meridijanski pravac južnomoravske udoline leži u donjem Ponišavlju i severnom području južnog Pomoravlja na površini od 620 km².

Kroz Nišku kotlinu prolaze i sustiču se brojne lokalne, regionalne, državne i međudržavne saobraćajnice svetskog značaja, koje su značajno uticale na ukupan razvoj Niša u njoj, kao centralnog grada Jugoistočne Srbije.

Niška kotlina leži na geotektonskoj granici kristalaste, rodopske mase i krečnjačkih planina istočne Srbije i spoju velikih udolina Balkanskog poluostrva između Seličevice i Malog Jastrepca i njihovih ogranaka (na jugu i zapadu), kao i Svrljiških i Suve planine (na istoku). Na jugu počinje od Kurvingradskog suženja, a završava se Mezgrajskim suženjem na severu.

Dolina Južne Morave nišku kotlinu deli na dva nejednaka dela:

Zapadni deo	Poznat pod nazivom Dobrič, koji je široko otvoren prema Topličkoj kotlini. Njemu pripada manji deo kotline.
Istočni deo	Kome pripadas veći deo kotline, predstavlja nišku kotlinu u užem smislu. Preseca ga reka Nišava, blizu njenog ušća u Južnu Moravu, deleći grad Niš Niš (najvećim delom izgrađen na njenim obalama), na severni i južni deo.

Niška kotlini nije sasvim izolovana kotlina, iako je većim delom ograničena planinama. Prevojem Gramade vezuje se za Svrljišku kotlinu, duž Kutinske reke za Zaplanje, a preko niskog jugozapadnog oboda sa Dobričem i Toplicom. U topografskom okviru, kotlina zahvata 620 km², a ako se uzmu u obzir samo tektonske granice, onda se realno prostire na 360 km². Duža osa kotline je u pravcu ISI-ZJZ i iznosi 44 km. Ova uporednička dužina se uzima od izlaza Sićevačke klisure na istoku do ogranaka Malog Jastrepca na zapadu i donekle se poklapa sa tokom Nišave i planinskim vencima na severnom i južnom obodu. U meridijanskom pružanju ona je uža i maksimalna širina joj iznosi 18 km. Ova osa od Kurvinog grada do Batalovca je 23 km.(Martinović Ž. 1976)

Nišku kotlinu sa severa i zapada okružuju Kalafat, Batalovca, Crni vrh, Popova glava, mezgrajska prečaga i kristalasti greben Malog Jastrepca

Nišku kotlinu sa severa i zapada okružuju krečnjački masivi Kalafata (837 m), Batalovca (707 m), Crnog vrha (683 m) i kristalasta masa Popove glave (534 m). Sa Popove glave severna granica kotline se spušta na mezgrajsku prečagu, a sa nje ulazi u kristalasti greben Malog Jastrepca koji čini zapadni obod od Kupinjaka do Batinščičkog visa.

Istočni obod niške kotline je na krečnjačkom grebenu Svrljiških planina i suvoplaninskim ograncima

Istočni obod je na krečnjačkom grebenu Svrljiških planina, a zatim na suvoplaninskim ograncima. Južni obod čini krečnjački greben Suve planine i kristalasto bilo planine Seličevice.

Grebeni Suve planine, Koritnjaka i kristalasto bilo planine Seličevice čine južni obod niške kotline.

Najniži deo čini dno kotline, koje Nišava preseca po dužini, na kome leži grad Niš. Drugu celinu čini obod kotline u vidu niskog pobrđa veoma pogodan za gajenje voćarskih kultura i vinove loze, i za razvoj turizma, prvenstveno izletničkog i banjskog. Uži centar grada nalazi se na 194 m nadmorske visine (kod Spomenika u centru). Najviša tačka gradske teritorije (prema GUP Niša iz 2011), je Trigonometar 702 u jugoistočnom delu područja „Koritnik—Suva planina“, sa nadmorskom visinom 702 m, a najniža Trigonometar 175 pored reke Južne Morave, u severozapadnom delu područja „Ada—Mezgraja“, sa nadmorskom visinom 175 m.

Kao prirodne predispozicije reljefa, doline su orijentisale trasiranje železničko-drumske arterije Balkanskog poluostrva odnosno moravsko-vardarske železničke pruge i puta koji sa severa iz pravca Beograda vode moravskom dolinom do Niša, gde se račvaju ka jugu, prema Solunu i Atini, kao i na istok ka Sofiji i Istanbulu kroz Sićevačku klisuru (ili nišavsko—maričku magistralu). Kroz Kutinsku klisuru južno od Niša polazi zaplanjsko-lužnički put koji vodi u Zaplanje. Na severnom obodu Niša nema dolinskih useka, pa je preko relativno niskog prevoja Gramada sprovedena železničko-drumska Svrljiško-timočka, odnosno Transbalkanska dijagonalna magistrala.

Severni obod Niške kotline, nema dolinskih useka, pa je preko relativno niskog prevoja Gramada sprovedena železničko-drumska Svrljiško-timočka, odnosno Transbalkanska dijagonalna magistrala

Područje opštine Niš u Niškoj kotlini zahvata površinu od 596,71 km², na kome se nalazi Niš, Niška Banja i 68 (72) prigradskih i seoskih naselja, koja su se vremenom povezivala sa gradom tako da se već 1970. ocrtavala silueta grada na čitavom prostranstvu od izlaska iz Sićevačke klisure (na istoku), do Južne Morave u naselju Deveti maj (na jugu), na dužini od 18,5 km.

Geološka prošlost

Niška kotlina se nalazi na granici najstarije, rodopske mase na Balkanskom poluostrvu i mlađih nabranih planina. Rodopskoj masi pripada Seličevica, a mlađim nabranim planinama Koritnjak. Izdizanjem rodopske mase, izdigla se planina Seličevica i postala kopno još u paleozoičko doba. Novostvoreno kopno okruživala su mnoga mora, koja su u prošlosti Zemlje pokrivala površinu prostora na kome se danas nalazi Niška kotlina

Na pojedinim delovima Suve planine pronađeni su krečnjaci i laporci sa fosilima, pomoću kojih je utvrđeno da ovi sedimenti pripadaju periodu jure. Što je pokazatelj transgresije jurskih mora i do prostora na kome je sada Niška kotlina

Za vreme eocena, okolina Suve planine bila je kopno. To stanje iz osnova promenili su pokreti u Zemljinoj kori koji su verovatno počeli još u kredi, a najveću snagu dostigli u oligocenu i miocenu. Za vreme tih pokreta nišavska oblast je bila nabrana jače nego bilo koja druga na Balkanskom poluostrvu. Tada su se izdigle krečnjačke mase od kojih su nastale Suva planina, Seličevica i Koritnjak. Za to doba vezuje se i postanak raseda i stvaranje velikih udolina u njima. Svetolik Stevanović tvrdi:

„ „Nišavska udolina morala je biti stvorena do kraja miocena, jer je u pliocenu već bila potopljena velikim jezerom sa kojim počinje jezerska perioda.” ”

U jezerskom periodu razvoja nišavske doline, prema rezultatima istraživanja, mogu se izdvojiti tri faze ili tri jezerska poda (terase).

Faze jezerskog perioda razvoja nišavske doline
Jezerske faze	Karakteristike jezerskih faza
Prva	U najstarijoj jezerskoj fazi površina jezera dostigla je visinu od 830 metara u odnosu na današnju nadmorsku visinu. Iz vode je virio samo greben Suve planine i vrh Seličevice, dok je Koritnjak bio potopljen. Posle dužeg mirovanja pri kraju faze nastupilo je doba intenzivnih tektonskih pokreta, koji su izmenili konfiguraciju jezerskog dna i izazvali relativno brzo spuštanje novog nivoa sa 830 na 610 metara.
Druga	Ovu jezersku fazu karakteriše smirivanjem pokreta, i pad visine vode, što je povećalo kopnene površine. Pri samom kraju faze ponovo je došlo do velikih pokreta, pa je nivo jezera sišao na 500 metara. U ovoj fazi došlo je i do glavnog izdizanja prečaga između basena, čime su obeležene konture današnjih kotlina na prostoru Jugoistočne Srbije.
Treća	U poslednjoj jezerskoj fazi nekada veliko jezero raspalo se u četiri manja, koja su ispunila Nišku i susedne kotline. Niško jezero izgledalo je tada kao zaliv većeg jezera, koje je zauzimalo leskovačko-aleksinačko Pomoravlje. Jaki tektonski pokreti javili su se i na kraju ove faze, koja pripada gornjem pliocenu. Ovi tektonski pokreti izazvali su promene u visinama zemljišta, zbog čega je nastupilo brzo oticanje jezera i formiranje pliocenske Nišave.

