Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Drugi svetski rat u Jugoslaviji je bio sukob u okviru Drugog svetskog rata na teritoriji Kraljevine Jugoslavije koji je trajao od 6. aprila 1941. do 25. maja 1945. Rat je počeo 6. aprila 1941. napadom sila Osovine predvođenih Nemačkom na Jugoslaviju koja je nakon kratkotrajnog Aprilskog rata poražena, okupirana i podeljena između Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i klijentskih režima. Rat je najvećim delom bio gerilski, a vodili su ga četnici (JVuO) i partizani (NOVJ) predvođeni komunistima (KPJ) protiv okupatorskih snaga i njihovih marionetskih režima, kao što su Nezavisna Država Hrvatska (NDH) sa ustaškim režimom, i Vlada narodnog spasa na teritoriji okupirane Srbije. Istovremeno rat je bio i revolucija i građanski rat između komunističkog partizanskog, i rojalističkog četničkog pokreta.

Drugi svetski rat u Jugoslaviji
Deo Drugog svetskog rata
U smeru kazaljke na satu: Ante Pavelić se sreće sa Adolfom Hitlerom, Steva Filipović pred svoju smrt, Dragoljub Mihailović se obraća svojim ljudima, sovjetski vojnici u Beogradu, žrtve u Jasenovcu, grupa nemačkih vojnika, Josip Broz Tito sa Vrhovnim štabom
Vreme 6. april 1941 — 25. maj 1945. Mesto Jugoslavija Ishod Pobeda Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i Saveznika
Sukobljene strane
Saveznici: Demokratska Federativna Jugoslavija (1943 —1945) Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (od jula 1941) Sovjetski Savez (od 1944) Bivše članice Sila Osovine: Bugarska (od 1944) Podrška: Ujedinjeno Kraljevstvo (zvanično od 1943) Sjedinjene Američke Države (zvanično od 1943, ograničeno učešće) Ostala podrška: Jugoslovenska izbeglička vlada (od 1944) Demokratska vlada Albanije (od 1944) Narodnooslobodilačka vojska Albanije	Saveznici: Kraljevina Jugoslavija (april 1941) Jugoslovenska vojska u otadžbini Srpski udarni korpus (1944—1945) Podrška: Jugoslovenska izbeglička vlada (do 1944) Ujedinjeno Kraljevstvo (do 1943) Sjedinjene Američke Države (do 1943)	Sile Osovine: Nemačka Italija (do 1943) Mađarska (do 1944) Bugarska (do 1944) Nezavisna Država Hrvatska Hrvatske oružane snage (1944—1945) Ustaška vojnica (od 1941) Hrvatski domobrani (1941—1944) Crnogorska narodna vojska (1945) Marionetski režimi Nemačke: Vlada narodnog spasa (1941—1944) Srpska državna straža (1941—1944) Srpski dobrovoljački korpus Crnogorski dobrovoljački korpus (1944—1945) Četnici Koste Pećanca (1941—1942) Kraljevina Velika Albanija (1943—1944) Bali Kombetar Vulnetari Italijanska Socijalna Republika (1943—1945) Nezavisna Država Crna Gora (1943—1944) Mađarska (1944—1945) Nezavisna Država Makedonija (1944) Marionetski režimi Italije: Kraljevina Velika Albanija (do 1943) Vulnetari Nezavisna Država Crna Gora (1941—1943) Ostale osovinske formacije: Slovenački domobrani (1943—1945) Ruski zaštitni korpus Muslimanska milicija Sandžaka
Komandanti i vođe
Josip Broz Tito Mihajlo Apostolski Milovan Đilas Aleksandar Ranković Kosta Nađ Peko Dapčević Edvard Kardelj Koča Popović Petar Drapšin Svetozar Vukmanović Arso Jovanović Sava Kovačević Ivan Gošnjak Boris Kidrič Franc Rozman Stane Fjodor Tolbuhin	Dragoljub Mihailović Ilija Trifunović-Birčanin Miroslav Trifunović Pavle Đurišić Karl Novak Zaharije Ostojić Petar Baćović Vojislav Lukačević Jezdimir Dangić Dragutin Keserović Dragoslav Račić Nikola Kalabić	Maksimilijan fon Vajhs Aleksandar Ler Edmund Glez fon Horstenau Lotar Rendulić Mario Roata Pircio Biroli Mikloš Horti Ante Pavelić Slavko Kvaternik Milan Nedić Dimitrije Ljotić Kosta Mušicki Kosta Pećanac Sekula Drljević

Na početku su i partizani i četnici bili pokreti otpora okupaciji, i kratkotrajno sarađivali. Međutim, krajem 1941. su se sukobili. Četnici su sarađivali sa italijanskim okupacionim snagama sve do kapitulacije Italije, a posle toga sa Nemcima i NDH. Sile Osovine su pokrenule niz ofanziva sa ciljem da unište otpor okupaciji, i skoro su to i uspeli u zimu i proleće 1943. Uprkos gubicima, partizani su opstali kao značajna borbena snaga, stekli su priznanje zapadnih Saveznika i postavili temelje za posleratnu Jugoslaviju. Uz podršku u vidu logistike, dopremanja oružja i zaliha, obuke i vazdušnih snaga i sovjetskih kopnenih snaga u Beogradskoj operaciji, partizani su uspeli da steknu kontrolu nad celom državom i pograničnim delovima Italije i Austrije.

