Википедија

Srbi u Dalmaciji

аутохтона српска заједница у Далмацији

Srbi u Dalmaciji jesu dio srpskog naroda tradicionalno nastanjen u Dalmaciji od perioda doseljavanja Slovena do danas.

Srbi u Dalmaciji
Zastava Srba u Hrvatskoj
Ukupna populacija
114.801 (1991) 26.594 (2011)
Regioni sa značajnom populacijom
Zadarska, Šibensko-kninska, Splitsko-dalmatinska i Dubrovačko-neretvanska županija
Jezici
srpski (ikavski i ijekavski izgovor) i hrvatski
Religija
pravoslavlje i katolicizam
Srodne etničke grupe
Srbi u Hrvatskoj

Prije raspada Jugoslavije, rata u Hrvatskoj (1991—1995) i etnocida bili su veoma brojni. Prema popisu iz 1991. godine, bilo ih je 114.801, odnosno 12,06% stanovništva Dalmacije, ne računajući 1,4% Jugoslovena. Srbi su rasprostranjeni u oblastima: Ravni Kotari, Bukovica, Kninska Krajina, Drniška Krajina, Vrlička Krajina, Cetinska Krajina, Zagora, Imotska Krajina i Neretljanska oblast.

Istorija

uredi
Glavni članak: Srpsko primorje
Glavni članak: Srbi katolici

Srednji vijek

uredi
 
Srpske kneževine u južnoj Dalmaciji u 9. veku
 
Južna Dalmacija u sastavu države Stefana Nemanje u 12. veku

Slovenski narodi počinju naseljavati Dalmaciju u VII vijeku u vrijeme vizantijskog cara Iraklija, što potvrđuje vizantijski istoričar Konstantin Porfirogenit (X vijek), koji u svom djelu „O upravljanju carstvom“ pominje Srbe i Hrvate kao slovenske narode u Dalmaciji.

U ranom srednjem vijeku se pominju Srbi u Dalmaciji. Kao jedini narod koji početkom 9. veka (za 822.g.) franački anali (u poznatom Ajnhardovom djelu Vita Caroli Magni nastalom između 817. i 830. godine) navode u Dalmaciji su Srbi. Navode se kao Sorabi, a tadašnja Dalmacija je pored današnje Dalmacije bila i veći dio Bosne i Hercegovine, Crne Gore i zapadne Srbije. U Ajnhardovim analima za Srbe piše da su „narod koji drži veliki dio Dalmacije“ (Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur).[1][2] Hrvati se u tim analima ne pominju, kao ni u drugim izvorima vezanim za Dalmaciju tog vremena. Analizu ovog istorijskog izvora daje dr Relja Novaković u knjizi "Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka" (str. 23-38, izdanje Istorijskog instituta u Beogradu 1981). U to vrijeme, tj. nakon Ahenskog mira 812. godine, Venecijom, Istrom, dalmatinskim ostrvima i primorskim gradovima uključujući Zadar, Trogir, Split, Dubrovnik i Kotor i dalje je vladalo Istočno rimsko carstvo (Vizantija) zahvaljujući svojoj apsolutnoj nadmoći na moru.

U većem broju Srbi dolaze u Dalmaciju i u predtursko doba, o čemu svjedoče tri srpska manastira: Krupa (1317. godine), Krka (1345. godine) i Dragović (1395. godine), kao veliki broj pravoslavnih hramova.[3]

Seobe nekih Srba u Dalmaciju desile su se i 1305, a sljedeća je bila 1338. godine, kada je hrvatski velikaš Mladen Šubić u sukobu s kninskim knezom Nelipićem, od bosanskog bana Stevana Kotromanića zatražio ne samo vojsku nego i narod koji će naseliti opustjela mjesta oko Skradina i rijeke Krke. Dalji podsticaj za doseljavanje Srba u sjevernu Dalmaciju bila je udaja Jelene, sestre cara Dušana, za Mladena Šubića, 1347. godine. Ona je nakon muževljeve smrti 1348. godine, postala gospodarica gradova Klisa i Skradina. U jesen ili zimu 1355. godine u Jelenine gradove stigla je vojska srpskog cara pod dvojicom njegovih vojvoda, ali se u njima nije dugo zadržala, pošto je Dušan već bio mrtav. Ta vojska se vratila, a njen komandant Đuraš Ilijić grad Skradin predao Mlečanima. U okolinu Skradina i Klisa naselili su se Srbi, većinom iz Hercegovine. Prema podacima iz „Dalmatinske hronike“ zadarskog nadbiskupa, navodi se da je 1371. godine prešlo iz Bosne mnogo srpskog naroda koji se nastanio u bregovitim stranama Dalmacije. Tih Srba, „Vlaha-šizmatika“, bivalo je sve više, tako da su zabilježeni u Zadru, Šibeniku, Obrovcu a stigli su i pred zidine grada Trogira .

