Stapari

Stapari su selo u Srbiji u opštini Užice u Zlatiborskom okrugu. Smešteni su na obroncima planine Tare i preko kraške površi spuštaju se do periferije grada Užica. Prema popisu iz 2011. bilo je 319 domaćinstava i 877 stanovnika.

Stapari
Zgrada škole
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Zlatiborski
Opština	Užice
Stanovništvo
— 2011.	877
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 57′ 01″ S; 19° 44′ 28″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	822 m
Najviši vrh	Bukovik 978 m
Površina	33,2 km2
Stapari Stapari na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	31102
Pozivni broj	031
Registarska oznaka	UE/UE

Selo Stapari poseduje značajan turistički potencijal. U Staparima se nalaze dve banje i izvori lekovite vode koji su dobri za kožu lica. Takođe selo Stapari poseduje i jedan od najboljih rejona za pecanje ribe na reci Đetinji. U prilog tome ide i činjenica da je u Staparima uhvaćena mladica od čak 93 cm. Najviši vrh Stapara je Bukovik 978 m, dok je najniža tačka na reci Đetinji 484 m. Zbog izražene visinske razlike Stapare odlikuju dva klimatska pojasa. Umereno-kontinentalni u kanjonu reke Đetinje i planinski na severnoj strani sela.

Centar sela je udaljen 10 km od Užica i nalazi se na 822 m nadmorske visine. U blizini su i Tara, Zlatibor, Mokra Gora, Mačkat, Sirogojno. Pored drumskog saobraćaja do Stapara je moguće doći prugom Beograd - Bar, koja prolazi južnim delom sela. Zbog postojanja aerodroma Ponikve, koji je delimično osposobljen za letove, i vazdušni saobraćajem je moguće doći do sela.

Ovde se nalaze Staparska gradina, Staparska banja, Rimsko groblje, Savin kamen, Vrelo Postjenica, Pećina Megara, Crkva arhistratiga Gavrila u Staparima, Škola u Staparima i Železnička stanica Stapari.

• 
• 
• 
• 

Istorija

Iz najstarijih vremena

Stapari u pisanim tragovima prvi put se pominju u XV veku, dok najstariji tragovi života na području Stapara datiraju u praistoriju. U užičkom kraju bilo je više naselja iz neolitskog doba, među kojima je i Staparska gradina. Prema rečima dr Mihaila Zotovića ovo naselje spada u red najznačajnijih gradinskih naselja u zapadnoj Srbiji.

Naselje u Staparima najverovatnije je nastalo u punom razvoju neolitske epohe i egzistiralo sve do bronzanog doba. U drugom veku pre nove ere na prostoru užičkog kraja bila su naseljena ilirsko-keltska plemena, od kojih su u ovom kraju bili najpoznatiji Partini. Oni su imali svoje svetilište u pećini Megara gde su prinosili žrtve svom bogu Jupiteru Partinskom. Ovo staro ilirsko-keltsko pleme pokorili su Rimljani i u kasnijim vekovima romanizovali. Iz rimskog doba u ovom kraju ostali su razni kultni spomenici-groblja. Jedno takvo groblje nalazi se u zaseoku Trnava (meštani ovo mesto zovu i Mađarsko groblje).

Dolaskom Slovena na ove prostore u VI i VII veku, staro stanovništvo većim delom bilo je potisnuto i delimično asimilovano, da bi se kasnije etnički potpuno izgubilo na ovim prostorima. Užički kraj u IX i X veku nalazio se u sastavu tadašnje srpske države pod prvom srpskom dinastijom Višeslavića. Posle propasti države Časlava Klonimirovića - Višeslavića oko 960. godine ovaj kraj potpada pod upravu ugarskih kraljeva.

Srednji vek

U drugoj polovini XII veka teritorija Stapara ulazi u sastav Nemanjićke srednjovekovne države. Da bi od početka XIV veka pa sve do 1373. godine bila u sastavu feudalne državice župana Nikole Altomanovića.

Posle 1373. godine užički kraj ulazi u sastav države kneza Lazara Hrebeljanovića i u sastavu srpske države ostaje sve do njenog pada pod tursku vlast 1459. godine. U periodu srpske srednjovekovne države užički kraj je u administrativno-teritorijalnom pogledu bio podeljen na četiri župe:

• Moravica
• Crna Gora
• Lužnica
• Rujno

Prostor današnjih Stapara tada je bio u sastavu župe Rujno. Naziv ove župe dolazi od obilja biljke „ruj”, koja je u srednjem veku bila važan artikal u štavljenju i bojenju životinjske kože. Župa Rujno u srednjem veku je obilovala prostranim pašnjacima, šumama i rečicama, što je bilo idealno za razvoj stočarstva, lova i ribolova. Po legendi u ovaj kraj u letnjem periodu dolazili su vladari loze Nemanjića. Manastir Rujan u današnjim Vrutcima, bio je kulturni i prosvetni centar ovog kraja. Njegova uloga je naročito porasla u XVI veku kada je u njemu radila štamparija.

U ovom manastiru 1537. godine monah Teodosije štampao je Rujansko Jevanđelje. Nizvodno niz Đetinju u to vreme koristio se za lečenje i oporavak bolesnih lekoviti izvor Staparske banje. Svi ovi podaci navode da su sela uz reku Đetinju, među kojima i Stapari, bila dobro naseljena starim srpskim stanovništvom, koje se na ove prostore naselilo dolaskom Slovena u VI i VII veku.