Ljudske žrtve su bile ogromne. Broj žrtava još uvek nije utvrđen, ali se uglavnom prihvata da je veći od milion ljudi. Procenjuje se da su Srbi činili između 48 % i 58 % od ukupnog broja žrtava. Ustaški režim je vršio genocid nad Srbima, i manjinskim narodima Jevrejima i Romima. Nemački i mađarski vojnici su takođe vršili masovna streljanja pretežno srpskih civila kao odmazde za aktivnosti pokreta otpora. Četnici su vršili masakre i etnička čišćenja nad muslimanima i Hrvatima, i zločine nad partizanskim simpatizerima, a italijanski okupator je sprovođenjem politike italijanizacije vršio masakre i etnička čišćenja nad Slovencima i Hrvatima. Na kraju, tokom i posle završne faze rata, partizani su izvršili odmazde prema kolaboracionistima i političkim neistomišljenicima, deportacije dunavskih Švaba, prinudne marševe i pogubljenja više hiljada ratnih zarobljenika i civila koji su bežali pred njima, masovna ubistva Italijana u Istri i zločine nad Srbima, Nemcima i Mađarima koje su povezivali sa fašističkim snagama.

Pozadina

Situacija pre napada

Stanje u Evropi tokom napada na Jugoslaviju

Jugoslovenska vlada je, prateći događaje u Evropi i osvajanja nacističke Nemačke, očekivala da će i Jugoslavija biti napadnuta. Zato je tražila način kako da izbegne taj očekivani sukob. Jedan od načina da se reše bezbednosni problemi Kraljevine Jugoslavije bilo je i potpisivanje pakta sa Nemačkom 25. marta 1941. godine. Povoljni uslovi za Kraljevinu Jugoslaviju u ovom ugovoru nisu bili garancija da će biti i ispoštovani od Hitlera. Suprotna odluka značila je siguran rat sa Nemačkom i njenim saveznicima koji su okruživali Kraljevinu Jugoslaviju, sa svih strana osim kratke granice sa Grčkom na krajnjem jugu. U toku noći 20. marta održana je sednica na kojoj je jugoslovenska vlada rešila da pristupi Trojnom paktu. U Beču je 25. marta potpisan protokol o pristupanju.

Narod nije bio zadovoljan ovom odlukom jer je smatrao saradnju sa nacistima neprihvatljivom. Zbog toga su izbile demonstracije i izveden je državni udar u noći između 26. i 27. marta 1941. godine na čelu sa generalima Borivojem Mirkovićem, i Dušanom Simovićem. Srušena je vlada Dragiše Cvetkovića, pohapšeni svi njeni ministri, svrgnuto namesništvo regenta kneza Pavla Karađorđevića, a na radio-stanici Beograd je objavljeno da je prestolonaslednik Petar II Karađorđević proglašen punoletnim. Nova vlada postavljena je u rano jutro 27. marta 1941. sa generalom Dušanom Simovićem kao njenim predsednikom. Istog dana organizovane su demonstracije širom prostora Jugoslavije u kojima su većinu činili Srbi. Narod je istog dana izašao da da podršku obaranju vlade i na ulici su se čule parole Bolje rat nego pakt, bolje grob nego rob.

Hitler je pobesneo čuvši za događaje u Jugoslaviji. Njegove planove o napadu na Sovjetski Savez je morao da odloži. U noći između 5. i 6. aprila 1941. godine potpisan je ugovor između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Jugoslavija je priznala Sovjetski Savez, a on pristao da poštuje nezavisnost Kraljevine Jugoslavije, teritoriju i suverena prava, a u slučaju napada Nemačke na Jugoslaviju, će stati na stranu Jugoslavije.

Napad sila Osovina na Jugoslaviju (Aprilski rat)

Glavni članak: Aprilski rat

Pravci nastupanja nemačkih snaga tokom Aprilskog rata.

Kraljevinu Jugoslaviju su 6. aprila sa svih strana napale sile Osovine, uglavnom nemačke snage, ali i italijanske i mađarske. Luftvafe je bombardovao Beograd u zoru 6. aprila. Invazija je trajala 11 dana i okončala se bezuslovnom kapitulacijom Jugoslovenske kraljevske vojske 17. aprila. Borbena dejstva su okončana 18. aprila 1941. godine. Tri dana ranije kralj i vlada su napustili zemlju. Jugoslovenska vlada je ostatak rata provela u izbeglištvu. Teritorija srušenog kraljevstva je podeljena na interesne sfere Nemačke i Italije. Osim što je bila beznadežno loše naoružana u poređenju sa nemačkim Vermahtom, jugoslovenska vojska je pokušala da brani čitavu granicu, ali je samo razvukla svoje ograničene resurse. Osim toga, najveći deo hrvatskog stanovništva je odbijao da se bori i dočekivao je Nemce kao oslobodioce. Jedini otpor invaziji dolazio je iz jedinica u Srbiji i Crnoj Gori.

Okupacija i podela Jugoslavije

Glavni članak: Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu

Okupatorska podela Jugoslavije

Uslovi kapitulacije su bili izuzetno teški, pošto su sile Osovine podelile Jugoslaviju. Italija je okupirala južnu Sloveniju, Kosovo, Metohiju, velike delove Dalmacije sa skoro svim jadranskim ostrvima i Boku Kotorsku. Takođe je stekla kontrolu nad novoosnovanom crnogorskom marionetskom državom. Crnoj Gori je obećano ponovno uspostavljanje dinastije Njegoš Petrović. Italija je dodelila Velikoj Albaniji delove Zetske i Vardarske banovine, odnosno Metohiju, deo Crne Gore, veći deo Kosova, i deo Makedonije. Mađarska je anektirala Bačku, Baranju, Međimurje i Prekomurje. Bugarska je dobila veći deo Vardarske banovine i manje delove Moravske.

Za vreme Aprilskog rata (10. aprila) osnovana je i Nezavisna Država Hrvatska, kojoj su pored Banovine Hrvatske još pripojeni Bosna (Vrbaska i deo Drinske banovine), ostatak Hercegovine (deo Zetske banovine) i ostatak Srema (deo Dunavske banovine). Političko vođstvo je dato Anti Paveliću, vođi ustaškog pokreta. Približno mesec dana posle proglašenja NDH počelo je masovno proterivanje i ubijanje Srba, Jevreja i Roma.