 
Manastir Krupa

Kada je kralj Tvrtko I 1390. zavladao Dalmacijom, njena vrata za doseljavanje Srba još su šire otvorena, pa su nove grupe stizale ovamo, naročito na prostoru Knina. U vrijeme kralja Stefana Dabiše, Tvrtkovog nasljednika, 1394. i 1397. godine, kada su Turci Osmanlije izvršili prodore u Bosnu, došlo je do novog talasa iseljavanja Srba u Dalmaciju, naročito oko Knina, u Kninsko Polje, Golubić, Pađene, Polaču. To se ponovilo i između 1413. i 1417. godine, kada je u Dalmaciju prešlo tako mnogo Srba, da se iz te mase moglo dobiti 5.000 dobrih vojnika. Drugi izvori bilježe da je 1450. godine iz Bosne prešao jači broj Srba u današnje Kotare i da je tada naseljena Kula Atlagić, u kojoj je, kao i u Pađenima, Polači, Golubiću i Kninskom polju, podignuta srpska pravoslavna crkva kao najubjedljiviji dokaz o njihovom prisustvu u tom dijelu Dalmacije.

Novi vijek

uredi
 
Karta iz 1520. na kojoj piše da Srbi planinci žive, na prostoru Dinare.

Na karti Petera Frajlendera (Peter Freiländer) Quinta Europa Tabula iz 1520. godine, naznačeno je da na prostoru planine Dinare žive planinski Srbi - Srby Montes.[4] Učvrstivši se u Bosni i osvajajući od Ugarske i Mletačke republike dijelove Dalmacije, Turci su i sami sprovodili preseljavanje Srba u svoje pogranične oblasti, pa je tako od 1523. do 1527. godine, iz Bosne, Hercegovine i Stare Srbije izvedena najveća seoba Srba u Dalmaciju. Prema Končarevićevom srpskom ljetopisu, tada je u Dalmaciju došlo više hiljada srpskih porodica sa mnogim sveštenicima u mjesta napuštena od starosjedjelaca — Hrvata. To potvrđuje i zvanični izvještaj mletačkoj vladi iz 1527. godine, u kome se kaže da se više hiljada srpskih porodica naselilo u Kninsku krajinu, Bukovicu u Kotare. Tada su podignute mnoge pravoslavne crkve, npr. u Biljanima, Ostrovici, Karinu, Đevrskama, Kistanjama, Biovičinom Selu, Radučiću, Mokrom Polju, Žagroviću. Nedugo nakon toga, od 1537. do 1540. godine, došlo je do mletačko-turskog rata i podjele Dalmacije između Mletačke republike i Otomanskog carstva. Republika je zadržala uski primorski pojas s gradovima dok je Turskoj pripao kontinentalni dio koji obuhvata Kotare, Bukovicu, Kninsku krajinu u okviru novostvorenog Ličkog sandžaka, zatim Kosovo polje, Cetinsku krajinu i druge dijelove s druge strane rijeke Krke. Koliko je bilo Srba u turskoj Dalmaciji, ne može se pouzdano reći. U mletačkoj Dalmaciji, prema zvaničnom izvještaju iz 1575. godine, bilo je svega 40.656 duša, od kojih 13.297 Srba.[5][6]

Prošle su zatim decenije bez znatnijeg pomjeranja stanovništva, a onda, 1633. godine, iz Bosne i Srbije, zbog turskih zuluma, jaki broj srpskih porodica prebjegao je na mletačku teritoriju i naselio se na prostore oko Zadra, Šibenika i drugih gradova o čemu je zvanični izvještaj poslao lično dalmatinski providur Frančesko Zena. No petnaestak godina kasnije kužna epidemija pohodila je ove krajeve, naročito oko Šibenika, i odnijela na hiljade duša dok se dio stanovništva zbog gladi, odselio u druge pokrajine.

Pola vijeka kasnije, u toku rata Svete lige protiv Turske, od 1683. do 1699. godine, došlo je do promjene mletačko-turske granice u Dalmaciji. Republika je došla u posjed Kninske krajine i potpuno zaokružila granice Dalmacije, koje će se zadržati do kraja mletačke vlasti na ovoj strani Jadranskog mora.