Pad srpske srednjevekovne države

Posle pada srpske srednjovekovne države 1459. godine. Turci su na ovim područjima uspostavili vlast. Starosedelačko srpsko stanovništvo u Staparima pretpostavlja se da se zadržalo i posle pada srpske države, sve do 1690. odnosno 1739. godine.

Velikim seobama srpskog stanovništva sa ovog područja, prouzrokovanim Austro-turskim ratovima skoro u potpunosti ispraznili su sela u užičkom kraju. Pored velike seobe srpskog stanovništva pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. seoba stanovništva u užičkom kraju najmasovnija je bila 1739. godine, kada je kako istorijski izvori navode starovlaški beratliski knez Atanasije Rašković iz Starog Vlaha i užičkog kraja na seobu poveo oko 6 000 porodica preko Valjeva, reke Save u Srem i Slavoniju, južnu Ugarsku. Prilikom ovih velikih seoba stari stanovnici Stapara naselili su se u okolini Valjeva gde svom novom staništu dadoše ime Stapari. A drugi koji pređoše Savu u okolini Sombora dadoše ime Stapar. U današnjem selu Staparima kod Valjeva žive porodice sa istim prezimenima kao u užičkim Staparima (Jovičići, Jovanovići, Mirkovići i dr.). Da li su ove porodice srodnici svojih prezimenjaka u Staparima, teško je utvrditi, jer u srednjem veku jedino su uglednije plemićke porodice zadržavale duže svoje prezime. Većina užičkih sela posle velikih seoba bila su skoro opustela. Tadašnja turska vlast je iz ekonomskih i poreskih razloga odobravala naseljavanje opustelih sela. Stari stanovnici koji su se odselili, nisu se na turski poziv vratili na svoja stara staništa. Pa su Turci prvenstveno age i spahije preko posrednika dovodili srpsko stanovništvo iz Hercegovine, Crnogorskih brda, Polimlja, Patorja i Podrinja. Odnosno iz onih krajeva odakle se stanovništvo u velikim seobama nije selilo u Vojvodinu i Južnu Ugarsku.

U tom periodu u Stapare se doseljava stanovništvo iz stare Hercegovine (od bratstava Kuča, Vasojevića, Bratonožića, Drobnjaka, Pivljana i drugih), Polimlja i Podrinja koji su preci današnjih familija. Starosedelačko stanovništvo Stapara koje je ostalo u malom broju, ubrzo se stopi sa velikom grupom doseljenika koje je stiglo u Stapare u drugoj polovini XVIII veka. Danas u Staparima nije sačuvano predanje da li ima starosedelačkih familija. Najveći talas doseljenika iz pomenutih područja u užički kraj, doselio se u drugoj polovini XVIII veka, pa do sloma Prvog srpskog ustanka 1813. godine.

Stapari u srpskim ustancima

U Prvom srpskom ustanku i Drugom srpskom ustanku učestvovalo je dosta Staparaca. Veliki broj njih neznanih dao je svoje živote za slobodu otadžbine. Iz pojedinih izvora i literature saznajemo da su svoj doprinos u ustaničkim borbama od 1804. do 1815. godine, dali i Staparci:

• Knez Trifun Pearac-tadašnji starešina sela
• braća Nenad-Neško i Vukosav Radojičić
• Joko Stanić
• Miloš Senić (Simić)
• Simo Novaković
• Petar Dragojević (Slović)
• Marko Nikolić (Čeliković)
• Vučić Kurlaga
• Veselin
• Gačo Sinđić i mnogi drugi

U prvim godinama vladavine kneza Miloša posle 1815. godine najmnogoljudnija sela u užičkoj nahiji bila su Gostinica i Stapari. U prvom popisu u poluoslobođenoj Srbiji 1818. godine u Staparima bila je 51 kuća (domaćinstvo). U Stapare u tom periodu nije bilo većih doseljavanja pa je porast broja stanovnika bio uvećan prirodnim priraštajem i deobom zadružnih kuća. U užičkom okrugu 1840. godine prosečan broj domova po selima bio je 43 domaćinstva sa oko 300 stanovnika. Daleko iznad ovog proseka bili su Stapari sa 87 domaćinstava.

Užička kavga-Kurlagina buna

Godine 1830. turski sultan je priznao autonomiju kneževini Srbiji. Ovim aktom Srbija je dobila potpunu unutrašnju upravu u zemlji. U Užičkoj varoši u to vreme bilo je nekoliko hiljada Turaka i ostalog muslimanskog stanovništva. Turske spahije u Užicu ogorčene i nezadovoljne na carski ferman, zbog gubitka starih spahijskih prava, u više navrata izazvale su sukobe sa Srbima i srpskom vlašću. Jedan takav sukob između Turaka i Srba u Užicu dogodio se sredinom februara 1832. godine, u narodu poznata kao Užička kavga – Kurlagina buna.