Nemačka je anektirala severnu Sloveniju i od ostatka Srbije (i Banata) obrazovala teritoriju Teritorije vojnoupravnog komandanta Srbije. Nemci su u zarobljeništvo odveli oko 300.000 bivših jugoslovenskih vojnika. Slom državne tvorevine Kraljevine Jugoslavije ostavio je težak utisak u narodu. Nemačka okupaciona politika bila je oštra i teška za stanovništvo prema kome je neprijatelj gajio razne predrasude. Narod na prostoru današnje Srbije je, pored osećaja gorčine usled poraza, morao da se bori sa nemačkim rekvizicijama, sa problemom izbeglica i smanjenim obimom ekonomskog poslovanja.

Etničke prilike u Jugoslaviji na početku Drugog svetskog rata

Etnička šarolikost Jugoslavije je pružila okupatorima mogućnost za brže napredovanje i osvajanje vlasti. U Vojvodini su živele mađarska, nemačka i hrvatska manjina koje su listom prišle uz nadirućeg okupatora (Nemce, Mađare i Hrvate — ustaše) i omogućile mu brzo zauzimanje ovog terena. Na Kosovu i Metohiji, albanska manjina je masovno prišla uz italijanskog okupatora i omogućila mu brzo zauzimanje ove teritorije, a nakon toga od dela albanskog vojno sposobnog stanovništva formirane su i SS trupe „ Skenderbeg”. Najteža situacija za srpski narod je bila u onim srpskim zemljama koje su ušle u marionetsku tvorevinu NDH. U tim krajevima, ustaše počinju sistematski genocid na srpskim življem. U Crnoj Gori je postojala manjina koja je bila separatistički nastrojena. Ova grupa je bila manjinska, ali je uspela da dođe na vlast samo uz pomoć italijanskog okupatora.

Pokreti otpora

Sam sistem uprave nametnut od Nemaca bio je osnova za stvaranje pokreta otpora: četničkog i partizanskog. Četnici su bili za očuvanje monarhije i Veliku Srbiju unutar Jugoslavije, dok je cilj partizana bila komunistička revolucija i rušenje starog sistema. U Beogradu je prvo uspostavljena Komesarska uprava, na čelu sa Milanom Aćimovićem, a potom, 29. avgusta 1941. formirana vlada Narodnog spasa, na čelu sa Milanom Nedićem, koja se borila da smiri delovanje oba pokreta otpora i time spreči SS-ovske odmazde.

Ravnogorski četnički pokret

Glavni članak: Jugoslovenska vojska u otadžbini

Nemačka poternica za generalom Dražom Mihailovićem

Izbegavši zarobljavanje od strane okupatora u Aprilskom ratu, pukovnik Dragoljub Mihailović se sklonio na Ravnu goru i 6. maja 1941. od oficira i podoficira (kojima su se postepeno pridruživali i drugi oficiri i političari), oformio JVuO. Svoju aktivnost je usmerio na uspostavljanje veza sa britanskom obaveštajnom službom (uz pomoć američkog i turskog poslanstva u Beogradu) i preko nje sa jugoslovenskom izbegličkom vladom. Mihailović je već početkom avgusta uspeo da obavesti predsednika kraljevske vlade Dušana Simovića o svojoj grupi i njenim namerama, tražeći podršku i pomoć i stavljajući se vladi na raspolaganje. Mada ovo nije bila direktna veza već preko posrednika (Britanaca), već od leta 1941. Mihailović održava stalne kontakte i s Britancima i s izbegličkom vladom. Noću između 17. i 18. septembra 1941. kod Petrovca na Moru iz savezničke podmornice iskrcala se kombinovana britansko-jugoslovenska vojno-obaveštajna misija, sa kapetanom Bilom Hadsonom na čelu, i stiže 25. oktobra na Ravnu goru u Mihailovićev štab.

Od tada pa sve do potpunog razlaza Britanaca i Mihailovića (juna 1944), četnici su imali stalnu vezu i punu podršku izbegličke vlade koja je Mihailovića stalno unapređivala (od pukovnika do armijskog generala) i postavila za načelnika štaba komande jugoslovenske vojske u otadžbini i ministra vojnog.

Mihailović je radi pridobijanja pristalica iz raznih društvenih slojeva, prvenstveno u srpskom narodu, pravio nekoliko političkih programa, koji posebno oni iz 1941. godine pokazuju njegova politička opredeljenja. U prvom programu od juna 1941, već u prvoj tački on, sa Stevanom Moljevićem proklamuje svoja politička i vojno strateška opredeljenja. U njemu se kaže: „Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima, ali za sada do daljeg ne ulaziti u neposredne borbe, osim u slučajevima samoodbrane kao što je slučaj u Hrvatskoj…” Za rad u prelaznom periodu, Mihailović ističe da se po svaku cenu onemogući građanski rat među Srbima. U odeljku priprema za normalno stanje, Mihailović kaže: „Smatrati vladu u emigraciji legalnom vladom dok traje rat i po mogućnosti održavati vezu sa njom”, što je potvrda njegovog strateškog opredeljenja — restauracija Kraljevine. U delu Programa koji govori o periodu sloma okupatora dominantna su dva zadatka:

1. kazniti sve koji su služili neprijatelju i koji su svesno radili na istrebljenju srpskoga naroda, i
2. učiniti homogenim srpsku državnu zajednicu, tj. stvaranje Jugoslavije i unutar nje Veliku Srbiju.

Ravnogorski četnički pokret prvenstveno se rukovodio ideologijom velikosrpskog državotvorstva. Dragiša Vasić i emigrantski ministar inostranih poslova Momčilo Ninčić već su bili načisto s tim da Jugoslaviju uopšte ne treba obnavljati, ali iz jasnih spoljnopolitičkih razloga takav stav se nije javno iznosio.