 
Vitez Stojan Janković bio je uskočki vođa u Dalmaciji tokom 17. veka

U toku XVIII vijeka samo dva izvora svjedoče o novim seobama Srba u mletačku sjevernu Dalmaciju. Prvi potiče iz 1706. godine od vikara skradinskog biskupa, koji tvrdi da se u tridesetak sela Skradinske biskupije naselilo više od 10.000 šizmatika iz Panonije, koje je predvodilo njihovih dvadesetak kaluđera. No za tu vijest teško je naći potvrdu u drugim izvorima, pa je nemoguće ocijeniti da li je ona potpuno vjerodostojna. Prema drugom izvoru, u toku rusko-turskog rata 1768—1774. dosta Srba iz Bosne prešlo je u Dalmaciju, od kojih se samo u Skradin naselilo 400 duša, dok je nepoznat broj ostao u okolini Zadra, Šibenika i Knina. Deset godina prije toga, 1758, Dalmacija i Boka Kotorska imala je 51.268 pravoslavnih podanika koji su činili jednu trećinu cjelokupne njene populacije. Veći dio srpskog stanovništva nalazio se u sjevernoj Dalmaciji oko Zadra, Knina i Benkovca. Međutim, u osmoj deceniji XVIII vijeka srpsko stanovništvo u sjevernoj Dalmaciji prorijedilo se zbog iseljavanja do koga je došlo zbog gladi i vjerskog ugnjetavanja, a iz onog dijela koji je bio pod Turcima, zbog njihovog zuluma nad hrišćanima. Arhimandrit manastira Krupe, Gerasim Zelić, zabilježio je da se zbog gladi 1774. godine, u Tursku i u Austrijsku monarhiju (u Srem ponajviše) iselilo oko 1.000 srpskih porodica. Generalni providur za Dalmaciju u jednom izvještaju iz 1790. godine navodi da je na području Zadra u 12 srpskih sela i 89 zaselaka bilo 24.313 duša.

Nakon propasti Mletačke republike 1797. godine, Dalmacija i Boka Kotorska došle su pod austrijsku, zatim pod francusku, a od 1813. godine, ponovo pod austrijsku vlast. Stanovništvo se ustalilo u svojim naseljima. Prema pouzdanom izvoru crkvenog porijekla, godine 1835. u Dalmaciji je bilo 71.426 stanovnika srpske narodnosti, pravoslavne vjeroispovjesti.

Od 1883. do 1918. Srpska stranka je imala poslanike u Saboru.[7] Tokom šestog saziva (1883– 1889) Srbi su imali osam poslanika, tokom sedmog i osmog (1889–1901), u devetom (1901–1908) šest i u posljednjem desetom sazivu ukupno sedam poslanika.[8] U posljednjem sazivu Dalmatinskog sabora Srbi su, uz zastupnika po pravu, episkopa Nikodima Milaša, imali još sedam zastupnika: dr Stijepo Knežević, advokat, biran u „kuriji veleporeznika“ u Dubrovniku; Vladimir Simić, posjednik, biran u „kuriji vanjskih općina“ Benkovac, Obrovac i Kistanje; dr Lujo Bakotić, advokat, dr Dušan Baljak, advokat i Josip Kulišić, posjednik i opštinski načelnik u Vrlici, birani u „kuriji vanjskih općina“ Drniš, Knin i Vrlika, dr Aleksandar Mitrović, advokat i dr Stjepan Srzentić, posjednik i opštinski načelnik Budve, birani u „kuriji vanjskih općina“ Kotor, Herceg Novi, Risan i Budva.[8] Dodatno, Vladimir Simić je obavljao funkciju potpredsjednika Dalmatinskog sabora u posljednjem zasjedanju (1908–1918).[8]

Ovu političku tradiciju naglo prekida represivna austrougarska politika koja je stupila na snagu po izbijanju Prvog svjetskog rata.[8]

Jugoslavija

uredi

Vijekovima vaspitavan za grubu fizičku borbu i dugo držan u romantičarskom zanosu i bajnim snovima o slobodi koja mora doći; premoren i iznemogao u dugotrajnoj borbi sa stihijama i svojim nacionalnim dušmanima, a bez ikakva političkog iskustva, ovdašnji srpski čovjek je dočekao slobodu kao potpuno i konačno rješenje svih svojih životnih problema. Najprije je udario u bubnje i talambase, u vrištanje i pjesmu radosti, a onda – mrtav pijan od slobode – legao da spava, u nepokolebljivom uvjerenju da o svemu ostalom što se njega tiče ima riječ majka Srbija i naš Beograd. Tako je mislio narod, a tako i inteligencija.

— prota i publicista Stevan Prostran[9]

Srbi Dalmacije ulaze u Jugoslaviju kao dio srpskog naroda sa bogatim političkim iskustvom stečenim u austrougarskom političkom sistemu.[7]

Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije Srbi iz Dalmacije su prosječno davali četiri poslanika po skupštinskom sazivu. Dodatno su ih predstavljala ukupno četiri senatora i nekoliko ministara. Kada se uporedi broj stanovništva Dalmacije naspram Jugoslavije, uočljivo je da je ovaj dio naroda po broju poslanika i visokorangiranih političara bio predstavljen iznad svog procenta udela u ukupnoj populaciji.[10] I pored političke zastupljenosti, dometi dalmatinskih političara su bili ograničeni, tako da se o značajnim pitanjima za Srbe Dalmacije govorilo na regionalnom nivou, prvo u Splitu i Dubrovniku a po stvaranju Banovine Hrvatske u Zagrebu.[10]