Vučić Kurlaga rodom iz Stapara hrabar čovek, nemirnog duha nekoliko godina posle Drugog ustanka, odmetnuo se u hajduke i hajdukovao po Starom Vlahu i turskoj teritoriji. U leto 1824. godine turske potere u Starom Vlahu razbile su hajdučku družinu Vučića Kurlage i njega teže ranili. Kad je ozdravio Vučić Kurlaga zajedno sa hajdukom Ristićem, koji je takođe bio iz Stapara, predao se na „veru” knezu Pavlu Štuli koji je upravljao Crnogorskom kneževinom. Pavle Štula je Kurlagu i Ristića uputio u Kragujevac kod kneza Miloša Obrenovića. Knez je Kurlagi oprostio ranije grehe i postavio ga za pandura pri srpskoj vlasti u Kragujevcu. Posle tri godine knez Miloš je Kurlagu vratio u rodni kraj i postavio ga za pograničnog buljubašu, da kontroliše i čuva put, koji ide iz Bosne preko Šargana, Bioske i Stapara do Užica. Na toj dužnosti Vučić Kurlaga ostao je sve do 1832. godine, često dolazeći, zbog turske oholosti, u sukob sa obesnim Turcima. U Volujcu Kurlaga se prvi put verbalno sukobio sa obesnim turskim bešelijom Ahmed Kusovom – Pelešom, koji je bio odan pristalica Husen – Kapetana Gradaščevića vođe bosanskih pobunjenika. Ahmet Kusov imao je zadatak da užičke nezadovoljne spahije i ostale turske nezadovoljnike okrene protiv Srba. I pored pretnji od starane Kusova da ne zalazi u tursku čaršiju, 14. februara 1832. godine obesni Vučić prošetao je čaršijom i došao pred dućan Ahmeta Kusova. Tu je došlo do novog sukoba gde je Turčin, kako stoji u izveštaju srpske vlasti prvi potegao kuburu i ranio Kurlagu, a ovaj iz ležećeg položaja poteže svoju kuburu i pogodi u čelo Ahmeta Kusova koji pade mrtav. Pucnji su privukli pažnju Turaka iz čaršije. Kurlaga se digao da beži, ali nekoliko Turaka je krenulo na njega. Iako ranjen uspeo je jataganom da rani dvojicu Turaka, ali su razjareni Turci na mrtvo noževima isekli hrabrog Kurlagu. Pucnjava je začas uzbunila varoš, u blizini se zadesio i Kurlagin zemljak Neško Radojičić, koji je u Užicu bio poznat kao kiridžija. Razjareni Turci varošani su nasrnuli i na njega i puščanim kundacima ga pretukli. Pred pašinim očima neki Iso terzija željan lakog trofeja i čaršijske slave pokušao je nesrećnom Nešku kiridžiji da odseče glavu, ali je Neško u samoodbrani izvadio ispod gunja kuburu i teško ranio nasrtljivog Turčina. Srpski seljaci koji su se tog dana zatekli u turskom delu varoši nemajući nikakve veze sa ovim sukobom počeli su da beže. Grupa Turaka koja je bila ogorčena zbog ubistva Ahmeta Kusova, krenula je u opštu hajku na preostale Srbe koji su se tu zadesili. Ni krivi ni dužni u hajci ranjeni su Milenko Bošnjak iz Drijetnja, Milovan Ristanović iz Tripkove i Marko Nikolić iz Bioske. Takav je prema zvaničnom izveštaju magistarske srpske vlasti, bio žalosni zbir srpskih žrtava.

Kurlagina buna uznemirila je srpski deo varoši i okolno srpsko stanovništvo. Srpske starešine Jovan Mićić i Pavle Štula odmah su reagovali i u svojim kapetanijama mobilisali određeni broj ljudi i primakli se Užicu. Iako je užički muselim Salih – aga ubeđivao kneza Miloša da je sukob u Užičkoj čaršiji između Turaka i Srba bio izglađen, knez nije odustao od svoje namere da Srbe sasvim iz Užica iseli u Požegu, gde je preseljen i okružni magistrat (sud). Ubrzo su se užički Turci našli u čudu, jer ne samo da se Srbi varošani, kojih je bilo deset puta manje od Turaka nisu vraćali u Užice već, su prestali da u njega silaze i okolni stanovnici. Time je užička varoš bila neko vreme ekonomski i privredno izolovana od srpskog stanovništva sve do povratka Srba varošana i okružnog magistrata 1834. godine u Užicu. U proleće 1835. godine srpsko stanovništvo vratilo se u Užice.

Turski ratovi

Knez Miloš radi bezbednosti srpske granice i sukoba u Užicu naredio je početkom marta 1832. godine da se mobiliše jedan broj naoružane vojske u celoj kneževini. Serdar rujanski Jovan Mićić 12. marta iste godine mobilisao je u svojoj kapetaniji 780 pešaka i 80 konjanika iz 54 sela i o tome izvestio kneza Miloša. Među ovim narodnim vojnicima bilo je dosta veterana iz Prvog srpskog ustanka i Drugog srpskog ustanka, koji su pozvani u vojsku radi iskustva, neki od ovih veterana bili su predvodnici narodnih vojnika iz pojedinih sela. Iz Stapara u narodnu vojsku tada je pozvano 25 pešaka i jedan konjanik, predvodnik ovih Staparaca bio je veteran iz borbi u Prvom i Drugom ustanku Joko Stanić, a ostali vojnici bili su : Stojan Čelikov, Pavle Marjanov, Nikola Jovanov, Nenad Sekulić, Mitrašin Milentijev, Pantelija Milutinović, Jovan Ćubić, Đoko Milošev, Marko Stanišić, Petar Smail, Pavle Mitrašinov, Bojo Vukić, Jovan Mirkov, Gligorije Jevtić, Nikola Mitrov, Petar Veselinov, Jovan Simić, Jovan Mlađenov, Marko Jovanović, Dimitrije Veselinov, Vasilije Kojadinov, Jovan Spasojev, Gavro Milošević, Radovan Mirkov, Kojo Mijailov.