Ponašanje izbegličke vlade u Londonu, u određenim fazama i kralja, i krajnja politička nesposobnost, predstavljali su ogromno opterećenje za ravnogorski četnički pokret i ključni remetilački faktor u koncipiranju njegove jedinstvene, koherentne i čvrste ideologije. Dragiša Vasić je insistirao da se četnički pokret oštro kritički distancira od rada kraljevske vlade i posebno njenih hrvatskih ministara koji su stvarali veliku zabunu u očima zapadnih saveznika po pitanju prilika u okupiranim južnoslovenskim zemljama.

Ravnogorska velikosrpska ideologija je 1942. imala veliki uticaj i sledbenicima generala Milana Nedića, pa je to vreme najvećeg entuzijazma u vojnim formacijama i političkim grupacijama generala Draže Mihailovića. Vojnički poraz na Neretvi će uzdrmati pokret i u njemu razviti izvesne centrifugalne tendencije, slabljenje discipline i idejnu dezorijentaciju tokom 1943. godine.

Teheranska konferencija Staljina, Ruzvelta i Čerčila donela je odluku o obnovi jugoslovenske države i pružanju pomoći Titovim partizanima, i to 28. novembra 1943. dan uoči zasedanja AVNOJ-a.

Kao odgovor Drugom zasedanju AVNOJ-a od strane KPJ krajem 1943. godine, polovinom januara 1944. u selu Ba održan je Svetosavski kongres pripadnika JVuO.

Najteži udarac Mihailovićevim četnicima ipak je zadao kralj Petar II Karađorđević. Kralj je smenio u junu 1944. godine Božidara Purića sa mesta predsednika vlade i postavio Hrvata Ivana Šubašića.

Narodnooslobodilački partizanski pokret

Glavni članci: Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije i Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije

Nemačka poternica za Josipom Brozom Titom

Partizanske odrede je formirala i predvodila Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) na čelu sa Josipom Brozom Titom. Kratkotrajni Aprilski rat, komadanje Jugoslavije, stvaranje NDH i ostalih kvislinških tvorevina, teror okupatora i ostalih kolaboracionista stvorili su raspoloženje kod naroda (prevashodno srpskog) da se okupatoru treba suprotstaviti.

Politbiro CK KPJ je tek 4. jula 1941. godine doneo odluku o početku oružane borbe, nakon ulaska Sovjetskog Saveza u rat protiv Nemačke i angažovanjem glavnih Hitlerovih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine, kao najvećeg zla čovečanstva.

Prva partizanska jedinica je bio Sisački partizanski odred, zvanično osnovan blizu Siska 22. juna 1941. Ipak, razne vojne organizacije sa više ili manje veze sa KPJ su bile uključene u razna pružanja otpora silama Osovine koji su izbili u područjima Jugoslavije naseljenim uglavnom Srbima nakon početka operacije Barbarosa. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a KPJ je zvanično odlučila da pokrene oružani ustanak 4. jula 1941, danom koji se kasnije slavio kao Dan borca — državni praznik SFRJ. Tri dana kasnije, Valjevski partizanski odred je izvršio akciju u selu Bela Crkva u Rađevini. Taj dan se nakon oslobođenja slavio kad Dan ustanka u Srbiji.

U jesen 1941, partizani su osnovali Užičku republiku na oslobođenoj teritoriji u zapadnoj Srbiji. Ova teritorija je ponovo okupirana novembra 1941. 21. decembra iste godine, partizani su u Rudu formirali Prvu proletersku brigadu — prvu regularnu jedinicu koja je mogla da dejstvuje izvan mesta gde je osnovana. 1942, te jedinice i partizanski odredi su se spojili u Narodnooslobodilačku vojsku (NOV) i Partizanske odrede Jugoslavije (POJ), a kasnije u Jugoslovensku armiju 1. marta 1945.

Faze rata nakon okupacije

Ustanci protiv okupatora

Glavni članci: Ustanak u NDH, Ustanak u Hercegovini 1941., Ustanak u Srbiji 1941., Trinaestojulski ustanak i Ustanak u Srbu

Tokom leta 1941. u gotovo svim krajevima Jugoslavije došlo je do obrazovanja protivosovinskih borbenih grupa i do otpočinjanja napada na osovinske i kvislinške trupe i infrastrukturne objekte. Ustanici su bili motivisani patriotizmom, ideološkim ubeđenjem ili strahom za goli život, kao u slučaju Srba u NDH i Jevreja.

Nakon napada Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941. Komunistička partija Jugoslavije je pojačala svoje aktivnosti

Komunistička partija Jugoslavije je zvanično odlučila da pokrene ustanak 4. jula 1941. Taj datum se kasnije obeležavao kao Dan borca. Za početak ustanka u Srbiji uzima se napad na srpske žandare u selu Bela Crkva. U julu 1941. došlo je do opšteg narodnog ustanka u Crnoj Gori, a tokom jeseni 1941. ustanak je dobio masovan karakter i u zapadnoj Srbiji i u nekim krajevima Bosne, Hercegovine i Hrvatske. U zapadnoj Srbiji formirana je prostrana slobodna teritorija, takozvana Užička republika.

Istovremeno, ostaci oficirskog kora vojske Kraljevine Jugoslavije koji su izbegli zarobljavanje vršili su međusobno povezivanje i organizovanje. Ove dve grupe preuzele su vođstvo nad ustaničkim grupama, započevši formiranje vojnih formacija. Značajnu ulogu u pripremi kadrova za organizaciju partizanskog rata u Jugoslaviji je imao Sovjetski Savez. Uoči rata nekoliko stotina budućih istaknutih učesnika NOB je završilo partizanske tečajeve u organizaciji sovjetske vojno-obaveštajne službe u Sovjetskom Savezu i Španiji.

Tako su nastale dve ustaničke formacije, jedna pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije, pod nazivom partizani (kasnije Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije) i druga pod komandom pukovnika Jugoslovenske vojske Dragoljuba Mihailovića, pod nazivom Jugoslovenska vojska u otadžbini (u narodu poznatija kao četnici).