Tokom političkih borbi dvadesetih godina HH vijeka, Srbi Dalmacije zastupali su drugačiju politiku od Srba iz drugih dijelova današnje Hrvatske. Oni su kontinuirano bili pobornici radikala, dok su Srbi iz Like, Korduna, Banije većinski glasali za politiku prečanskih Srba odnosno Svetozara Pribićevića.[10]

U međuratnom periodu Srbi Dalmacije nisu bili politički naročito aktivni, što je nekoliko savremenika okarakterisalo kao uspavanost.[11]

Pred Drugi svjetski rat je zapaženo negativno ophođenje i namjere spram Srba Dalmacije. Mada su obični ljudi različitih vera često bili u dobrim odnosima "podbada [se] mržnja". Pravoslavnima je rasporedom srednjih škola "[gotovo] onemogućeno školovanje", osnovnih škola je nedovoljno, pravna zaštita je "počela popuštati".[12]

Dubrovnik

uredi
Glavni članci: Istorija Dubrovnika i Dubrovačka Matica srpska
 
Crkva Svetog blagovještenja u Dubrovniku
 
Srpska dubrovačka štamparija
 
Program koncerta Dubrovačke građanske muzike u čast osnivanja Matice srpske u Dubrovniku, 1. avgusta 1909

Godine 1219. Sveti Sava osniva Humsku episkopiju sa sjedištem u Stonu, kada je značajan dio stanovništva tog dijela bio pravoslavan.[13] Srbi u ovim krajevima primaju rimokatoličku vjeru pod uticajem Dubrovačke i Mletačke republike.

Kralj Stefan Dušan i dubrovačka vlada (tada pod upravom Venecije) su 1333. postigli zajednički dogovor oko predaje Pelješca. Dubrovčani su plaćali 500 zlatnih perpera naknade po godini za poluostrvo i morali su da se obavežu da će dozvoliti slobodno ispovjedanje pravoslavne vjere na njemu. Dubrovačka uprava plaćala je nadoknadu koja je išla u budžet srpskih manastira narednih 470 godina, sve do samog pada Republike.[13]

Značaj dio ekonomskog uspjeha Dubrovnika ogleda se u trgovini i trgovačkim povlasticama koje su imali sa Srbijom i Bosnom.[13]

Izvršna vlast Republike branila je veće naseljavanje i podizanje institucija pravoslavnog stanovništva u gradu radi održavanje izuzetno važnih dobrih odnosa sa Otomanskom imperijom, koja bi tako zadržala veći broj poreskih obveznika.[13]

Značajno naseljavanje pravoslavnog stanovništva događa se posle velikog zemljotresa 1667, kada brojni radnici i zidari dolaze iz zaleđa kako bi radili na temeljnoj obnovi grada.[13]

U 18. vijeku brojni pravoslavni trgovci i zanatlije (većinom iz Hercegovine) ostvaruju značajne poslovne uspjehe u gradu i grade trgovačke mreže koje su se protezale do Sarajeva. Nekoliko trgovaca u testamentima zavještava kompletan imetak svom narodu, Jerusalimu i Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Srpska pravoslavna crkvena opština je osnovana 1790.[13]

Carska Rusija se tokom 18. i 19. veka postavlja kao zaštitnica pravoslavnih hrišćana u Otomanskoj imperiji, što je dovelo do određenog poboljšanja položaja pravoslavlja u Republici.[13]

U drugoj polovini devetnaestog vijeka Dubrovnik je bio kulturni i privredni centar primorskih Srba. Po popisu austrijskih vlasti iz 1890. od 7.22o stanovnika Dubrovnika, 5.823 građana navelo je da govori srpskim jezikom, dok nije bilo nijednog građanina koji govori hrvatskim jezikom.[14] Nacionalni rad primorskih Srba odvijao se preko prosvetnih i privrednih društava koja su okupljala Srbe katoličke i pravoslavne vere.

Većina hrvatskih listova sa kraja 19. vijeka je uporno promovisala svoju teoriju da su pravoslavci samo Srbi a rimokatolici samo Hrvati, sa ciljem da dobije ekskluzivna prava na naslijeđe dubrovačke kulture i upravu u gradu Dubrovniku, iako istorijski država Hrvatska ni u jednom obliku nije obuhvatala ni Dubrovnik niti okolinu, kao i da napravi zavadu u srpskom narodu na osnovu vjerskog opredjeljenja.[15]

Srbi u Dubrovniku su bili stalno ciljani i nad njima i njihovim preduzećima se vršilo nasilje od strane Hrvata, Italijana i stranih okupatora od 19. vijeka, posebno za vrijeme Prvog svjetskog rata, za vrijeme banovine Hrvatske i konačno za vrijeme Drugog svjetskog rata. Ovi talasi nasilja, planiranog pohrvaćivanja Srba rimokatolika i otimanja imovine doveli su do značajnog smanjenja broja Srba u Dubrovniku, njihove ekonomske moći i uticaja.[15]