U formiranju današnjeg reljefa Kotline učestvovala je i Nišava. Kada se pojavila kao reka krajem pliocena, Nišava je tekla na 350 do 360 metara nadmorske visine, odnosno 150 do 160 metara više od današnje površine tla kod železničke stanice „Niška Banja“. Tragovi njene najstarije terase vidljivi su i na nadmorskoj visini od 450 do 460 metara.

Nišava je u okolini Niške Banje usekla četiri terase tako da se banjski teren stepenasto spušta idući od Koritnjaka ka Nišavi. Na najvišoj terasi od 50 metara relativne visine (248 m apsolutne visine) nalaze se zgrade i banjski park, na terasi od 35 m relativne visine kuće ranijeg sela „Banja“, a na terasi od 20 m relativne visine deo naselja oko osnovne škole. Najniža terasa od 10 m relativne visine je pod livadama.

U oligocenu i miocenu izdigle su se krečnjačke mase Suve planine, Seličevice i mlađe nabrane planine Koritnjak, da bi jaki tektonski pokreti na kraju jezerske faze (u gornjem pliocenu) izazvali promene u visinama zemljišta, što je izazvalo brzo oticanje niškog jezera i dovelo do formiranje pliocenske Nišave, a nešto kasnije i konačnog izgleda današnjeg reljefa na prostoru Niške kotline.

Geološki sastav

Niška kotlina se u geološkom smislu nalazi na granici kristalastih škriljaca i ununtrašnjeg krečnjačkog mezozozojskog pojasa Istočne Srbije. U njenom geološkom sastavu učestvuju stene različite geološke starosti:

• kristalsti škriljci prve i druge grupe (sa obe strane Južne Morave, na Seličeviici, Malom Jastrebcu, Popovoj glavi i tesnacu Kurvin grad),
• sedimenti devom-kardon, perm, trijas, juraj, kreda tercijar, (pretežno u centralnom delu kotline)
• magnatske stene (najmanje zastupljene, duž oboda kotline).

Geomorfološke odlike

Nišku kotlinu karakterišu različiti geomorfološki oblici, koji su posledica veoma duge i burne geološke prošlosti. U reljefu se ističu kako tektonski, tako i različiti oblici erozivnog reljefa.

Terasni procesi (u tri terasna nivoa), termalni, kraški, klastokraškim i recentnim oblicima. U stvari Niška kotlina leži u basenu koji je delo fluvijalnih akcija, koje su u više mahova oživljavala.

Mezo i mikroreljef Niške kotline, izgrađivan je različitim morfološkim procesima, terasnim, termalnim, kraškim, klastokraškim i recentnim oblicima, a ponajviše tektonskim pokretima koji su doveli do toga da je položaj slojeva skoro uvek diskordantan, sa preovlađujućim nagibom ka jugozapadu. To upućuje na zaključak de se potisaka u oblast kotline, najverovatnije nalazio u Jastrepcu i Seličevici. Najintenzivnije dejstvo potiska bilo je u vreme alpskog orogena kada su skoro svi stariji slojevi izmenjeni, ubrani, izvijeni ili nalegli jedni na druge. Smatra se da je stvaranje kotlinske oblasti počelo sa bajkalskim i kaledonskim da bi se preko hercinskih nastavilo oligomiocenskim pokretima.

Kraški reljef Niške kotline zastupljen je i u predelu Sićevačke klisure, Suve planine i Niške Banje. Lijaski peščari opasuju krečnjački blok Koritnjaka, u čijem podnožju i na stranama leži Niška Banje, i izoluju ga od krečnjačkog masiva Suve planine u posebnu hidrogeološku celinu.

Brdo Koritnjak predstavlja tipski predeo pokriven krasom, u odmaklom stadijumu morfološko-hidrološkog razvitka, na površini od oko 2,5 km², na kome je otkriveno dvadesetak vrtača različitih dimenzija. Vrtačasti kraški oblici mogu se naći i u samoj Niškoj Banji. Tako se na banjskom prostoru mogu videti oblici antropogene geomorfologije, na donjoj terasi koja se diže odsekom od nišavske ravni visokim 18 do 22 metara, i na kojoj su postojala levkasta udubljenja vrela, veoma bogata kalcijum-karbonatom koji se taložio na njihovom ušću, pošto se tu razlivao.

Krečnjački blok Koritnjak uklješten je između tri raseda: Zaplanjskog, na severozapadu, Nišavskog raseda na severu i Studenskog raseda na severoistoku. Duž Studenskog raseda usekao se Rautovački potok, koji ima poseban uticaj na kvalitet voda termalnih vrela Niške Banje.

I pored zaštitnih mera, na Koritnjaku u rejonu Niške Banje na relativno maloj površini, zapažaju se skoro svi denudivni oblici, koji nagoveštavaju intenzivan proces. Ovi oblici vezani za antropogene objekte: puteve, naselja i obradive površine, prema stepenu denudivnosti najviše ugrožavaju jugoistočni deo Koritnjaka. Tu se pretežno sreću procepi i proloke, ali i inducirane vododerine (četvrtog stepena denudivnosti), koje za posledicu imaju napuštanje obradivih površina.

Tektonski oblici reljefa

Niška kotlina predstavlja tektonski rov u centralnoj potolini Južne Morave. Na severnom obodu Seličevice nalazi se velika transverzalna rasedna zona koja čini južni razlom rova Nišave i nastavak topličke dislokacije. Ovaj veliki južnonišavski rased, kojim je formiran južni obod niškog tercijalnog basena, jasno je izražen i na severnim stranama Kovanluka iznad Niške banje.

Rased niške kotline ukršta se sa zaplanjskim i studenskim rasedom., dujž kojih je vršeno spuštanje pojedinih delova terena i formiran neogeni basen. Na dislokaciji, koja predstavlja drugi glavni zaplanjski rased, sa istočne strane spuštena je Zaplanjska kotlina.

Na severnom obodu Niške kotline, donja granica krečnjaka Kalafata (867 m), koja je za nekoliko stotina metara udaljena od krečnjačkog odseka predstavlja rased. Duž ovog severnonišavskog raseda spušten je deo Niške kotline. U ovoj rasednoj zoni izbija terma Banjica u koritu Gornjomatejevačke reke, u istoimenom naselju Gornji Matejevac, pod tektonskim razlomom u dnu desetak metara visokog odseka.

U morfotektonskom sklopu makroreljefa Niške kotline, tektonski su predisponirani i lokalni baseni (jelašnički, studenski, svetojovanski i drugi kao i klisure koje ih međusobno kao morfološke spone, vezuju i odvajaju.

Sićevačka klisura, morfološki umnogome jedinstvena, kompozitna i poligenetska, 17 km duga i duboka probojnica Nišave, urezana u Kunovičkoj površini (580–900 m), između Suve planine, na jugu i Svrljiških planina na severu, je tektonski predisponirana. Tektonski odnosi su složeni naročito na terenu Ostrovičkih termi, u srednjem delu klisure.

Predispozicija Kurvingradskog suženja, na kraju južnog dela Niške kotline, na prostoru sela Malošišta, vezana je za stare ali, još uvek, mobilne rasedne linije.

I unutrašnje klisure, koje vezuju lokalne basene, iste su uslovljenosti. Takva je i živopisna klisura Jelašničke reke, koja se ističe svojom lepotom. Ona je tektonski predisponirana kao i čitava dolina te reke.

Erozivni oblici u reljefu

U složenim rasednim zonama pod suvoplaninskim obodom povremeno je izražena neotektonska aktivnost, koja se manifestuje seizmičkim pojavama sa uticajima potresa na hidrološki karakter podzemnih i površinskih voda i morfološke promene reljefa.