Operacija Užice i građanski rat četnika i partizana

Glavni članci: Partizansko-četnički sukob i Prva neprijateljska ofanziva

Nakon početnih uspeha ustanika, došlo je do uzvratnih mera osovinskih snaga. Ustaničke snage pretrpele su poraze, što je dovelo do gubitka slobodne teritorije i oseke ustanka.

Između dve ustaničke formacije izbio je u Srbiji opšti sukob 1. novembra 1941. Uprkos primirju potpisanom 20. novembra, sukob se nastavio i dobio na intenzitetu. U januaru 1942. ovaj sukob preneo se i na teritoriju Crne Gore, a tokom prvih meseci te godine zahvatio je i Bosnu i Hercegovinu, Liku i Dalmaciju. Time je sukob prerastao u totalni rat do uništenja. Brojne četničke snage u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj povezale su se sa italijanskom okupacionom vojskom ili sklopile sporazume sa vlastima NDH.

Romanijsko-birčanska i ozrenska operacija

Glavni članak: Druga neprijateljska ofanziva

Bihaćka Republika

Nakon neuspeha i gubljenja pozicija u istočnim krajevima u prvoj polovini 1942, partizansko rukovodstvo opredelilo se za formiranje čvrstih mobilnih formacija, sposobnih za borbu u raznim područjima. Formirane su brigade, koje su brojale oko 1.000 boraca, a zatim su od više brigada formirane divizije.

Ova orijentacija na pokretljive udarne jedinice pokazala se uspešnom. Partizanske jedinice izvele su veći broj uspešnih napada na neprijateljske garnizone (Ključ, Livno, Mrkonjić Grad, Jajce, Bosansko Grahovo, Bihać, Teslić). Tako je formirana prostrana slobodna teritorija, takozvana Bihaćka republika, i istovremeno je formirana grupacija operativnih jedinica kao početak NOVJ.

Operacija Trio

Glavni članak: Treća neprijateljska ofanziva

Osovinske snage reagovale su energično na stvaranje slobodne teritorije i protivosovinske vojske. Nemačke snage u NDH, koje su se 1941. sastojale od samo jedne posadne divizije, krajem 1942. uvećane su na 7 divizija. Nemačke i italijanske komande izradile su plan operacija. Tokom operacija trebalo je, pored uništenja NOVJ, takođe da budu razoružane i raspuštene lokalne jedinice pod italijanskom komandom, odnosno Dobrovoljačka antikomunistička milicija, koje su u toj fazi predstavljale glavninu Đujićevih četničkih snaga. Na ovome su posebno insistirali Nemci, uprkos italijanskom otporu, smatrajući da će se četničke jedinice u slučaju savezničkog iskrcavanja u Jugoslaviji okrenuti protiv osovinskih snaga.

Operacija Vajs (Bitka na Neretvi) i Operacija Švarc (Bitka na Sutjesci)

Glavni članci: Bitka na Neretvi i Bitka na Sutjesci

Glavne osovinske operacije počele su 20. januara 1943, i trajale su, s manjim prekidom, do 15. juna. Operacija Vajs karakterisana je žestokim borbama osovinskih snaga sa jedinicama NOVJ, a u sastavu italijanskih snaga na strani osovine borili su se i Đujićevi četnici, a planirano razoružanje i raspuštanje je izostalo. Ovaj deo okončan je uspehom snaga NOVJ, koje su, i pored izloženosti velikim naporima i znatnim gubicima, očuvale borbenu snagu. Glavna operativna grupacija NOVJ probila se kroz italijanske i četničke položaje u zahvatu Neretve prema istočnoj Hercegovini i Crnoj Gori.

Za nastavak operacija, pod nazivom Švarc, Nemci su doveli još jednu diviziju (1. brdsku). Operacije su se odvijale na teritoriji Crne Gore i jugoistočne Bosne. Nastupajući prema snagama NOVJ, Nemci su razoružali i rasformirali veliki broj četničkih jedinica, a znatan broj su internirali u zarobljeničke logore, iako ove nisu pružile otpor. Nemačke snage, uz pomoć Italijana na pomoćnim zadacima, uspele su da opkole Glavnu operativnu grupu NOVJ i nametnu joj upornu jednomesečnu borbu na teškom terenu pod nepovoljnim uslovima. Usled velike brojčane i vatrene nadmoći Nemaca, snage NOVJ pretrpele su veoma teške gubitke. Ipak, njihov znatan deo uspeo je da se sredinom juna probije kroz nemačke obruče u istočnu Bosnu, gde se tokom narednih nedelja ponovo rasplamsala partizanska borba.

Borci NOVJ savladali su tokom ovih operacija teška iskušenja. Stoga su ove borbe u posleratnoj Jugoslaviji dobile mitski status i bile su poznate kao Četvrta i Peta ofanziva, odnosno Bitka na Neretvi i Bitka na Sutjesci.

Kapitulacija Italije

Glavni članak: Kapitulacija Italije

Početkom septembra 1943. Italija je kapitulirala. Nemačka komanda pripremila se za ovaj događaj. U Jugoslaviju je doveden štab Druge oklopne armije, a na raspolaganje su joj stavljene krupne snage. 15. avgusta 1943. formirana je u Beogradu nova strategijska komanda, štab Grupe armija F, radi objedinjavanja komandovanja jedinicama u Grčkoj i Jugoslaviji. Ove snage su u septembru i oktobru izvele operaciju Ahze sa ciljem razoružavanja i stavljanja pod kontrolu italijanske armije na Balkanu.

Dolazak armijskih i korpusnih štabova i brojnih novih jedinica nije samo brojčano ojačao nemačke snage na terenu, nego je ujedno podigao njihovu taktičku upotrebu na viši nivo. Nemački štabovi su pratili i proučavali protivnika, koristeći saradnike sa terena i razvijajući specijalizovane obaveštajne, diverzantske i izviđačke ekipe.