Na popisu iz 1931. oko 9.000 Srba je živelo na području Dubrovnika, odnosno 64%, da bi 1991. bilo 4.342 Srba ili 9%, a nakon etničkog čišćenja Srba iz Hrvatske, 2011. godine samo 1.164 ili 3% Srba.[16]

Udruženja

Društvo Srpsko bratstvo, osnovano 1897. Ono se trudilo da cjelokupni javni život Srba koncentriše u jedinstvenoj organizaciji i na političkoj osnovi, međutim austrijske vlasti su Srpsko bratstvo zabranile 1899. Na skupštini u Kninu, 20. i 21. oktobra 1901. osnovano je Prosvetno-privredno društvo Srpska zora. Ono je nastalo po uzoru na Srpsko privredno društvo Privrednik. Najzaslužniji za osnivanje Srpske zore bio je književnik i novinar Antun Fabris. Društvo je imalo dva cilja, unapređenje privrede i podizanje opšte prosvijećenosti srpskog naroda na primorju. Da bi unaprijedila privredu Srpska zora je podsticala osnivanje zemljoradničkih zadruga po selima i štedionica po gradovima. Takođe je pomagala seljacima. Na prosvjetnom planu davala je pomoć i stipendije siromašnim učenicima. Od 1907. izlazio je dva puta mjesečno list „Srpska Zora“ „za prosvjetu i privredu“. Za kurseve opismenjavanja Srpska zora besplatno je davala svoje bukvare sa čitankom. Srpska zora je kod svake zemljoradničke zadruge osnivala Zadružnu biblioteku, dok je u gradovima osnivala Narodne knjižnice.

Srpska Zora je takođe pomagala i rad srpskih pjevačkih društava među kojima su Jedinstvo osnovano 1839. u Kotoru, Branko u Zadru, Srbadija u Šibeniku i Sloga osnovane 1874. u Dubrovniku. Pomagalo je i rad srpske muzike u Dubrovniku i Kninu. U prosvjetnom radu Srpska zora sarađivala je sa Dobrotvornim zadrugama Srpkinja u Dubrovniku, Kninu, Zadru... Rad Srpske zore omogućavali su doprinosi „Vidovdanskog darka“; redovnih članova, utemeljivača i dobrotvora, prilozi prigodom narodnih i privatnih svečanosti i proslava; srpskih opština; prihodi od artikala koje je sama izdavala. Dubrovačka Matica srpska osnovana je 1909. Sa Maticom Srpska zora dobila je snažnu pomoćnicu za podizanje prosvjete primorskih Srba.

Časopisi

Od 1878. do 1884. izlazio je književni časopis slovinskog pokreta, Slovinac. Na ovom časopisu radili su dubrovački Srbi Niko i Medo Pucić, Luko Zore, Ivan Stojanović, Marko Car, Jovan Sundečić i Mato Vodopić. Prvi list Srba u Dubrovniku zvao se Gušterica i izlazio je 1882/83. Poslije Gušterice novine dubrovačkih Srba bile su list Glas Dubrovački koji je izlazio 1885/86., Dubrovnik koji je osnovan 1892, kalendar-almanah Dubrovnik osnovan 1897. i časopis Srđ osnovan 1902. Guštericu i Glas Dubrovački uređivao je Nikša Gradi. List Srpske narodne stranke na Primorju Dubrovnik uređivao je poslije Vuka Vrčevića književnik Antun Fabris od 1895. do svoje smrti 1904. Antun Fabris je takođe uređivao kalendar Dubrovnik, Srđ i izdavanje Srpske dubrovačke biblioteke.[17]

Obrazovanje

Redovnu školu za pravoslavne Srbe Dubrovčane uveo je Georgije Nikolajević, prvi mirski paroh dubrovački, istoričar, autor i društveni radnik, koji kasnije postaje mitropolit dabrobosanski.[13] On o stanju u školstvu tridesetih godina 19. veka piše: „Deca naša po gradovima, osobito gospodska i trgovačka, kao u Zadru, Šibeniku, Kotoru, italijanski su govorila, bez da su svoga jezika dobro razumevala. Knjige srpske iz Ungarije preveć je mučno u Dalmaciju unositi bilo, a iz Srbije još mučnije i podozritelnije. O školama srpskim nije se gotovo ni govoriti smelo, niti ji javno zavoditi”. Škola je radila od 1833 do 1849.[13]

U doba reformi u carevini 1848-1849, Nikolajević ponovo istupa sa zahtevima da se dozvoli redovno školstvo Srbima u Dubrovniku i širom Dalmacije. On u jednom pismu navodi: "Mi u Dalmaciji Srbi pravoslavne crkve prosimo da se u naše škole jezik srpski i knjige srpske, štampane kirilskim pismenima, uvedu." Nakon dobijanja dozvole, škola se ponovo pokreće 1849. i prve školske godine ima 33 učenika.[13] Jedna od učitelja u školi bio je Vuk Vrčević.[13]