Na suvoplaninskom obodu jaruge i suve doline obuhvataju umnogome izvorišnu čelenku Jelašničke reke i dubodoline njenih periodskih pritoka. Intenzivnim erozivnim dejstvom, obešumljenom tlu u produktivnom sloju zemljišta, usečene su oštre forme rovina i vododerina. Dolina Leskove padine, koja se pruža od Pitnjeg rida sa supodine Suve planine, je za kratko ubrzanom erozijom, na nekoliko mesta udubljena četiri metra kroz rastresiti sloj zemlje u stenovitu podlogu. Tipski primer jaruga, postalih na kolotečinama, nalazi se iznad sela Gornje Studene, gde je kosa Povija sva izorana usled pomeranja seoskog puta. Pojas paralelnih jaruga obuhvatao je 1954. godine preko 300 m, a stvoren je za nepunih 10 godina.

I pored zaštitnih mera, na Koritnjaku, u rejonu Niške Banje, na relativno maloj površini, zapažaju se skoro svi denudacioni oblici. Ovi su oblici vezani za antropogene objekte: puteve, naselja i obradive površine. Prema stepenu denudovanosti najviše su ugrožene površine jugoistočno od sela Koritnjaka. Ovde je izrazit četvrti stepen denudovanosti: napuštanje obradivih površina i stvaranje oblika linearne denudacije. Tu su pretežno procepi i proloke, ali su indicirane i vododerine.

Tereni izgrađeni od crvenih peščara na severnom obodu Niške kotline, iako imaju uglavnom blage reljefne crte, zahvaćeni su recentnom erozijom. Ona je stvorila najrazličitije urvaste terene i duboke jaruge tako da zemljište mestimično dobija izgled rđave zemlje (atari naselja Vrela i Jasenovika). Njima je teren Kalfata rascepljen i poizdvajan u kose i delove, a u Kutinskoj klisuri peščari su vrlo ogoljeni.

Urvanje zemljišta je šire rasprostranjeno i na sektoru Gramade gde se lokalna klizišta povremeno aktiviraju.

Na južnim padinama Malog Jastrebca proces kliženja neogenih jezerskih sedimenata, takođe je veoma intenzivan. Ovde se javlja nekoliko urvinskih pojaseva sa urvinskim doljama, bedemima, lučnim zaleđnima, odsecima i zatalasanim terasastim podovima. Na malojastrebačkom obodu, oblikovanjem neoreljefa, obrazovan je i basen Oblačinskog jezera, koji predstavlja interkotlinsku depresiju između dva urvinska bedema. Po tome Oblačinsko jezero spada u grupu urvinskih jezera.

Seizmološke karakteristike

U seizmološkom pogledu teritorija Niške kotline, kao i teritorija Suve planine u čijem se podnožju ona nalazi, spada u red trusnih oblasti na području Srbije. Ovaj deo Balkanskog poluostrva je deo seizmički veoma aktivnog područja u oblasti Mediteransko-transazijskog seizmičkog pojasa. U složenim rasednim zonama pod suvoplaninskim obodom i na prostoru Sićevačke klisure i Niške Banje povremeno je izražena neotektonska aktivnost. Ona se manifestuje u seizmičkim pojavama sa uticajima potresa na hidrološke karakteristike podzemnih i površinskih voda i morfološkim promenama reljefa.

Svakodnevnu egzistenciju prostora Niške kotline ponekad je prilično remetio i „nastavak” seizmoloških aktivnosti. Ista su bila s različitim intenzitetom, gotovo u neprekidnom nizu godina, posebno vezano za sledeća dva uočljiva perioda od sredine sedme pa do sredine devete decenije 19. veka. Jači zemljotresi su zabeleženi 1867, 1868, 1869, 1870, 1871. i 1872, kao i 1876, 1878, 1879, 1881, 1883, 1885. i 1886. godine. I oni su, kao i prethodni, svakako „ostavili” neznatne ili upadljive posledice na geografiju Niške kotline u celini.

Na seizmološkoj karti hazarda regiona Niška kotlina (RSZ 2010) za povratni period od 500 godina nalazi se u zoni VIIIº MSK skale.

Klimatska obeležja

Na klimu Niške kotline utiču geografski položaj, reljef i prodori toplih i hladnih vazdušnih masa. Leta su topla, a zime snegovite. Prelazna godišnja doba su izrazita, dok su padavine tipične za prolećni i jesenji period. Kontinentalni uticaji sa severa, iz Vlaške prodiru dolinom Timoka preko prevoja Gramade i Panonske nizije Pomoravljem. Pojava najviših i najnižih temperatura nije uvek vezana za jul i januar, već ima i pomeranja ili odstupanja.

Srednje temperature godišnjih doba u Niškoj kotlini (1950—2009)
Godišnje doba	Zima	Proleće	Leto	Jesen
Srednja temperatura	1.53 °C	11.87 °C	21.37 °C	12.07 °C

Podneblje niške kotline spada u oblast mezotermalnih, umereno-toplih klimata sa izraženim stepenom kontinentalnosti i srednjom godišnjom temperaturom od 12°C (za period 1996—2010. godine). Najtopliji meseci (za period 1996—2010. godine) su jul (22,5 °C) i avgust (22.6 °C), a najniže u januaru (0.7 °C) i decembru (2 °C)sa prosečnom temperaturom od 21,3 °C, a najhladniji januar sa srednjom temperaturom od -0,2 °C.

Najvišu prosečnu godišnju temperaturu imala je 2007. godina sa 13 °C, a najnižu je imala 2005. godina, kada je izračunata temperatura od 10,7 °C. Najviša prosečna mesečna temperatura je izmerena ujulu, 2007. godine od 25,4 °C, a najniža prosečna mesečna u decembru, 2001. godine od (-2.9 °C). Maksimalna temperatura vazduha, u Nišu, izmerena je 24. jula 2007. godine od 44,2 °C, minimalna temperatura 26. januara 2006. godine od -18 °C, za period od 1996. do 2010. godine.

• Zime su u niškoj kotlini su duge, ali ne previše hladne.
• 
• 

Maksimalna ikad zabeležena temperatura bila je 44,2 °C 24. jula 2007, a najniža -23,7 °C 25. januara 1963. Maksimalna količina padavina registrovana je 5. novembra 1954. i iznosila je 76,6 mm. Najveća debljina snežnog pokrivača iznosila je 62 cm, od 23. do 25. februara 1954.

Godišnje u proseku u niškoj kotlini padne 589,6 mm kiše i snega po kvadratnom metru i bude u proseku 123 kišovita dana i 43 dana sa snegom. Uz manja kolebanja, maksimalne padavine se pojavljuju u proleće. Tada se izluči uglavnom više od 50% od godišnje sume padavina.

Posmatrajući čestine padavina, sneg najčešće pada od decembra do marta, pojedinih godina u novembru, aprilu, ređe u oktobru i maju. Posmatrano za period od 1931. do 1960. godine, najviše snežnih dana imao je januar, zatim februar pa mart. Na četvrtom mestu je bio decembar (vidi tabelu ispod).

Srednji broj dana sa snežnim padavinama po mesecima sa ≥ 0.1mm, period od 1931—1960. godine.
Mesto	Januar	Februar	Mart	April	Maj	Oktobar	Novembar	Decembar	Godišnje
Niš	9,4	6,6	5,0	0,6	0,2	0,1	2,1	3,3	27,3

Prosečni vazdušni pritisak u niškoj kotlini je 992,74 milibara, prosečna jačina vetra je nešto manja od 3 bofora, a srednja godišnja vlažnost vazduha je 70,4%, i najveća u januaru 80,0% a najmanja u avgustu 61,9%.

Srednja godišnja oblačnost šireg područja niške kotline je 5,7% pokrivenosti neba oblacima, najveća oblačnost je zimi, a najmanja tokom leta.