Rujanci, sa svojim starešinom Jovanom Mićićem, prvi su izašli na tadašnju staru srpsko – tursku granicu na Zlatiboru. Tokom proleća nije bilo sukoba na Zlatiboru, carska vojska je porazila bosanske buntovnike i mir se vratio na ovo područje.

U kratkotrajnom sukobu u avgustu i septembru 1862. godine za konačno oslobođenje Užica od Turaka, učestvovala je i Staparska četa narodne vojske. U prvom sukobu sa Turcima, 27. avgusta narodni vojnici iz Stapara zajedno sa Bioštancima i Kremancima bili su na položajima na Terazijama. Turci iz utvrđenog grada i sa Karaule su napali narodnu vojsku na Terazijama. Prilikom ove borbe iz Stapara poginuli su Marko Pejić i Marko Vasić, a četvorica su bili ranjeni, među njima i Stojan Simić. Kratkotrajne borbe za oslobođenje Užica su okončane 4. septembra 1862. godine.

U oslobodilačkim ratovima 1876—1878. godine koje je Srbija vodila protiv turske carevine, učestvovao je veliki broj Staparaca. Kako hroničari beleže u borbama na Javorskom frontu na bojištima Kalipolja, Ogorijevca i Čemernice poginuli su: Mladen Sokić, Mijailo Milosavljević, Milisav Ristić – Prodanov, Milovan Bogdanović, Nikola Dagović, Janićije Jovanović, Jovo Kojadinović, Borisav Bukvić, Jevrem Jokić, Obren Rafailović, Jeremija Gačić, Obren Radojičić i Todor Sinđić iz Stapara.

Balkanski ratovi i Prvi svetski rat

Veliki ratovi od 1912. do 1918. godine odneli su za slobodu otadžbine preko 150 narodnih vojnika iz Stapara. Svoje živote položili su na bojištima Kumanova, Bregalnice, Višegrada, Jagodnje, Tekeriša i po bespućima Albanije, vodama Jonskog mora, na ostrvu Vidu i u borbama na Solunskom frontu, Bitolju, Veterniku, Sivoj Steni i Kajmakčalanu. Jedan broj njih je umro od epidemije tifusa, zime 1915. godine. Austro-ugarske okupacione vlasti u jesen 1916. godine iz opštine Stapari u logor Nežider u Mađarskoj internirale su 64 građanina starosti od 17 do 65 godina. Većina njih se vratila posle nekoliko meseci, a neki su ostali do jeseni 1918. godine.

U ovim oslobodilačkim ratovima Stapari su imali i svoje „vitezove“ nosioce odlikovanja Karađorđeve zvezde, to su: Blagomir I. Milutinović, Dragomir Milutinović, Radisav Milutinović i Stevan Mirković. Od nemaštine i gladi umrlo je preko 200 stanovnika opštine Stapari. Žrtve koje su podneli žitelji Stapara u ovom svetskom ratu, bile su velike. Za razliku od mnogih nesretnih majki koje nisu dočekale povratak svojih sinova iz rata, Zlatija Gredeljević, majka Jovana, Tiosava, Save i Mijata dočekala je svu četvoricu sinova sa fronta, o čemu svedoči Antonije Đurić u knjizi „Solunci govore”.

Drugi svetski rat

U Drugom svetskom ratu 1941—1945. godine iz Stapara poginulo je i od rana umrlo preko 60 građana. Jedni su poginuli u aprilskom ratu 1941. godine, kao borci NOB-a Jugoslavije, a drugi kao borci četničkih jedinica, generala Draže Mihailovića ili kao žrtve fašističkog terora, ubijeni i umrli u koncentracionim logorima (Norveške, Nemačke, na Banjici...). U aprilskom ratu 1941. u ratno zarobljeništvo Nemačke odvedeno je 46 vojnika iz Stapara. Među žrtvama Drugog svetskog rata ima nekoliko njih koje je nova narodna vlast streljala kao narodne neprijatelje. Bez obzira na kojoj se strani nalazili svi oni su žrtve Drugog svetskog rata i dostojni su pomena i poštovanja.

Najveća bitka tog vremena na ovim prostorima je svakako bitka na Kadinjači. Deo ovog bojišta je pripadao tadašnjoj opštini Stapari, a danas se nalazi u sastavu MZ Volujac, odnosno na teritoriji Katastarske opštine Stapari.

Građanski rat

Građanski rat 1990—1995. godine koji je prethodio raspadu SFRJ vođen je na teritoriji Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. U ovom ratu učestvovao je i veliki broj Staparaca, uglavnom redovnih vojnika u sastavu JNA generacije 1971/72. kao i veliki broj rezervista.

NATO agresija

NATO agresija - aerodrom Ponikve

NATO agresija 1999. godine otpočela je 24. marta i trajala do 10.juna 1999. godine. Vazdušni udari, posebno u prvim danima agresije, bili su usmereni na objekte infrastrukture, posebno jedinica RV i PVO. Jedinice RV su za potrebe odbrane posele šest aerodroma između kojih i aerodrom Ponikve.