Pad Italije imao je takođe za posledicu naglo jačanje NOVJ, kako brojčano, tako i po naoružanju, koje je preuzeto od razoružanih Italijana. Ovo je omelo nemačke planove o posedanju italijanskih položaja. S obzirom da su u južnoj Italiji napredovale savezničke snage, izbivši na obalu Jadrana, velike neposednute oblasti na obali i u unutrašnjosti Jugoslavije predstavljale su kritičan problem za nemačku odbranu. Nemački komandant ovako je ocenio situaciju:

Situacija u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, u neposrednoj vezi sa zamišljenim, odnosno stvarnim tokom događaja na području Sredozemnog mora, znatno se zaoštrila… Borbene akcije, koje su se otuda razvile izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i — bar za planinsko ratovanje — dobro naoružane i opremljene jedinice… Prema tome, nepravilno bi bilo da se i dalje govori o „gerilstvu“ ili da se suzbijanje bandi smatra kao policijska stvar. Radi se o tome da se uoči da je neprijatelj stao nogom na Balkan i da ga treba uništiti pre nego što će veći deo trupa biti prisiljen da krene u odbranu obale.

… Najopasniji neprijatelj je Tito. …

Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.

Saveznički visoki oficiri i politički lideri izneli su slične zaključke na međusavezničkim konferencijama u Kairu i Teheranu od 22. novembra do 7. decembra 1943:

• „Premijer Čerčil: Žalosna je činjenica da gotovo nikakve zalihe nisu dostavljene 222.000 ljudi brojnim pristalicama Tita morskim putem. Ti odlučni (borci) drže u Jugoslaviji onoliko Nemaca koliko mi držimo južno od Rima. Nemci su bačeni u zabunu nakon kolapsa Italije i patriote su osvojile kontrolu nad velikim delovima obale.”
• „Izvanredne stvari postižu se u Jugoslaviji od strane Tita, koji radi mnogo više nego što je Mihailović postigao. Nema planova da se u Jugoslaviju pošalje velika armija, ali se Nemcima može zadati udarac kroz pomaganje Titovih snaga putem povećanog snabdevanja.”
• „General Ajzenhauer naglasio je vitalni značaj nastavljanja maksimalnih mogućih operacija na uspostavljenom poprištu… On veruje da svu moguću opremu treba slati Titu, jer su Mihailovićeve snage od male vrednosti.”
• „General Bruk je, prelazeći na Jugoslaviju, rekao da su u toj zemlji Nemci imaju teškoća da održavaju svoje komunikacije. Otuda, sva dobit mora biti izvučena iz svih prilika da se uvećaju nemačke nevolje putem pomaganja partizana. Želimo da se organizuje sistem dopremanja oružja i vazdušne podrške. General Bruk rekao je da je sada 21 nemačka divizija raspoređena u Jugoslaviji do grčke granice.”

Zahvaljujući probijanju nemačkog sistema šifrovanja radio-saobraćaja, saveznički rukovodioci raspolagali su veoma dobrim informacijama o zbivanjima u Jugoslaviji, i doneli su odluku o pružanju što veće moguće pomoći NOVJ u materijalu i putem taktičkog sadejstva.

Mihailovićeva operacija protiv okupatora

Nakon perioda u kojem je glavnina njegovih snaga bila povezana sa osovinskim, Mihailović je nakon kapitulacije Italije zauzeo aktivniji stav. Pod utiskom slabljenja osovinske koalicije, Mihailović je prikupio znatne snage iz Srbije (oko 15.000 ljudi) i sa njima izvršio napad na izolovani nemačko-domobranski garnizon Višegrad. Nakon pada Višegrada, nastavio je nastupanje prema Rogatici, koja je pala 13. oktobra.

S obzirom da je do ovog napad došlo neposredno nakon poraza u Tuzli, to je dodatno zabrinulo nemačku komandu. Ona međutim nije imala resursa da aktivno suprotstavi. S obzirom na nastupanje NOVJ od Tuzle prema Doboju, napad na Travnik i nastupanje kod Prozora, Nemci su stekli utisak o ugroženosti Sarajeva, i ograničili su se na jačanje odbrane.

Međutim, ovaj napad zabrinuo je i štabove NOVJ, jer se grupacija JVuO pojavila na vrlo važnoj strateškoj poziciji i uklinila između 2. i 3. korpusa NOVJ. Stoga su dve divizije NOVJ angažovane da otklone tu pretnju. Novoformirana 27. divizija, orijentišući se na prostor istočno od Sarajeva, 22. oktobra zauzela je Rogaticu razbivši četnike, a u borbama 37-31. oktobra oslobodila Sokolac od ustaša. Peta divizija zauzela je 26. oktobra Višegrad od četnika, čime je grupacija JVuO bila potpuno razbijena. Snage NOVJ u Crnoj Gori energičnim nastupanjem uspele su da do tada istisnu četnike sa svih bitnih pozicija, uspostavljajući pri tom kontrolu nad znatnim italijanskim snagama i resursima.

Razočaran potpunim ignorisanjem ove njegove akcije od strane savezničkih rukovodstava, Mihailović je obustavio slične aktivnosti i 7. novembra izdao direktivu o opštem napadu na komuniste, napominjući da saveznici odobravaju takav stav. Velika većina njegovih snaga van Srbije u međuvremenu se čvrsto vezala za Nemce, a tokom novembra i decembra 1943. i veliki deo snaga u Srbiji (Lukačević, Kalabić, Jevrem Simić, Ljuba Jovanović) potpisao je sporazume sa Nemcima. Obaveštenje nemačkog komandanta jugoistoka o sklopljenom sporazumu sa Lukačevićem vrlo brzo je došlo do Čerčila, i imalo je presudan značaj u odluci o napuštanju Mihailovića.

Operacija Kugelblic i Zimske operacije 1943/1944.