Prema vrednostima godišnjih čestina, pravca vetrova i tišina za period 1991 – 2005, može se zaključiti da najveću učestanost javljanja na širem području kotline imaju tišine (S) koje su zastupljene sa 29,7%. Najčešći vetrovi su severozapadnog pravca (NW) sa 11,2% koji se najčešće javlja u leto 24,2% a najmanje u jesen 14,8%, dok najmanju učestanost javljanja ima jugoistočni vetar (SE) sa 1,5%. Najveća srednja brzina vetra je iz severozapadnog pravca (NW) 3,1 m/sec a najmanja iz južnog (S) i zapadno-jugozapadnog pravca (WSW) 1,4 i 1,5 m/sec.

Klimatske promene niške kotline prati meteorološka stanica koja se nalazi u niškoj tvrđavi na 202 metra nadmorske visine i koja beleži podatke o vremenu od 1889.

Srednje temperature i količine padavina za period od 1961. do 1990. prikazane su u sledećoj tabeli:

Klima Niša (prosek 1961-1990)
Pokazatelj \ Mesec	.Jan.	.Feb.	.Mar.	.Apr.	.Maj.	.Jun.	.Jul.	.Avg.	.Sep.	.Okt.	.Nov.	.Dec.	.God.
Srednji maksimum, °C (°F)	3,8 (38,8)	7,1 (44,8)	12,3 (54,1)	18,0 (64,4)	22,9 (73,2)	25,9 (78,6)	28,0 (82,4)	28,5 (83,3)	24,8 (76,6)	18,9 (66)	11,7 (53,1)	5,4 (41,7)	17,3 (63,1)
Prosek, °C (°F)	−0,2 (31,6)	2,5 (36,5)	6,7 (44,1)	11,9 (53,4)	16,6 (61,9)	19,5 (67,1)	21,3 (70,3)	21,1 (70)	17,2 (63)	11,9 (53,4)	6,4 (43,5)	1,7 (35,1)	11,4 (52,5)
Srednji minimum, °C (°F)	−3,5 (25,7)	−1,3 (29,7)	1,8 (35,2)	6,1 (43)	10,4 (50,7)	13,4 (56,1)	14,5 (58,1)	14,4 (57,9)	11,1 (52)	6,5 (43,7)	2,4 (36,3)	−1,4 (29,5)	6,2 (43,2)
Količina padavina, mm (in)	41,3 (16,26)	40,3 (15,87)	45,3 (17,83)	51,3 (20,2)	66,7 (26,26)	69,7 (27,44)	43,6 (17,17)	43,3 (17,05)	43,6 (17,17)	34,1 (13,43)	56,8 (22,36)	53,6 (21,1)	589,6 (232,13)

Hidrološka obeležja

Složeni geološki uslovi i naizmenično smenjivanja vodopropustljivih i nepropustljivih stena, kako u vertikalnom tako i u horizontalnom smeru, nivo izdana na stranama Niške kotline jako je promenljiv i svrstava se u tri zone:

Nivo izdana na stranama Niške kotline

R.b. zone	Naziv zone	Karakteristike
Prva	Izdanska zona kvartalnih naslaga	Ova zona obuhvata centralni deo Niške kotline do visine koju obeležava najniža rečna terasa i kreće se na dubini od 7 metara. U aluvijalnoj ravni Nišave ona je na manjim dubinama od 2 metra. U ovoj zoni se po načinu hranjenja razlikuju njeni izdani od ostalih izdani a njen nivo je u mnogome uslovljen vodostajem Nišave i Južne Morave.
Druga	Izdanska zona niskih rečnih terasa	Zahvata prostor do izohipse 300 metara i rečnim tokom Nišave deli se u dva dela. Severni deo koji čini jedinstvenu zonu i južni deo prekinut dolinama Jelašničke, Kutinske i Gabrovačke reke. Nivo izdani u ovoj zoni leži na dubinama od 7 do 10 metara, što uglavnom zavisi od morfologije terena.
Treća	Izdanska zona viših terasa	Ili izdanska zona, najmanje je zastupljena u Niškoj kotlini. Ona je prvenstveno vezana je za njen obodni deo i najviše je razbijena. Hrani se atmosferskim padavinama koje su karakteristične za krašku izdan i prostire se na severnom i jugoistočnom obodu Niške kotline. Ova zona vodu gubi napajanjem mnogobrojnih izvora u ovoj zoni, i dreniranjem u nižu zonu.

Vodotoci prvog reda

Nišku kotlinu presecaju i svojim vodotocima koji se u njih ulivaju, odvodnjavaju dva glavna rečna toka Nišava i Južna Morava. Južna Morava je najveći vodotok na području Niške kotline koja protiče njenim krajnjim zapadnim delom. Celim svojim tokom kroz ovo kotlinu ona ima odlike ravničarske reke sa plitkim i neregulisanim koritom i promenljivim režimom voda, koji je uslovljen bujičnim karakterom njenih pritoka.

Južna Morava

Južna Morava nastaje na Skopskoj Crnoj Gori, u današnjoj republici Makedoniji, severno od njene prestonice Skoplje. Tokovi Ključevske i Slatinske reke stvaraju reku Golema, koja je, kada pređe makedonsko-srpsku granicu, iznad sela Binač, na Kosovu, poznata kao Binačka Morava. Nakon 49 km Binačka Morava se sastaje sa Preševskom Moravicom kod Bujanovca i preostalih 246 km teče kao Južna Morava.

Tok Južne Morave predstavlja kompozitnu dolinu. Nju čini naizmenično smenjivanje klisura i kotlina. Prva je Vranjska kotlina, zatim sledi Grdelička klisura, pa Leskovačka kotlina, Pečenjevačko suženje, Brestovačka kotlina, malo Kurvingradsko suženje, koje se nastavlja na Nišku kotlinu, a ona na Mezgrajsko suženje. Posle ovog suženja pružaju se još Aleksinačka kotlina i Stalaćka klisura, gde se Južna Morava sustiče sa Zapadnom Moravom i zajedno čine Veliku Moravu.

Južna Morava preseca Nišku kotlinu celom njenom širinom duž njene zapadne granice

Južna Morava preseca Nišku kotlinu u njenom zapadnom delu. Pošto primi Nišavu, Toponičku reku i Mramorski potok, Južna Morava povećava svoj proticaj koji u proseku iznosi 101 m³/s. Južna Morava u prolećnim i poslednjim zimskim mesecima raspolaže velikom, a u letnjim i prvim jesenjim mesecima veoma malom količinom vode. Maksimumi proticaja vode su u martu, a minimalni u avgustu i septembru.

Nišava

Reka Nišava je najveća pritoka Južne Morave. Nastaje spajanjem vodotokova Ginske reke i Vrbnice, kod sela Todena na 640 metara nadmorske visine u Bugarskoj. Glavni izvorišni krak Nišave je desna sastavnica, Ginska reka, koja je vodom bogatija i dva puta duža od Vrbnice. Izvire na istočnim padinama Koma i kod Godečke kotline spaja sa Vrbnicom, koja izvire jugoistočno od Bučin Prohoda. (Gavrilović Lj., Dukić D. 2002)

U Srbiju Nišava ulazi 6 km uzvodno od Dimitrovgrada, a nadalje teče kompozitnom dolinom sastavljenom od nekoliko kotlina koje su spojene klisurama (Pirotska kotlina, Sopotski tesnac, Đurđevpoljska kotlina, tesnac kod Svetog Oca, Belopalanačka kotlina, Sićevačka klisura) i završava u Niškoj kotlini. Na izlazu iz Sićevačke klisure reka Nišava ulazi u prostranu Nišku kotlinu, i u njoj ravničarski krivuda, i formira dve laktaste okuke kod Medoševca i Novog sela. Na prolazu kroz Niš korito je regulisano i podzidano kamenom, a nizvodno od grada, do ušća u Južnu Moravu izgrađeni su zemljani nasipi u cilju zaštite od poplava.

• Nišava u centru Niša (kod Univerziteta) u vreme normalnog i velikog vodostaja
• 
• 

Nišava je vodom najbogatija pritoka Južne Morave, čiji prosečni proticaj povećava za 33,3 m³/s. Nišava na prostoru Niša ima najveće srednje mesečne proticaje u aprilu i martu, što je uticaj topljenja snega, a najmanji u oktobru i septembru.