Pored pomenute, u Dubrovniku je radila i ženska škola "Božo Bošković", koja je osnovana i finansirana na osnovu testamenta znamenitog Dubrovačkog Srbina Bože Boškovića.[13] Godine 1913. muška i ženska škola se sjedinjuju. Škola je radila u otežanim okolnostima tokom Prvog svetskog rata. Po završetku rata, 1920. godine škola je proglašena za državnu.[13]

Geografska rasprostranjenost Srba u Dalmaciji 1991. godine

uredi

Popis stanovništva u bivšoj Jugoslaviji 1991. godine je sproveden nekoliko mjeseci uoči rata, zbog čega je njegov značaj izuzetan. To je posljednji popis na kome su Srbi u Dalmaciji i Hrvatskoj uopšte imali veliku brojnost. Najveća populacija Srba se nalazila u sjevernom dijelu Dalmacije (preko 90%), dok je daleko manji broj bio u okolini Imotskog i u oblasti Neretve.

Ravni kotari

uredi

U Ravnim kotarima, Srbi naseljavaju Zadar (14% Srba) i njegovo zaleđe, odnosno selo Crno (14%), Babin Dub (12%), Smoković (96%), Murvica (20%), Zemunik Donji (12%), Zemunik Gornji (62%), Poljica (24%) i Tribanj-Šibuljina (26%) preko Podgorskog kanala, u podnožju Velebita na moru. Islam Latinski (20%), Islam Grčki (87%), Donji Kašić (99%), Donje Biljane (97%), Smilčić (68%) i Gornje Biljane (98%) se nalaze između Zadra, Benkovca i Novigradskog mora. Grad Benkovac (74%) i njegova okolina se nalaze između Ravnih Kotara i Bukovice. Uz Benkovac su Buković (99%) i Benkovačko Selo (98%). Prema sjeverozapadu se nastavljaju Kula Atlagić (94%) i Korlat (43%). Zapadno od Benkovca su Raštević (46%), Zagrad (61%) i Nadin (2%). Prema jugozapadu, odnosno Biogradu na Moru (8%) su Zapužane (97%), Jagodnja Gornja (97%), Jagodnja Donja (76%), Polača (7%), Tinj (16%), Lišane Tinjske (94%) i Kakma (78%). Najbliže Benkovcu s južne strane su Šopot (28%), Podlug (16%) i Perušić Benkovački (27%). Dalje na jugu, prema Vranskom jezeru su Miranje (98%), Ceranje Gornje (80%), Ceranje Donje (92%), Kolarina (96%), Pristeg (43%), Vrana (18%) i Radošinovci (21%). Na jugoistoku, prema Šibeniku se nalazi Vukšić (15%), Prović (57%), Morpolača (96%), Čista Mala (94%) i Gaćelezi (53%).

Bukovica

uredi
 
Srpska narodna nošnja iz Bukovice (kraj XIX veka)
 
Srbin iz Bukovice (XIX vek)
 
Srpkinja iz Bukovice (XIX vek)

Bukovica je oblast na sjeverozapadu Dalmacije, prema Lici. Na Zrmanji se nalazi grad Obrovac (75%) i Zaton Obrovački (62%) sjeverno od njega. Južno od Obrovca su: Kruševo (6%), Zelengrad (90%), Medviđa (41%), Bruška (10%), Gornji Karin (97%), Donji Karin (98%), Popovići (20%). Istočno od Obrovca, oko rijeke Zrmanje su: Bilišane (99%), Muškovci (99%), Golubić (99%), Krupa (100%), Bogatnik (100%), Kaštel Žegarski (99%), Nadvoda (100%), Komazeci (100%), Ervenik (97%), Mokro Polje (100%) i Radučić (99%). Najveće srpsko selo u Dalmaciju su Kistanje (98%). Sjeverno i zapadno od njih su Ivoševci (98%), Biovičino Selo (100%), Modrino Selo (100%), Kolašac (99%), Nunić (82%), Bjelina (89%) i Parčić (100%). Između Benkovca, Kistanja i Skradina su sela: Kožlovac (99%), Brgud (99%), Bruška (95%), Donji Lepuri (13%), Bulić (9%), Ostrovica (91%), Dobropoljci (95%), Gošić (100%), Đevrske (98%), Zečevo (100%), Varivode (99%), Smrdelje (99%), Krnjeuve (99%), Kakanj (99%), Ićevo (40%), Bribir (94%), Žažvić (91%), Međare (98%), Cicvare (81%), Piramatovci (5%), Ždrapanj (91%), Vaćani (15%), Gorice (99%), Bratiškovci (98%), Plastovo (61%), Velika Glava (98%), Sonković (52%), Gračac (81%), Bićine (7%) i Skradinsko Polje (96%) kod Skradina (18%).

Kninska krajina

uredi
 
Srbi iz Knina u narodnoj nošnji, 1899.