Aerodrom Ponikve je bio primarni cilj neprijateljske avijacije. Napadan je ukupno 48 puta i u odnosu na površinu predstavlja objekat na koji je bačeno najviše bombi. Prvi napad (i pogodak napuštenog pogonskog skladišta) bio je 24. marta oko 20.05 časova. U Staparima se veći deo perioda agresije nalazilo i komandno mesto komande aerodroma i logističkih jedinica, a Staparci su sve svoje potencijale stavili na raspolaganje Vojsci Jugoslavije. Pripadnici rezervnog sastava odazvali su se pozivu i svojim angažovanjem doprineli uspešnoj odbrani otadžbine. Činjenica da u ovim dejstvima nije bilo žrtava, najbolji je primer dobre saradnje vojne komandne linije i mesnog stanovništva.

Privreda

Uzgoj maline nekim domaćinstvima predstavlja osnovni prihod.

Osnovna delatnost, kojom se bave meštani sela, je poljoprivreda. Ranije se bazirala na stočarstvu i ratarstvu, a danas je najzastupljenija proizvodnja krompira, kupine i maline. Veliki broj domaćinstava ima svoje malinjake, a vremenom se taj broj sve više povećava.

Obim proizvodnje kao i plasman proizvoda zavisio je od tržišne politike države, odnosno od primenjenog modaliteta. Davne 1924. godine Staparci su osnovali zemljoradničku i kreditno nabavljačku zadrugu. Ovaj oblik udruživanja značajno je uticao na život sela. Šezdesetih godina Staparska zadruga pripojena je Užičkoj zadruzi i u njenom sastavu je egzistirala do kraja prošlog veka, to jest do gašenja zadrugarstva. Pored zadruge značajan uticaj na razvoj poljoprivrede imalo je poljoprivredno dobro Ponikve, koje svojim velikim delom gravitira na teritoriji Stapara.

Saobraćajnice su imale veliku ulogu u doprinosu razvoja sela. To su: „Kiridžijski drum“ iz turskog perioda, koji je povezivao Užice sa istočnom Bosnom, pruga Užice-Sarajevo, pruga Beograd-Bar, magistralni put Užice- Višegrad i aerodrom Ponikve. Za potrebe gradnje ovih objekata na području sela svojevremeno su radila tri kamenoloma.

Pored dobrog razvoja privrede sela, industrijalizacija zemlje koja je počela polovinom XX veka dovela je do migracije velikog broja stanovnika iz sela u grad i time uticala na samu privredu. Razvoj privatnog preduzetništva kao i ekonomski preokret imao je veliki uticaj. Podaci govore da pre 1839. godine, sem u Staparima, nije bilo otvorenih dućana u užičkim selima. O razvoju govori i podatak da je u periodu od 1992. godine do 2013. godine na teritoriji Stapara radila 21 prodavnica, 7 kafana i jedna mlekara. Danas je došlo do povećanja broja preduzetnika od kojih se izdvajaju:

• JP „Aerodrom Ponikve“-Užice
• Kontrola letenja Srbije i Crne Gore SMATSA doo Beograd
• proizvodni pogon „Boki plast“–vlasnik Željko Perišić
• STR „Bukovik“–vlasnik Aleksandar Aćimović
• pogon za otkup i preradu šumskih plodova i jagodičastog voća DOO „Sablja“–vlasnik Mirko Bogojević
• auto-mehaničarska radnja SZR „Vuković“-vlasnik Milisav Vuković
• „FLASH MAKER” trgovina na veliko i proizvodnja ukrasnih kesa-vlasnik Boriša Ilić
• građevinska firma SZR ”Gago“–vlasnik Dragan Vasić

Infrastruktura

Saobraćaj

Pruga Beograd-Bar - prvo stanično mesto od Užica prema Baru je u Staparima

Geografski položaj Stapara je takav da preko njegove teritorije prelazi većina značajnih saobraćajnica od davne prošlosti do danas. Njihov značaj je bitan za zemlju ali i doprinosi razvoju sela, kako nekada tako i sada. To su:

• kiridžijski put Solun-Sarajevo
• magistralni put Užice-Višegrad
• pruga Stalać-Sarajevo
• pruga Beograd-Bar
• aerodrom Ponikve

	putna mreža Stapara	asfaltirani putevi	ne asfaltirani putevi
dužina (km)	59	34	25
%	100%	58%	42%

Trgovački put ili kiridžijski drum Solun-Sarajevo-u vreme turske vladavine kroz Stapare je prolazio put koji je povezivao zapadnu Srbiju sa istočnom Bosnom i Hercegovinom. Ovaj put je bio od velikog značaja za tadašnju državu, ali i za život Stapara. U ataru sela kod Radojičića kuća nalazio se đumruk(carina), po čemu je i nastao toponim Kula, a na deonici puta koji prolazi kroz Stapare radilo je šest mehana. Jedna grupa Staparaca 1836. godine dobila je kiridžijski pasoš za Bosnu i time stekla pravo da vrši prevoz robe, a njihov dijapazon kretanja je bio od Dubrovnika do Makedonije. U Staparima i danas postoje deonice ovog putnog pravca.

Magistralni put Užice-Višegrad-izgrađen je dvadesetih godina prošlog veka kao makadamski put, a status magistralnog putnog pravca dobija 1970. godine po završetku asfaltiranja puta. Značaj ovoga puta je bio ogroman za državu, jer je povezivao zapadnu Srbiju sa istočnom Bosnom i južnim primorjem. Izrada putnog pravca preko Zlatibora dovela je do toga da je ovo postao alternativni putni pravac.