Glavni članci: Operacija Kugelblic i Zimske operacije 1943/1944. u centralnom delu Jugoslavije

U periodu kad su saveznici ustanovili prisustvo 21 nemačke divizije u Jugoslaviji, u novembru 1943, snage NOVJ uspevale su da drže veliku slobodnu teritoriju koja je uključivala sledeća mesta: Senj, Karlobag, Delnice, Otočac, Udbina, Korenica, Donji Lapac, Vojnić, Vrginmost, Slunj, Koprivnica, Čazma, Ludbreg, Virovitica, Podravska Slatina, Sanski Most, Drvar, Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo, Ključ, Prnjavor, Kotor Varoš, Jajce, Glamoč, Bugojno, Livno, Kupres, Imotski, Trogir, Brač, Hvar, Orebić, Korčula, Vela Luka, Gračanica, Bosanski Šamac, Tuzla, Zvornik, Kladanj, Olovo, Vlasenica, Rogatica, Višegrad, Foča, Gacko, Priboj, Pljevlja, Prijepolje, Žabljak, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolašin, Berane… Stoga su štabovi Grupe armija F i Druge oklopne armije nakon okončanja hitnih intervencija na najosetljivijim tačkama, pripremili obuhvatan ratni plan za sistematsko posedanje važnih komunikacija i pozicija, uz istovremeno zadavanje udaraca NOVJ. Ovaj plan podeljen u veći broj operacija, s tim da se istovremeno odvija više njih u raznim oblastima. Ovaj ratni poduhvat (tzv. zimske operacije 43/44) po obimu je prevazišao sva dotadašnja ratna zbivanja u Jugoslaviji. Njegovo izvršenje trajalo je od 3. decembra 1943. do sredine februara 1944.

Tokom ovih operacija Nemci su uspeli da ovladaju znatnim delom slobodne teritorije i da uspostave neke narušene komunikacijske pravce, ali nisu uspeli da nanesu značajne udarce NOVJ ni ostvare presudnu prednost. Na kraju ovog perioda, u direktivi od 27. februara 1944, komandant armije Rendulić, svestan da problem nije rešen, konstatujući da su „bande” „poslednjih meseci, u velikim operacijama u prostranim oblastima armijskog područja, tučene i čija je borbena vrednost znatno oslabljena”, istovremeno zahteva još intenzivniju dalju aktivnost. Mnogobrojne operacije protiv NOVJ nastavljene su na svim područjima.

Desant na Drvar

Glavni članak: Desant na Drvar

Sa dolaskom proleća počele su bolje da funkcionišu veze između NOVJ i saveznika. Snabdevanje opremom se povećavalo, kao i evakuacija ranjenika, a povremeno je dobijana i vazdušna taktička podrška. To je dovelo do konstantnog rasta sposobnosti NOVJ da nanosi štete Nemcima. Brojne nemačke lokalne operacije vođene s namerom popravljanja pozicija i nanošenja gubitaka NOVJ nisu uspevale da preokrenu taj trend. Zbog toga su nemački štabovi osmislili spektakularnu vazdušno-desantnu akciju uz podršku motorizovanih i izviđačkih kopnenih napadnih grupa, sa ciljem uništenja centralnih rukovodstava NOVJ. Glavna meta bio je Vrhovni štab u Drvaru.

Nakon niza operacija vođenih sa ciljem osvajanja polaznih pozicija, obmanjivanja i odvlačenja snaga NOVJ iz zone napada, poduhvat je počeo 25. maja 1944. u zoru. I pored smelog planiranja i velikog zalaganja, operacija nije postigla svoj osnovni cilj. Nakon ovog napada, Vrhovni štab NOVJ premestio se na utvrđeni Vis.

Bitka za Srbiju

Glavni članci: Bitka za Srbiju 1944. i Beogradska operacija

Nedićeva Srbija, 1941—1944.

Tokom 1944. NOVJ je nastojala da jačanjem snaga u Srbiji i ubacivanjem novih snaga iz zapadnih oblasti osvoji ključne pozicije u Srbiji. U ovome je, usled značaja komunikacija kroz Srbiju, imala podršku i pomoć zapadnih saveznika.

Nemački štab Jugoistoka uočio je ovo nastojanje NOVJ i preduzimao je protivmere. One su se sastojale u operacijama za blokiranje pokreta i razbijanje snaga NOVJ koje su nastupale ka Srbiji (Draufgenger, Ribecal), kao i uništenju partizanskih snaga unutar Srbije. Mihailovićeva organizacija takođe je imala interes da ovo spreči, pa je po tom osnovu došlo do novog približavanja između nemačkih snaga i JVuO.

Napori NOVJ su nakon dugotrajnih iscrpljujućih borbi završeni uspehom. Tokom prvih dana avgusta grupa divizija NOVJ (2, 5. i 17) uspela je da se probije iz Crne Gore i forsira Ibar. 21. avgusta u zapadnu Srbiju prodrla je Prva proleterska divizija, uskoro za njom Šesta lička, a početkom septembra i Dvanaesti korpus. Ove snage oslobodile su mnog gradove (Gornji Milanovac 12. septembra, Valjevo 18. septembra, Aranđelovac 20. septembra) i uspostavile bazu za predstojeći napad na Beograd.

Pobeda Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije nad nemačkom Armijskom grupom „Južna Ukrajina” u Jaško-kišinjevskoj operaciji 20—-26. avgusta 1944. izazvala je prevrat u Rumuniji koja je sklopila primirje sa Sovjetskim Savezom i objavila rat Nemačkoj. Izbijanje Crvene armije na bugarsku granicu izazvalo je sličan razvoj i u Bugarskoj 5—9. septembra. Nemački vitalni položaji u Srbiji iznenada su postali izloženi udaru Crvene armije i bugarske vojske.