Glavne vodotoci i pritoke Nišave, koji se u nju ulivaju u Niškoj kotlini su Gabrovačka reka, Suvodolski potok, Kutinska reka, Kovanlučki potok, Jelašnička reka, (reka Studena), Kunovička reka, Malčanska reka, Knezselski potok (Suvodolski), Matejevačka reka, Brenička reka, Rujnička reka (nakon spajanja Rujničkog i Humskog potoka).

Većina pritoka Nišave, kroz Nišku kotlinu, i tipično ravničarske reke. Njihovim rečnim dolinama u suhodolicama najviše je ispresecano područje Seličevice (južnog oboda Niške kotline). Međutim, priobalje nekih od pritoka iako su sušice, ugrožavaju priobalna područja bujičnim poplavama. Takva je npr Kutinska reka, koja nema stabilne obale i zato se u vreme velikog vodostaja pomera podrivajući levu obalu i zasipajući aluvijalnu ravan udesno od toga.

Vodotoci drugog reda

U vodotokove drugog reda na području Niške kotline spadaju:

• Gabrovačka reka
• Suvodolski potok
• Kutinska reka
• Kovanlučki potok
• Jelašnička reka, (reka Studena)
• Kunovička reka
• Malčanska reka
• Knezselski potok (Suvodolski)
• Matejevačka reka i Brenička reka
• Rujnička reka (nakon spajanja Rujničkog i Humskog potoka)
• Humski potok
• Rujnički potok
• Toponička reka
• Mramorski potok

U Niškoj kotlini postoje i tokovi u krasu, a čine ih Svetojovanski potok, Rautovački potok i ponornica Provalija.

U pokrivenom krasu neposredne okoline Niške Banje, Rautovački potok sa svojom dolinom je značajan hidrološko-morfološki elemenat. Rautovački potok je povremeni tok, koji se obrazuje od atmosferskih padavina i često ima bujični karakter. Njegova izvorišna čelenka, kao i jedan deo doline su u peščarima, dok je nizvodni deo u krečnjacima i ima oblik vrlo uske klisure.

Termomineralne pojave

U severnom delu Niške kotline termomineralne pojave i izvori uočeni su na severonišavskom rasedu i van njega. Na ovom rasedu su Humska i Gornjematejevačka Banjica, čiji su izvori hipoterme U ostala izvorišta na severnom delu Niške kotline spadaju Pojatište, Durlan, Gabar, Žuta vila.

Na ostalom prostoru kotline najznačajnije su termalna nalazišta u ataru Niške Banje.

Termomineralni izvori Niške Banje izbijaju na južnom obodu Niške kotline pod visovima Koritnjaka (808 m), krajnjem zapadnom ogranku Suve planine. Oni su u rasednoj zoni, ograničenoj severnim stranama kretacejskih krečnjaka Kovanluka. Ti su krečnjaci ispresecani mnogobrojnim dijaklazama ispunjeni belim kalcitskim žilicama. U samoj Niškoj Banji na nišavskoj terasi zastrveni su debelim slojem bigra, čija je prosečna debljina naslaga oko 10 m, ali mestimično i do 20 m.

U termalnom području Niške Banje, oko Koritnjaka, utvrđeni su rasedi (sa svih strana osim sa one koja se veže za Suvu planinu). Tu počinje, i snop zaplanjskih raseda pravcem severozapad—jugoistok, duž kojih je spuštena Zaplanjska kotlina.

Najizdašniji izvori Niške Banje izbijaju na „podmlađenim banjskim rasedima“; terma Suva banja na studenskom; Glavno vrelo na ukrštanju tog i zaplanjskog raseda. Sem ovih, u razbijenom izvorištu termalne zone Niške banje, uočena je pojava i drugih izvora; vrela Malo grlo (oko 320 m istočno od Suve banje) i povremenog, vrlo slabog termalnog izvora Avuz (kaptiranog u u današnjoj Školskoj česmi).

Istraživanja su ukazala da termalne terase nisu postale samo taloženjem bigra iz vode glavnog vrela, već i iz drugih izvora na zagatu. Novi profili bigrenih saliva, otkriveni prosecanjem pristupnog puta za niškobanjsku pećinsku termu 1968. potvrđuju, da se na relativnom zagatu, isticanje termomineralne vode vršilo iz niza izvora verovatno na celom niškobanjskom podnožju Koritnjaka.

Od termalnokraških izvora Niške Banje potiče termalni vodotok, dužine oko 80 m (kroz središnji deo Banje), po kome je Niška Banja poodavno poznata. U 19. veku i kasnije, hidroenergija ovog vodotoka bila je iskorišćena za neprekidni rad nekoliko vodenica, a topla voda za gajenje pirinča,, potapanje konoplja, pranje ponjava i veša, kupanje siromašnog stanovništva, a nešto kasnije i automobila motorizovanih Nišlija. Oko 1930. niškobanjske vodenice, na ovom potoku, mlele su oko 20 vagona brašna. Ove vodenice bile su od velikog značaja za meštane, naročito zimi, kada su sve vodenice potočare bile zamrznute. Tako je termalna voda Niške Banje okretala neprekidno i snažno tokom cele godine teško vodenično kamenje. Izgradnjom hotela „Radon“, na ovom termalnom vodotoku koji po količini vode spada u najveće na banjskim vodama Srbije, na odseku bigrene terase ispred samog hotela izgrađen je ukrasni vodopad (vidi slike).

• Vodeno korito banjske tople vod
• 
• 

Tekst uz slike: Od termalnog izvora Niške Banje „Suva banja“ i česme „Tri kralja“ do hotela „Radon“, pruža se vodeno korito banjske tople vode, koja protiče kroz lepo uređen park, i ispred hotela „Radon“ na odseku bigrene terase, vertikalno pada preko ukrasno uređenog vodopada.

Poreklo termalnih voda Niške Banje

Na osnovu geoloških i hidrogeoloških istraživanja, pretpostavlja se da je termalna voda Niške Banje vadozna, meteorska voda sa sliva Suve planine koja ponire u veće dubine gde se zagreva, pa ponovo izbija na površinu koristeći Nišavski rased.

Sabirnu oblast voda Niške Banje predstavlja pojas koji se pruža između Studenskog i Zaplanjskog raseda pravcem severozapad-jugoistok na dužini od oko 50 km i površina oko 150 km². Najveći deo sabirne oblasti čine lijaski peščari, koji su pokriveni intenzivno skrašćenim krečnjacima Suve planine i Koritnjaka.

U dubinu, ova voda prodire do kontakta crvenih peščara i škriljaca koji je ispred Nišavskog raseda na dubini od oko 1500 m, na kojoj se voda, uz lagano kretanje, može da zagreje do preko 50 °C. Sabirna oblast u južnom delu nalazi se na 2.000 m iznad ovog kontakta, te je voda na rasedu pod dovoljnim hidrostatičkim pritiskom da se popne do površine. Prilikom penjanja, voda se rashlađuje usled priliva hladnije vode iz viših horizonata peščara i hladne kraške vode.

Tek početkom 20. veka dokazano da je topla voda Niške Banje mineralna, jer pored alkalija sadrži i minimalne količine gvožđa, aluminijuma, sulfata, nitrata i borata. Zbog svega toga uvrštena je u akratoterme. Međutim, prava balneološka vrednost Niške Banje bila je nepoznata do 1909, kada je radioaktivnost ustanovio dr Marko Leko.

Biogeografske odlike

Prema sastavu i razmeštaju tla i vegetacije, Niška kotlina je žitorodni i vinorodni predeo, na čijim obodnim delovima, danas preovlađuju vinogradarske i voćarske zone.

U Niškoj kotlini obitava više od 1.400 vrsta cvetnica i papratnjača. Područje Niške kotline je „submediteranska oaza“ mediteranskih i submediteranskih vrsta među kojima su najznačajnije: Salvia officinalis, Lophochloa cristata, Linara dalmatica, a najzastupljenije balkanski i mezijski florni elementi – Ranuculus rumelicus i Ranuculus serbicus.

Osim vrbe i topole i drvenaste vegetacije pokrivaju pošumljene prostore, rasadnike i parkove nizijski delova Niške kotline.