Pruga uskog koloseka Užice-Vardište-je deonica pruge Stalać-Sarajevo. Ova trasa otvorena je 25. decembra 1925. godine i predstavljala je značajnu saobraćajnicu Kraljevine Jugoslavije, a kasnije i SFRJ. Deonica ove pruge kanjonom Đetinje prolazila je i kroz Stapare, gde je postajalo stanično mesto. U tom periodu, kada je drumski saobraćaj bio u razvoju, ova pruga je bila jedina mogućnost stizanja do Užica. Za mnoge Staparce razvoj železnice je značio u pogledu dobijanja posla na različitim funkcijama. Pruga je ugašena 28. februara 1974. godine i danas trasa ove pruge koristi se kao drumski put.

Pruga Beograd-Bar-je bila najveći i najskuplji infrastrukturni projekat u socijalističkoj Jugoslaviji. Ova međunarodna pruga građena je 25 godina, od 1951. godine do 1976. godine. Svečano je puštena u saobraćaj 28. maja 1976. godine prolaskom čuvenog „Plavog voza“ sa državnim rukovodstvom na čelu sa predsednikom Titom. Na deonici ove pruge nalazi se stanično mesto u Staparima.

Aerodrom Ponikve - pista

Aerodrom Užice-Ponikve-nalazi se 18 km severozapadno od Užica, u regionu Zapadne Srbije. Aerodrom je izgrađen sredinom 80-tih godina prošlog veka za vojne potrebe i koristio se za povremenu upotrebu. Njegov istočni deo sa aerodromskim objektima aerodromske kontrole letenja, pogonskog skladišta i istočne stajanke nalazi se u ataru sela Stapari i najznačajniji je infrastrukturni objekat u Staparima. Od 2010. godine koristi se za civilni saobraćaj pod upravom javno preduzeće u nadležnosti grada Užica.

Elektrifikacija

Električna struja u Stapare stigla je 1963. godine. U periodu od 1997. do danas izvršena je skoro kompletna rekonstrukcija elektro mreže. Zaseoci Utrina i Dolovi su dobili rasvetu, a očekuje se realizacija rasvete i u ostalim delovima sela.

Vodovod

U selu se nalazi veliki broj javnih česmi: Rajkovac, Crkva, Stublić, Lukići i česma u zaseoku Mojkovići na lokalitetu „Rimsko groblje”. Javni vodovod:

• Mijatovića vrelo(vojni vodovod)
• Crkveno vrelo
• Četina
• Divljakovića vrelo
• Vrelce.

Ostala domaćinstva vodosnabdevaju se iz individualnih rezervoara.

Lokaliteti

Savin kamen

Zanimljiv lokalitet „Kamena voda”, meštani ga češće nazivaju „Savin Kamen”, nalazi se zaseoku Dolovi iznad desne obale potoka Dolovi. Tu se nalazi krst većih dimenzija na kome piše: „Kamena Voda-Svetog Save”. Ovaj krst podigli su 10. maja 2000. godine Hadži Slavko Mirkovići i Hadži Milivoje Jaraković. Ispod krsta nalazi se jedna gromada od kamena-krečnjaka nepravilnog oblika dužine oko 120 cm. U steni se nalaze četiri velike okrugle rupe, sve četiri okrenute u pravcu krsta i podsećaju na trag konjskih kopita. U jednoj kamenoj rupi uvek ima vode.

Meštani sela smatraju da je voda lekovita i njom ispiraju oči. Četiri rupe u krečnjačkoj steni su neobične, okruglog su oblika i iznutra glatke kao da ih je vekovima glačala neka voda, pa se veruje da takva udubljenja nisu mogli napraviti ljudi. Prema legendi:„ovuda je nekada prošao Sveti Sava na konju, bilo je blato i sve četiri konjske noge su se zaglavile u blatu, trag koji je ostao vremenom se okamenio i zauvek ostao u ovoj krečnjačkoj steni“. Sve četiri rupe, mada nejednake dubine, imaju rastojanje slično tragovima konjskog hoda.

Staparska gradina

Arheološko nalazište Staparska gradina nalazi se u kanjonu reke Đetinje na 11 km zapadno od Užica. Velika istraživanja sa više blok sondi, izvršena u periodu između 1956. godine i 1958. godine, pokazala su da se radi o naselju dubokih i dobro sačuvanih slojeva. Dr Mihailo Zotović izjavio je da je ovo jedno od najznačajnijih gradinskih naselja u zapadnoj Srbiji.

Stratigrafija sloja dubine 3,5 m pokazuje tri horizonta stanovanja: najniži i najstariji sloj odgovara neolitu sa sredine hronološke lestvice u Vinči oko šest metara, koji predstavlja granicu između vinčansko-tordoške i vinčansko-pločničke faze. Drugi po svom karakteru odgovara vinačansko-pločničkoj fazi sa bubanjsko-humskim i badenskim elementima koji ukazuju na prelaz u metalno doba. Treći, koji vremenski odgovara ranom bronzanom dobu sa elementima vučedolske keramike. Ovaj sloj je dobrom delom uništen stalnim spiranjem i obradom zemlje. U toku istraživanja u slojevima naselja otkriveni su masivni ostaci nadzemnih stambenih objekata i dosta dobro očuvani elementi tri kuće, a u najdubljem najstarijem sloju i zemunične jame.

Takođe je bitno pomenuti da je u naselju pronađen relativno veliki depo žitarica, u kome dominira pšenica koja vodi poreklo iz agrikulturnih vrsta prednje Azije. Naselje u Staparima najverovatnije je nastalo u punom razvoju neolitske epohe i egzistiralo sve do bronzanog doba. Eksponati nađeni na ovom lokalitetu nalaze se u Narodnom muzeju u Užicu.