Kninska krajina je oblast sa najvećim udjelom srpskog stanovništva. Knin (80%) je masovnim doseljavanjem Srba iz okolnih sela poslije Drugog svjetskog rata postao grad sa najvećim procentom Srba. S njim je spojeno Kninsko Polje (84%) i Kovačić (86%). Jedno od najvećih sela je Polača (99%) u podnožju Dinare. Sa zapadne strane Knina je Ljubač (95%), a sa južne Vrbnik (98%) i Potkonje (17%). U Dalmatinskom Kosovu se nalazi Biskupija (95%), Orlić (100%), Markovac (100%), Riđane (99%), Zvjerinac (84%), Uzdolje (100%) i Ramljane (98%). Sjeverno od Knina je Vrpolje (32%), Žagrović (99%), Golubić (98%), Radljevac (99%), Strmica (97%) i Plavno (99%), koje je najveće selo ovog kraja. Zapadno od Knina, granica prema Bukovici je nedefinisana. Tu se nalazi Oćestovo (99%), Pađene (99%) i Oton (99%).

Kninska krajina[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Knin 9.867
Kninsko Polje 342
Kovačić 1.025
Polača 1.577
Ljubač 163
Vrbnik 1.309
Potkonje 31
Biskupija 906
Orlić 844
Markovac 241
Riđane 357
Zvjerinac 290
Uzdolje 766
Ramljane 559
Vrpolje 174
Žagrović 1.373
Golubić 1.389
Radljevac 384
Strmica 1.298
Plavno 1.708
Oćestovo 348
Pađene 553
Oton 692
ukupno ' ' ' '

Drniška krajina

uredi

U Drniškoj krajini, najveći broj Srba naseljava Petrovo polje: Drniš (22%), Kričke (62%), Ružić (21%), Siverić (10%), Tepljuh (83%), Biočić (94%), Miočić (97%), Kanjane (91%), Kadina Glavica (27%). Iznad polja, na obroncima Svilaje su Baljci (96%) i Mirlović Polje (39%). U Promini, Srbi naseljavaju Velušić (53%), Razvođe (32%), Bobodol (82%) i Bogatić (12%). Južno od Drniša, odnosno planine Moseć su naselja Žitnić (51%) i Moseć (7%), koja se mogu svrstati i u Zagoru. Kod ušća Čikole u Krku, u nastavku Miljevaca je selo Nos Kalik (98%). Štikovo (90%) na Svilaji se može svrstati i u Drnišku i u Vrličku Krajinu.

Drniška krajina[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Drniš 1.021
Kričke 445
Ružić 98
Siverić 97
Tepljuh 360
Biočić 378
Miočić 402
Kanjane 213
Kadina Glavica 138
Baljci 453
Mirlović Polje 188
Velušić 147
Razvođe 160
Bobodol 149
Bogatić 13
Žitnić 257
Moseć 10
Nos Kalik 50
Štikovo 324
ukupno ' ' ' '

Vrlička krajina

uredi

Vrlička krajina se nalazi oko gornjeg toka Cetine i grada Vrlike. Sjeverno od Vrlike su sela: Cetina (93%), Civljane (96%), Kosore (32%). Istočno od Vrlike (17%) su Garjak (6%) i Podosoje (27%). Južno, između Svilaje i Cetine tj. Peručkog jezera su Maovice (12%) i Otišić (99%), najveće srpsko selo u tom kraju. Sa druge strane Cetine, u podnožju Dinare je Koljane (90%), Laktac (81%), Dabar (45%), Zasiok (13%).

Vrlička krajina[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Cetina 793
Civljane 790
Kosore 431
Vrlika 233
Garjak 8
Podosoje 137
Maovice 107
Otišić 996
Koljane 257
Laktac 100
Dabar 55
Zasiok 10
ukupno ' ' ' '

Cetinska krajina

uredi

Cetinska krajina obuhvata srednji tok Cetine i okolinu Sinja. Sjeverno od Sinja, u podnožju Dinare su Gornji Bitelić (22%), Donji Bitelić (12%) i Rumin (3%), dok je u podnožju Svilaje Zelovo Sutinsko (74%), Lučane (8%), Suhač (8%) i sam Sinj (2%). Prema Splitu (Dicmo) se nalaze Sušci (44%) i Sičane (2%). Sušci ili Šušci su po popisu imali veliki broj Jugoslovena, što je Hrvatima obezbedilo relativnu većinu. Jugoistočno od Sinja, prema Imotskom su Velić (6%) i Gornja Tijarica (7%).

Cetinska krajina[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Gornji Bitelić 71
Donji Bitelić 75
Rumin 6
Zelovo Sutinsko 20
Lučane 56
Suhač 44
Sinj 251
Sušci 99
Sičane 11
Velić 25
Gornja Tijarica 35
ukupno ' ' ' '

Zagora

uredi

U Zagori su uglavnom čista hrvatska naselja, osim nekolicine u zaleđu Šibenika (9,5%) i Splita (4,5%), tj. Solina (2%), Klisa (2%) i Kaštela (2,5%). U zaleđu Šibenika se nalaze: Gradina (30%), Lozovac (14%), Konjevrate (7%), Radonić-šibenski dio sela (40%). U zaleđu Splita, Kaštela i Solina su: Radošić (13%) i Lećevica (21%), Veliki Broćanac (17%) i Vučevica (9%), Brštanovo (6%).