U istočnom delu kotline oko Oblačinskog jezera, zastupljeni su brzo rastuća topola i bagrem, dok su padine Malog Jastrepca pokrivene hrastovom, bukovom, borovom i drugim šumama. Blizu Oblačinskog jezera razmeštene su plantaže voća i rasadnik u Oblačini sa autohtonom sortom oblačinske višnje. U najplićem delu, i na severnoj i zapadnoj obali Oblačinskog jezera, rastu trska i ševar.

Pobrđa Niške kotline prekriva prirodna šumska vegetacija najviše zastupljena u rejonu Niške Banje i na prostoru naselja Prosek. Po vrsti drveta na pobrđu imaju najviše belog graba, jasena, kraškog graba, hrasta, cera, klena i planinskog bresta.

Ispod planinskih grebena i pri obodnom vrhu kotline, može se naći divlji jorgovan. Na površini od oko 14 ha oko Niške Banje postoji pojas veštačkih kultura: bagrema, crnog bora, oraha i jasena.

Strmi obronci Niške kotline sačuvali su u svojim krečnjačkim stenama i pukotinama tercijarne endemične relikte ramondija (Ramonda serbica i Ramonda nathaliae), a u sektoru Sićevačke klisure asocijacije žalfije i i drugih termofilnih biljaka.

U florističkom bogatstvu, pobrđa Niške kotline odlikuju se brojnim biljnim vrstama čiji se rast odvija pod veoma specifičnim klimatskim uslovima, duž obala, litica i kanjona Nišave i Jelašničke reke

Pedološka obeležja

Složena geološka građa i specifični klimatski uslovi, kao osnovni pedogentski faktori, uticali su da se na području Niške kotline, formiraju aluvijalna zemljišta, gajnjače, smonice, podzolasta zemljišta i deluvijum kao osnovni pedološki kostur iz koga su se dalje razvijali brojni podtipovi zemljišta.

Na osnovu pedološke karte Srbije, , može se zaključiti da se različiti tipovi aluvijalnog zemljišta prostiru na najnižim delovima Niške kotline na nadmorskoj visini od 170 do 210 m.

„ Na nešto višim i blago nagnutim rečnim terasama Južne Morave i Nišave (Bubanj, Gorica, Kovanluk, Stara banja i šire područje naselja Jelašnica), razvila su se zemljišta iz grupe eutrično smeđe vertično na neogenim sedimentima. Matični supstrat kod njih su neogeni sediment, ilovasto i glinovito ilovaste teksture površinskog horizonta i srednje dubokog i dubokog soluma. Stanje i procesi na njima su vertični a dreniranost umereno dobra. ”

Južna Morave i njene pritoke sa nanosnim zonama su neiskorišćeno ili minimalno iskorišćeno zemljište. Oko njih su dominantne travne livadske površine, dok su površine pod povrtarskim kulturama neznatne. Pored reka zastupljene su šume topola, vrba, jova i lužnjaka.

Beskarbonatni aluvijum rasprostranjen je u centralnim delovima aluvijalne ravni Južne Morave između ilovastog karbonatnog aluvijuma, koji je dominantno pod hidrofilnom vegetacijom i kukuruzom. Najtipičniji je u atarima južnog dela niške kotline (Novo selo, Čokot i Gornje Međurovo) To zemljište je pre obrađivanja bilo obraslo kserofitnim i mezofitnim travnim pokrivačem, što je pogodovalo obrazovanju humusa zrnaste i mrvičaste strukture sa dovoljnom količinom fosforne kiseline i kalijuma. Po agrotehničkim osobinama to je najplodnije zemljište, a po svojim proizvodnim osobinama pripada prvoj klasi.

U Niškoj kotlini manjeg su prostranstva zemljišta sa peskovito ilovastim karbonatnim aluvijumom. Ova zemljišta su lakog sastava, ali siromašna humusom i fosforom. Koriste se u povrtarstvu u Čokotu.

Na području Niške kotline najviše su zastupljeni različiti tipovi smonica, od karbonatnih, nekarbonatnih i posmeđenih na neogenim sedimentima. Zahvataju skoro celo pobrđe na desnoj obali Nišave i manji deo na južnom delu Niške kotline (Turski šanac, Široke Padine, Kamara, Vlaško brdo, Vučji del, Oštra čuka itd.). I kod njih neogeni sedimenti čine osnovni matični supstrat. Najčešće su glinovito i glinovito ilovaste teksture površinskog horizonta, sa srednje dubokim i dubokim solumom Ispod Seličevice nalaze se gajnjače (Vukmanovo, Vlase, Gabrovac i u nizijskom delu Suvog dola, Kovanluka i Niške Banje).

U Dobriču produktivno tle se sastoji od smonica i ogajnjačenih smonica. To su duboka plodna zemljišta koja su vrlo dobra za bostan.

Stvorene na neogenim šljunkovitim sedimentima od jako karbonatne ilovače, peskovite ilovače, peskovito glinovito i lesolike ilovače, glina i pesak su zastupljeni sa 46-50% u površinskom sloju. Ovo zemljište je lakšeg mehaničkog sastava i boljih vodnih i vazdušnih osobina. Na osunčanim promajnim i ocednim terenima, niške kotline zaklonjenim od jakih vetrova, veoma pogoduje gajenju malina i jagoda.

U ataru Brzog Broda rasprostranjen je karbonatni aluvijum, sastavljen od peskovite ilovače. Sitan pesak (59—73%) i koloidna glina (do 15%) čini ovo zemljište. Ono je lako, rastresito i destruktivno, ali zbog velike propustljivosti vode, donosi slabije prinose ovom naselju.

Karbonatna smonica nalazi se u atarima Gornjeg i Donjeg Matejevca, obrazovana je na jezerskim glinama i laporcima. Nepogodna je za gajenje sitnog voća jer je težeg mehaničkog sastava.

„ Na višim brdovitim i brdovito planinskim delovima Niške kotline u najvećoj meri su zastupljena zemljišta iz grupe eutrično smeđih sa škriljcima i crvenim peščarima. Pored pomenutih matičnih supstrata, ova zemljišta su najčešće peskovito ilovasta sa vrlo plitkim i plitkim solumom i vrlo slabim osobinama dreniranosti. U ovoj najvišoj zoni u znatno manjoj meri učestvuju i zemljišta iz grupe rendzina na laporcu, smeđih, crnica – crnica posmeđena na krečnjaku i dolomite. Njihov matični supstrat u najvećoj meri čine stenske mase krečnjaka, dolomita i laporca. Odlikuju se vrlo plitkim solumom, vrlo slabom dreniranošću, pa i malim proizvodnim mogućnostima. ”

Stanovništvo i naselja

Prema popisu iz 2002. godine, u Niškoj kotlini živi 250.518 stanovnika (u ukupnoj populaciji Srbije učestvuje sa 3,3%, a u Nišavskom okrugu sa 65,6%), ili 421 stanovnik na km², što je skoro pet puta iznad republičkog proseka. U poslednje tri decenije 20. veka prisutan je blagi trend povećanja gustine naseljenosti (1971—332, 1981—396, 1991—416 stanovnika na km²).

Konfiguracija terena Niške kotline, zajedno sa veličinom teritorije, karakteristikama reljefa, brojem i teritorijalnim rasporedom stanovnika, kao i drugim prirodnim odlikama, uticali su da se u njoj formira mreža od 71 mesta, ili 3.528 stanovnika po naselju, po čemu spada u gusto naseljene lokalne zajednice (u Srbiji prosečan broj stanovnika po naselju iznosi 1.218 stanovnika). Prema ovom pokazatelju, Niška kotlina ima nešto niži stepen urbanizacije (71,1%,) u odnosu na republički prosek (56,4%). Broj i struktura mesta uticali su da stanovništvo prema urbano-ruralnoj strukturi čini 2/3 gradsko i 1/3 seosko stanovništvo.

Kretanje stanovništva na području Niške kotline pored apsolutnog povećanja populacije, karakterišu dve osnovne determinante: mehanički priliv i negativni prirodni priraštaj.