Staparska banja

U blizini sela, u staparskoj klisuri reke Đetinje nalazi se Staparska banja sa nekoliko termalnih izvora. Po M. Kostiću Staparska banja je stari termalni lokalitet Zapadne Srbije. Na njemu su pronađeni kupališni ostaci koji imaju praistorijsko poreklo. Ovi izvori su korišćeni u antičkom periodu i u doba Rimljana koji su imali manja naselja u blizini. Lekovite izvore Staparske banje koristili su i stanovnici ovih krajeva u srednjem veku, o čemu svedoče i neki obližnji toponimi, kao i u periodu između dva rata. Njena lekovitost ogleda se u lečenju kožnih bolesti i reumatskih oboljenja.

Objekti

Crkva

Crkva Sv. Arhistratiga – Gavrila u Staparima

Crkva u Staparima posvećena je Sv. Arhistratigu – Gavrilu, sagrađena je 1821. godine. Međutim, Joakim Vujić u knjizi „Putešestviji po Srbiji” za staparsku crkvu koju je posetio 1826. godine, napisao je da je podignuta 1820. godine, zaslugom kneza Jovana Mićića i kneza Sredoja Arsenijevića. Pisac posebno ističe da je na mestu nove crkve bila „stara crkva“ koju su Turci spalili i do temelja razrušili, verovatno u vreme „Kočine krajine“. Zidana je lomljenim kamenom i blokovima sige, što predstavlja pravu retkost za to vreme. To je jednobrodna građevina koja na istoku završava širokom polukružnom oltarskom apsidom, a na zapadu, pripratom u obliku otvorenog trema. Gornje zone zidova izvode površine ispunjene freskama, koje su po svoj prilici oslikali u periodu od 1851. do 1862. godine Milija Maksimović i Dimitrije Posniković slikar iz Sremskih Karlovaca. U vreme prve vladavine kneza Miloša Obrenovića ova crkva je jedna od retkih bogomolja u ovom kraju užičke nahije. Kada je ona obnovljena još nisu bile sagrađene crkve u Užicu, Čajetini, Biosci, Kremnima, Mokroj Gori, Dobroselici, Jablanici. Staparska parohija kroz čitav XIX vek bila je jedna od najvećih po broju domova u užičkom kraju. U prvim godinama svog postojanja ova crkva opsluživala je pored Stapara, Volujac, Buar, Biosku, Kremna, Mokru Goru, Drijetanj, Tripkovu i Solotušu.

Aerodrom Ponikve

Posledica NATO agresije - srušeni hangar na aerodromu Ponikve

Aerodrom Ponikve se nalazi na oko 18 km severozapadno od Užica. Aerodrom je izgrađen sredinom 80-tih godina prošlog veka za vojne potrebe i koristio se za povremenu upotrebu. Tokom NATO bombardovanja 1999. godine aerodrom je bio primarni cilj NATO avijacije i znatno je oštećen. Napadnut je 48 puta i predstavlja najgađaniji aerodrom u SRJ. Kompleks aerodroma Ponikve se sastoji od 556 ha od kojih se oko 200 ha koristi za potrebe odvijanja vazdušnog saobraćaja.

Na osnovu zaključka Vlade RS, 22.10.2010. godine potpisan je Ugovor između Vlade Republike Srbije i grada Užica, kojim je kompleks aerodroma Ponikve prenet na korišćenje gradu Užicu. Na osnovu potpisanog Ugovora, Skupština Grada Užica je na sednici, održanoj 2.3.2011. god, donela odluku o osnivanju Javnog preduzeća za upravljanje aerodromom „Ponikve” u Užicu i obavljanja aerodromskih usluga. U 2013. godini obavljena je prva faza razminiranja aerodromskog kompleksa u pojasu oko poletno-sletne staze. Ovaj posao su obavili pripadnici Sektora za vanredne situacije iz donacije Ambasade SAD u iznosu od 300.000 USD.

Aerodrom trenutno mogu da koriste vazduhoplovi generalne avijacije (uglavnom avioni do 10-12 mesta). Za prihvat većih vazduhoplova potrebno je još ulaganja i osposobljavanje za tu svrhu.

Aerodrom Ponikve

Kontrola letenja Srbije i Crne Gore SMATSA doo Beograd

Kontrola letenja Srbije i Crne Gore SMATSA doo Beograd pruža uslugu kontrole letenja u vazdušnom prostoru ukupne površine 145.556 km², koji obuhvata vazdušni prostor Republike Srbije, države Crne Gore, deo vazdušnog prostora iznad Jadranskog mora, kao i 55% gornjeg vazdušnog prostora Bosne i Hercegovine. Pored pružanja usluga u vazdušnoj plovidbi „SMATSA” vrši i školovanje pilota i kontrolora letenja, zemaljskih radio navigacionih sredstava (ZRNS), konsultantske usluge i održavanje vazduhoplova.

„SMATSA” osim usluga kontrole letenja vazduhoplovima u preletu pruža i usluge prilazne i aerodromske kontrole letenja na aerodromima: *Beograd

• Batajnica
• Kraljevo
• Niš
• Vršac
• Ponikve
• Podgorica
• Tivat

Takođe „SMATSA” pruža usluge i za vazduhoplove, koji poleću ili sleću na aerodrome koji su u neposrednoj blizini prostora nadležnosti kao što su Skoplje, Solun, Tirana, Dubrovnik, Split, Sarajevo, Mostar, Tuzla, Zagreb, Osijek, Budimpešta, Bratislava, Temišvar i Sofija. Aerodromska Kontrola letenja (AKL) Ponikve oformljena je 1992. godine dolaskom jedinica RV i PVO JNA. Kontrolni toranj je izgrađen 1997. godine i poseduje najsavremeniju opremu za pružanje vazdušnih usluga.