Zagora[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Gradina 116
Lozovac 67
Konjevrate 13
Radonić (šibenski dio naselja) 50
Radošić 33
Lećevica 77
Veliki Broćanac 31
Vučevica 8
Brštanovo 25
ukupno ' ' ' '

Imotska krajina

uredi

U Imotskoj krajini Srbi žive u nekoliko naselja, ali ne čine većinu u njima. To su naselja na obodu Imotskog polja: Glavina Donja (19%), Kamenmost (35%), Krivodol (23%), Zmijavci (4%), Imotski (4%), Gornje Podbablje (4%), Donji Proložac (3%).

Imotska krajina[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Glavina Donja 331
Kamenmost 275
Krivodol 156
Zmijavci 108
Imotski 152
Gornje Podbablje 27
Donji Proložac 52
ukupno ' ' ' '

Neretljanska oblast

uredi

U Neretljanskoj oblasti Srbi čine većinu u dva naselja: Glušci (97%) kod Metkovića i Mihalj (48%) blizu mora. U Mihalju nemaju apsolutnu većinu zato što su se mnogi izjasnili kao Jugosloveni. Značajan broj Srba živi i u Metkoviću (4%).

Neretvanska oblast[18]
godina popisa 1991. 1981. 1971. 1961.
Glušci 97
Mihalj 220
Metković 484
ukupno ' ' ' '

Kultura

uredi

Neki od autentičnih običaja Srba u Dalmaciji su čuvanje Hristovog groba, ojkanje i sinjska alka.

Krajiški likovni salon se tradicionalno održava u Beogradu,[19] preko 20 godina.[20] U domenu likovne kulture djelovalo je Srpsko kulturno društvo Zora.[19]

U ljeto 1990. godine počela je da djeluje likovna kolonija Umjetničko bratstvo manastira Krka[19]

Dvodjelnu dokumentarnu emisiju o kulturi Srba u Dalmaciji režirao je Nikita Milivojević 2021. godine.[21]

Poznate ličnosti

uredi

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Pertz 1845, str. 83.
  2. ^ Ajnhardovi Anali, pod 806., 816., 822., 823. i 826. g. pominje Srbe. 
  3. ^ Milaš 1901.
  4. ^ Žutić, Nikola (2021). Mato Topalović, slavonski Ilir. Beograd: Velika Srbija. str. 37. ISBN 978-86-80900-09-4. 
  5. ^ Milaš 1901, str. 161.
  6. ^ Kostić 1990.
  7. ^ a b Gulić 2018, str. 35.
  8. ^ a b v g Gulić 2018, str. 35-36.
  9. ^ Gulić 2018, str. 65.
  10. ^ a b v Gulić 2018, str. 65-66.
  11. ^ Gulić 2018, str. 66.
  12. ^ Ispod Velebita i Dinare - Kratka rekapitulacija ("Politika", 1. avgust 1939)
  13. ^ a b v g d đ e ž z i j k l Spasić, Goran; Reljić, Jelica; Perišić, Miroslav (2012). Kultura Srba u Dubrovniku 1790-2010 iz riznice Srpske pravoslavne crkve Svetog blagoveštenja. Beograd: Arhiv Srbije. 
  14. ^ „AUSTROUGARSKI POPIS: U Dubrovniku žive Srbi, nema nijednog Hrvata (FOTO)”. Arhivirano iz originala 21. 02. 2016. g. Pristupljeno 14. 07. 2016. 
  15. ^ a b Stanković, Branislav; Ninković Tašić, Aleksandra (2019). Dubrovački Srbi: Izgubljeno nasleđe. Beograd: Catena Mundi. str. 8—51. 
  16. ^ Central Bureau of Statistics
  17. ^ http://www.rastko.rs/istorija/sokoli/tekstovi/snedeljkovic-srpska-drustva-dubrovnik.html Srpska društva u Dubrovniku
  18. ^ a b v g d đ e Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
  19. ^ a b v Todorović, Vesna (2018-12-28). „LIKOVNI IZRAZ U SLUŽBI DJEČIJEG RAZVOJA”. Nova skola. 9 (1). ISSN 1840-0922. doi:10.7251/nsk1401012t. 
  20. ^ Kurteš, Aleksandra. „Otvoren 23. Krajiški likovni salon u Konaku kneginje Ljubice”. Politika Online. Pristupljeno 2023-10-28. 
  21. ^ Serbia, RTS, Radio televizija Srbije, Radio Television of. „"Srbi u Dalmaciji", dokumentarna serija Nikite Milivojevića”. www.rts.rs. Pristupljeno 2021-07-15. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wiki.x.io/w/index.php?title=Срби_у_Далмацији&oldid=27845355”