Dinamika kretanja stanovništva (1948—2002)

Godina	Broj stanovnika	Lančani indeks	Indeks porasta (1948 = 100)
1948	109.280	-	100,0
1953	122.100	111,7	111,7
1961	148.354	121,5	135,8
1971	195.362	104,0	178,8
1981	232.562	119,0	212,8
1991	245.182	105,4	224,4
2002	250.518	102,2	229,2

Niška kotlina zahvaćena je dosta intenzivnim migracionim kretanjima, posebno u međupopisnom periodu 1991.2002 godine (21.967 doseljenika), što pokazuje da postoje određeni prirodni i stvoreni ekonomski uslovi za zadržavanje stanovnika. Migracije u ovom periodu bile su ravnomerno usmerene ka gradskim (64% doseljenih) i ostalim naseljima (36%).

Prema poreklu, stanovništvo Niške kotline u 2002. godini činilo je 51,6% autohtono i 47,4% migraciono stanovništvo. Najveći deo selidbenog stanovništva Niša u međupopisnom periodu došlo je sa područja drugih opština iz iste Republike (29,7%), dok je sa teritorije iste lokalne jedinice doseljeno oko (9,7%).

Priliv lica iz bivših republika SFRJ je bio relativno umeren (4,7%), dok su lica iz drugih privrednih i administrativnih centara činila 3,5% ukupno doseljenog populacije.

Saobraćaj

Na osnovu geografskih odlika niške kotline i brojnih arheoloških podatka pouzdano se zna da su glavni pravci, na ovom prostoru bili u upotrebi još u praistorijsko doba. Niška kotlina zbog svog povoljnog geografskog položaja, oduvek je bila, a to je i danas, raskrsnici evropskih puteva, i saobraćajni čvor Balkanskog poluostrva.

Saobraćaj u periodu Rimskog carstva

Prostranu teritoriju niške kotline u periodu Rimljana, koja je zahvatala centralne oblasti provincije Gornje Mezije, presecali su važni putevi koji su od Naisa, kao sredšnje tačke niške kotline polazili na istok (Naissus—Serdica), zapad i jug (Naissus—Ulpiana—Lissus), sever (Naissus-Viminacium—Singidunum), i severoistok (Naissus-Ratiaria). Najstariji podaci o izgradnji puteva u ovoj provinciji otkriveni su i istraženi u miljokazima na deonici Scupi-Ulpiana, koji od sredine III veka sve češći na putevima balkanskog poluostrva, posebno na putu Naissus—Serdica i Viminacium—Naissus.

Uz ove magistralne puteve čija je izgradnja bila od šireg, pre svega strateškog ali i trgovačkog interesa, koji su bili u upotrebi već od početka 1. veka, ako ne i ranije, postojale su i lokalne saobraćajnice koje su u svim pravcima polazile i završavale se u niškoj kotlini. Najvažnije su one za Turres (Pirot), Hammeum (Prokuplje), Praesidium Pompei (Rutevac), Timacum Maius (Knjaževac).

Trasa magistralnih i lokalnih puteva bila je podređena prirodnim uslovima terena. Za put su se koristile doline reka (Južna Morava, Nišava, Timok, Toplica), klisure (Sićevačka, Grdelička) i planinski prevoji i sedla (Prepolac, Tresibaba) . Kako su u postrimskom periodu srednjovekovni i moderni putevi građeni uglavnom na istoj trasi, ostaci antičkih puteva jako malo su sačuvani.

Saobraćaj u periodu Osmanlijskog carstva

Sve do oslobođenja od Turaka Srbija nije imala dobrih puteva. Kroz nišku kotlinu u tom periodu vodio je takozvani Carigradski drum, naslednik starog rimskog puta Via militaris, koji je imao međunarodni značaj, uostalom kao i danas. Vodio je od Beograda preko Grocke, kroz Hasanpašinu Palanku (Smederevska Palanka), Jagodinu, Ćupriju, Paraćin, i Nišku kotlinu. Od Niške kotline jedan je krak išao za Skoplje i Solun, a drugi za Sofiju i Carigrad.

Ostali putevi u Niškoj kotlini sve do pedesetih godina 20. veka bili su „krčanici“, prilagođeni pešačkom i karavanskom saobraćaju. Zbog toga su tokom jeseni, zime i proleća bili skoro neupotrebljivi sa kolski saobraćaj.

Saobraćaj u 21. veku

U 21. veku mreža puteva Niške kotline dugačka je 391 km, a njenu strukturu čine: 9% magistralnih puteva, 23% regionalnih putevi i 68% lokalnih puteva. Na ovom prostoru ukršta se šest važnih saobraćajnih pravca, od kojih pet imaju širi regionalni i međuregionalni značaj. To su sledeći pravci:

• Put E75 Moravski saobraćajni pravac – deonica (Mađarska) - Subotica - Novi Sad - Inđija - Beograd - Pojate - Niš - Grdelica - Mijatovac - (Makedonija)
• Put E80 Nišavski saobraćajni pravac– deonica (Bosna i Hercegovina) - Kotroman - Požega - Pojate - Niš - Gradina - (Bugarska).
• Put E771 Timočki saobraćajni pravac – deonica (Rumunija) - Kladovo - Zaječar - Niš
• Put E851 Toplički saobraćajni pravac – deonica (Albanija) - Prizren - Priština - Niš
• Državni put II reda br. 134 Zaplanjski saobraćajni pravac - deonica Niš—Gadžin Han — Bonjince sa kracima ka Vlasotincu i Babušnici.

Svi ovi drumski saobraćajani pravci, osim zaplanjskog pokriveni su i mrežom železničkog saobraćaja.

Vazdušni saobraćaj se odvija preko aerodroma „Konstantin Veliki“, lociranog u severozapadnom delu kotlina na oko 4 km od centra Niša.

Istorijat

Prema podacima iz geografske literature niška kotlina, kao i Srbija, s kraja 18. i u prvim decenijama 19. veka bila je do te mere geografski nepoznata da su u njoj prema pisanju Radojičića, iz 1927, „bili mogući pronalasci kao u nepoznatim delovima sveta”. Ukoliko se uzme u obzir činjenica da je njen geografski sadržaj uglavnom bio prikazan jedino na starim mapama (nastalim na bazi podataka koji su opisani u putopisnim zabeleškama mnogih izaslanika (carskih poslanstava i diplomatskih misija) i putnika iz kasnijeg perioda srednjeg veka i potonjih vremena, ovakvi navodi su u potpunosti shvatljivi. Prema pisanju Cvijića, iz 1896. godine, za niški kraj i njenu kotlinu, znalo se samo duž Carigradskog (Midhat-pašinog) druma – o čemu su se mogli naći dosta tačno prikazani uzajamni položaji i nazivi (naseljenih) mesta prema važećoj nomenklaturi iz tadašnjeg istorijskog perioda.

Položaj Niške kotline i Naisa u njoj (uokvireno plavom bojom) na Pojtingerovoj tabli.

Predrimsko doba

Niška kotlina je u predrimsko doba, kao centralna oblast Balkana, bila na granici ilirskog i tračkog sveta, u kojoj je živeo moćan vojnički dobro organizovan narod pod imenom Dardanci. Bili su moćni i vojnički dobro organizovani. Ovaj nepismeni narod, po mnogim izvorima i oskudnim materijalnim tragovima, etnički je pripadao, najverovatnije Ilirima (o čemu je u nauci vođena široka diskusija). U dardansku zajednicu bile su uključene i značajne grupe tračkog stanovništva. Tako da je mešovit etnički sastav u Niškoj kotlini razumljiv, ako se ima u vidu da u doba formiranja prvih zajednica stanovništva na Balkanu granice nisu bile administrativno određivane.

Na području Niške kotline, u predrimsko doba, bio je razvijen još jedan narod čije poreklo i postojbina nisu balkanski, Kelti (Gali)., koji su na svom pljačkaškom pohodu ka bogatim riznicama grčkih hramova, 280. p. n. e, prošli kroz Nišku kotlinu. Prolazak Kelta kroz Nišku kotlinu nije ostavio trajnijih posledica, a ne postoji ni dokaz za prisustvo Kelta na ovom prostoru u dužem vremenskom periodu.