Lov i ribolov

Lov

Područje sela Stapari zauzima centralnu poziciju lovišta „Đetinja”, koje se prostire na 54 000 hektara i njime gazduje „Lovačko udruženje Aleksa Dejović” iz Užica. Najniža tačka i ujedno granica sa susednim lovištem, kojim gazduje čajetinsko lovačko udruženje, je Staparska banja (510 mnv), dok je najviša kota ovog revira Bukovik (978 mnv).Kanjonski deo lovišta obrastao je niskim rastinjem, a lovne vrste koje su zastupljene su:

• lisica
• zec
• kuna
• srna
• divlja svinja

Pored pomenutih lovnih vrsta primećeno je prisustvo medveda i vuka. Takođe ovde se mogu naći vidre, koje su zaštićene životinjske vrste. Najavljuje se da će u akciji reintrodukcije lovnih vrsta doći do naseljavanja divokoze u kanjon reke Đetinje, odnosno Staparske klisure. Viši delovi sela su naseljeni:

• zecom
• lisicom
• srnom
• prepelicom

Trofejna vrednost divljači koja naseljava područje sela Stapara je izuzetno visoka, kako zbog rada stručne službe, tako i zbog boniteta staparskog lovišta.

Ribolov

Jezero Vrutci

Na samoj granici katastarskih opština Bioska i Stapari iz vodozahvata Vrutci ističe Đetinja i svojih 13 km toka protiče kroz kraški kanjon primajući u sebe niz pritoka: Megarski potok, reku Sušicu, Kuljanski potok... Zbog niske temperature vode, kaskadnog toka i izobilja kiseonika, reka Đetinja spada u vrh salmonidnih voda Srbije. Od ribljih vrsta koje se mogu ovde naći su: potočna pastrmka, klen, krkuša, mladica. U svom toku reka formira niz virova:

• Perišića vir
• Đurov brod
• Krivi vir
• Staparski vir(najveći)

Prolazeći svojim tokom kroz Stapare, Đetinja formira omanje jezero u kome ima raznih vrsta ribe, a za pecanje važi pravilo „uhvati pa pusti”.

Jezero Vrutci spada u vrstu veštačkih jezera, koje je nastalo pregrađivanjem reke Đetinje uzvodno od Užica. Jezero je dugo oko 8 km, a nalazi se na nadmorskoj visini od 800 m. Kao i druga veštačka jezera nastalo je pravljenjem brane visoke 80m i dugačke 240m. Jezero je veoma bogato ribom što pokazuju upecani kapitalni primerci raznih vrsta. Od ribljih vrsta zastupljene su:beovica(zeka), krkuša, klen, krupatica, bodorka, deverika, skobalj, pastrmka, bandar, babuška, šaran, tolstolobik i som.

Demografija

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine). Stapari su selo u opštini Užice u Zlatiborskom okrugu. Prema popisu iz 2002. bilo je 974 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 1181 stanovnika). U naselju Stapari živi 837 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 45,5 godina (43,0 kod muškaraca i 48,2 kod žena). U naselju ima 330 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,95. Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine). Prema popisu iz 2011. godine u Staparima živi 877 stanovnika i ima 319 domaćinstava.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija Godina Stanovnika 1948. 1.982 1953. 1.890 1961. 1.834 1971. 1.608 1981. 1.404 1991. 1.181 1.171 2002. 974 984 2011. 877

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍
Srbi			972	99,79%
Crnogorci			1	0,10%
Jugosloveni			1	0,10%
nepoznato			0	0,0%

Stanovništvo prema polu i starosti

	m			ž
?	4			4
80+	10			8
75—79	21			32
70—74	31			53
65—69	28			47
60—64	33			40
55—59	26			28
50—54	34			33
45—49	61			40
40—44	45			33
35—39	34			25
30—34	26			21
25—29	27			23
20—24	25			21
15—19	30			20
10—14	25			26
5—9	22			12
0—4	15			11
Prosek :	43,0			48,2

Domaćinstva

Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Broj domaćinstava 338 321 346 355 355 351 330

Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek Broj domaćinstava 63 103 50 52 33 21 8 0 0 0 2,95

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	435	139	256	28	11	1
Ženski	428	52	253	111	12	0
UKUPNO	863	191	509	139	23	1

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	227	22	0	0	91
Ženski	56	15	0	0	16
UKUPNO	283	37	0	0	107
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	11	29	13	8	20
Ženski	0	0	6	5	0
UKUPNO	11	29	19	13	20
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	0	0	14	3	1
Ženski	0	0	1	3	10
UKUPNO	0	0	15	6	11
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	3	0	0	12
Ženski	0	0	0	0
UKUPNO	3	0	0	12

Literatura

• Ljušić, dr Radoš. Privreda (1815—1842) (PDF). Pristupljeno 6. 5. 2017. 

Spoljašnje veze

• Zvanična internet prezentacija sela Stapari
• „Stapari kao Verona”. 23. 3. 2015. Pristupljeno 12. 2. 2017. 
• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Aerodrom Ponikve