Rimsko doba

Rimski i antički grad Naissus nastao je, postojao, opstajao i nestao U zapadnom delu prostrane Niške kotline, nepravilnog elipsastog oblika, koja se prostire u pravcu istok–zapad u rimsko doba nastao je rimski i antički grad Naisuus, u geomorfološkom sklopu, bogatom šumama, vodotokovima i plodnim ravnicama, što je bila idealna sredina za boravak, život i opstanak stanovništva koje je moglo živeti od lova, ribolova i zemljoradnje od najstarijih vremena do današnjih dana. Niška kotlina koja je dolinskim usecima Nišave, Kutinske reke i Južne Morave stvarala izuzetno povoljne veze sa ostalim kotlinama tog regiona – Belopalanačkom, Zaplanjskom, Leskovačkom i Aleksinačkom. omogućila je kroz useke i klisure prolaz antičkim saobraćajnicama koje su, kao i današnje, spajale Evropu sa Jadranskim, Egejskim i Crnim morem. Ovi putevi značajno su doprinosili prometu, trgovini, ekonomskim, kulturnim tokovima i svemu drugom neophodnom i važnom za život ljudi rimskog perioda. Niška kotlina sa Naisusum u njemu zauzimala je centralni položaj u rimskoj provinciji Gornjoj Meziji (lat. Moesia Superior), koja se prostirala na prostoru koji obuhvata današnju Srbiju. Neobično povoljan geografski i strateški položaj tog Niške kotline i antičkog grada Naisusa u velikoj meri je doprineo burnom životu na ovim prostorima tokom prvih šest vekova nove ere.

Srednji vek

Od doseljenja pa za nekoliko vekova slovenska plemena nisu mogla stvoriti veliku i moćnu državu, jer je njihova moć i sposobnost za to bila slabi. Vekovima su se starosedeoci Niške kotline prilagođavali novom životu: zemlji, klimi, privredi, veri, običajima...

Sve do 1204 godine Vizantijsko carstvo bila je prva politička i vojnička sila na Balkanskom poluostrvu. Pored Vizantije moćan narod bili su Bugari koji su, od 679 godine, naselili krajeve između Dunava i Balkana. Bugari koji su bili turskotatarskog porekla, i, kao skoro svi Mongoli, pokazivali su od prvih dana moć i sposobnost da podvlašćuju druge narode i da obrazuju jednu jaku vojničku državu, koja se održavala ne na kulturnim i privrednim temeljima, nego čisto na vojničkoj snazi. Naročito u 9. i 10. veku Bugari su uspeli da stvore državu velikog obima i snage. U njihovoj vlasti bila je na zapadu i cela Timočka Dolina. Čak je i ondašnja srpska država u 9. veku za kratko vreme i sama potpadala pod bugarsku vlast (924—931). Po grčkom piscu Porfirogenitu granice ondašnje Časlava države bile su ovakve: „na istoku je srpski granica dopirala do Rasa, a na severu do Rudnika a možda i do Save”. Prema ovim podacima Niška kotlina nije ulazila u sastav srpske države u 10. veku, nego je bila sedište vizantijskog stratiga (vojnog upravnika), koji je kroz 9. 10. i 11. vek imao vlast i nad susednom oblašću Toplicom.

Kad je propala bugarska država 971 godine, onda je u Niškoj kotlini kao i u ostalim delovima današnje Srbije opet zavladala Vizantija. Iz ovoga se vidi da je prostor Niške kotline često prelazio iz jednih u druge ruke.

Sredinom 11. veka u opusteloj ravni Niške kotline prvo su naseljeni pečenješki zarobljenici, da bi ustankom Pečenjega 1078. godine niški kraj opet bio opustošen. Ipak, krajem 11. veka (1096), Niška kotlina postaje stočarsko zemljoradnički kraja, a Niš u njoj utvrđen, bogat grad i veliko balkanske središte.

„ U dnu kotline, gde je danas pretežni deo grada ulevo od Nišave, pružale su se travne ispaše, a na Nišavi je bilo samo kod grada 7 vodenica. Visinski deo oblasti bio je pod šumom, a borovita aluvijalna ravan pod žbunjem. ”

Sredinom 12. veka Niška kotlina je obilovala mesom, ribom, medom, mlekom i voćem, a životne namirnice jevtino se prodavale u Nišu. Vinova loza bila je znatno rasprostranjena, a pored Nišave pružale su se bašte i mlele vodenice.

U drugoj polovini 12. veka, Niš je bio i vrlo Važno vojničko središte i strategijska baza.“ Ipak je, 1183. godine, razoren a okolina je opustošena. Grad i okolina bili su u ruševinama i u prvih 25 godina 13. veka.

O društveno–geografskom razvitku Niške kotline krajem 15. veka celovitu predstavu pruža jedan neobjavljeni turski katastarski defter iz 1498 godine, u kome između ostalog, stoji da je Niš i tada bio regionalni centar donjeg Nišavlja i znatnog dela severnog područja južnog Pomoravlja. Kao sela njegove oblasti navode se sva naselja Niške kotline, zatim više sela Aleksinačke kotline, kao i neka sela Leskovačke kotline, Zaplanja i okolnih predela, tako da se može reći da je Niška kotlina bila relativno dobro naseljena. Većina sela imala je 5 do 40 kuća a neka i znatno više. Među brojnim selima koja danas pod upisanim imenima ne postoje, bilo je i takvih koja su činila posebne istoimene naseljske nizove. Takva su bila i sela Gornji Kenazić, Srednji Kenazić i Donji Kenazić.

Putopisci koji su u drugoj polovini 16. veka prolazili kroz Nišku kotlinu primetili su da se grad Niš počeo da povećava, izgrađuje i menja svoj lik.

Novi vek

Digitalna kopija preglednog lista Đeneralštabne karte Srbije, na kojoj je prikazana Niška kotlina. Karta je štampana u Beogradu 1894. godine, u 94 sekcije, sa topografskim ključem i u razmeri 1:75.000. To je prva specijalna vojna karta Srbije koja je štampana u zemlji.

U najmlađe Osmanlijsko doba, već s početka 19. veka, i na nekim austrijskim (vojnim) kartama mogli su se zapaziti relativno visoki obodi Niške kotline na ulazu u Sićevačku klisuru. Selektivno analizirane stare zapise o Nišu i njegovoj okolini Andrejević (1997) izneo je podatke da su ondašnje osmanlijske vlasti veoma uvažavale nišku kotlinu na samo zbog njenog centralnog položaja na Carskom drumu već i zbog, zbog plodnog zemljišta na kome su gajili pirinač ali i otkrića „isceliteljske moći” lekovitih voda na jugoistočnom obodu niške kotline, u poslednjim decenijama 18. veka. Ceneći veliku lekovitost voda „Banje kod Niša”, Osmanlije ondašnjeg Niškog pašaluka poklanjale su veću pažnju i njenom opštem uređenju.

Kao i cela ondašnja Srbija, i prostrana Niška kotlina je u prvim dekadama 19. veka bila je u stvari geografski neznatno poznata. To je i shvatljivo ukoliko se uzme u obzir činjenica da je njen geografski sadržaj unekoliko bio prezentiran jedino na starim mapama, ponajviše izrađenim na bazi podataka koji su se susretali u putopisnim zabeleškama pomenutih izaslanika (carskih poslanstava i diplomatskih misija) i putnika poznijeg srednjeg veka i potonjih vremena. Stoga su bila ispravna prosuđivanja Cvijića, 1896. godine da su se i za niški kraj, samo duž Carigradskog (Midhat-pašinog) druma – mogli naći dosta tačni uzajamni položaji i imenovanja (naseljenih) mesta prema važećoj nomenklaturi tadašnjeg vremena.

Galerija

• Niška kotlina i planine koje je okružuju
• 
  Pogled na Seličevicu iz Niške kotline
• 
  Deo Svrljiških planina
• 
  Kamenički vis
• 
  Niška kotlina, pogled sa Mramorskog brda

Vidi još

• Kurvingradsko suženje
• Niš
• Mezgrajsko suženje
• Tektonski oblici reljefa Niške kotline

Literatura

• Rodić, D, Pavlović M, (1998): Geografija Jugoslavije, Geografski fakultet, Beograd

Spoljašnje veze

• Niška kotlina — Studija društvenogeografskog razvoja Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. januar 2021)