Nemačka vrhovna komanda je bila prinuđena da formira odbrambenu liniju na istočnoj granici Jugoslavije. Taj front trebalo je najvećim delom da posednu jedinice grupe armija E iz Grčke. Radi potreba novostvorenog fronta i da se izbegne rizik od odsecanja, nemačka vrhovna komanda odlučila se na postepenu evakuaciju Grčke počev od 1. septembra 1944.

Međutim, manevar grupe armija E nije bio uspešan jer su snage NOVJ i snage bugarske armije uspele da uspore, ispresecaju i razvuku njene nastupajuće kolone. Značajan uticaj imala je uspešno izvedena operacija Ratvik.

S obzirom na to da je tokom septembra ili prvog dela oktobra 1944. došlo do prebacivanja nekih nemačkih snaga u Srbiju zbog približavanja Crvene armije, NOVJ je u tom periodu izvan Srbije postigla vrlo značajne uspehe. Mnoga mesta su konačno oslobođena (Drvar, Gacko, Prijedor, Jajce, Donji Vakuf, Bugojno, Gornji Vakuf, Tuzla, Hvar, Brač, poluostrvo Pelješac, Berane, Nikšić, Bileća, Trebinje, Benkovac, Livno, Dubrovnik), a mnoga druga privremeno (Tešanj, Teslić, Slavonska Požega, Zvornik, Daruvar, Pakrac, Kolašin, Bijelo Polje, Banjaluka, Pljevlja, Virovitica, Višegrad, Travnik). Ova dejstva NOVJ, naročito ofanziva za oslobođenje Dalmacije i Druga banjalučka operacija onemogućile su izvlačenje krupnijih snaga Druge oklopne armije za Beogradsku operaciju i dalja dejstva u Panoniji.

Opšti napad 57. armije Crvene armije počeo je sa linije srpsko-bugarske granice 27/28. septembra. Ključni događaj za dalji razvoj predstavljalo je uspešno forsiranje Velike Morave 11. oktobra kod Lapova od strane Četvrtog gardijskog mehanizovanog korpusa. Time su nemačke snage u Srbiji presečene na dva dela i razdvojene, a južno od Beograda stvorena je jaka oklopno-pešadijska sovjetsko-jugoslovenska grupa. Ove snage oslobodile su Beograd u borbama od 14. do 20. oktobra. Glavnina snaga Crvene armije zatim je usmerena na operaciju forsiranja Dunava u Baranji, dok je borba sa grupom armija E uglavnom prepuštena jugoslovenskim i bugarskim snagama. Ove snage izvele su istovremeno sa Beogradskom, uspešno operaciju u južnoj Srbiji, kojom je znatno proširena breša između nemačkih jedinica.

Nakon oslobođenja Beograda, snage NOVJ nastavile su gonjenje severne nemačke grupacije kroz Srem, do polovine decembra, uz podršku snaga Crvene armije, a zatim samostalno. Nemačke snage uspele su da uspostave ravnotežu zapadno od Šida, gde je uspostavljen Sremski front.

Oslobođenje Dalmacije

Dalmacija je bila posednuta jakim snagama Druge oklopne armije, koje su se sastojale od 118. lovačke, 264. i 369. pešadijske divizije, 1. puka Brandenburg, 92. motorizovanog puka, 649. i 944. obalskog artiljerijskog puka i znatnih mornaričkih snaga. Pod nemačkom komandom bila su još i tri ustaška zdruga (6, 7 i 9.), a na njihovoj strani borila se i četnička Dinarska divizija. Ukune snage iznosile su oko 45.000 vojnika u nemačkim, 12.000 u ustaškim i 5.000 u četničkim jedinicama.

Brojno stanje Osmog dalmatinskog korpusa NOVJ je 31. avgusta 1944. iznosilo 25.470 boraca. Pored njega, u operacijama je učestvovala i 29. hercegovačka divizija, Prva tenkovska brigada i delovi Mornarice NOVJ.

Na osnovu direktive Vrhovnog štaba od 25. avgusta, Osmi korpus počeo je operaciju posedanja komunikacija. 28. avgusta neuspešno je napadnut nemačko-četnički garnizon u Gračacu, a 8. septembra privremeno je zauzet Benkovac.

U tom periodu Druga oklopna armija bila je prisiljena da, usled prodora Crvene armije kroz Rumuniju i kašnjenja grupe armija E iz Grčke, izdvaja svoje snage za formiranje fronta prema Crvenoj armiji. Početkom septembra iz Dalmacije su izvučeni Prvi puk Brandenburg i 92. motorizovani puk. Time je Osmi korpus došao u poziciju da može otpočeti operaciju za konačno oslobađanje Dalmacije. U borbama 12-17. septembra nakon velikih nemačkih gubitaka oslobođen je Brač, a odmah zatim i Hvar.

Pošto se situacija na istočnom frontu dalje pogoršavala, štab Druge oklopne armije napravio je plan za prebacivanje 118. i 264. divizije u oblast Beograda. Prebacivanje je počelo sa 750. pukom prvih dana oktobra. Međutim, 369. divizija, koja je trebalo da preuzme odbranu, doživela je težak poraz u borbama za Trebinje 5-7. oktobra.

Dana 10. oktobra štab Druge oklopne armije dobio je dozvolu za plansko napuštanje jadranske obale i povlačenje na liniju odbrane Knin — Mostar (takozvana Zelena linija), u cilju skraćivanja linije i izvlačenja jedinica. Međutim, ofanziva Osmog korpusa je pokvarila taj plan. Deveta divizija oslobodila je 10. oktobra Livno, jednu od ključnih tačaka na novoj odbrambenoj liniji. U borbama 11-14. oktobra 26. divizija oslobodila je Pelješac, a 16-17. oktobra Ston. Time je izazvano ubrzano izvlačenje nemačke posade iz Dubrovnika, koji je 18. oktobra oslobodila 29. divizija. Nemačku borbenu grupu iz Dubrovnika razbile su dve brigade 26. divizije na Vukovom klancu 22. oktobra. Pošto je 369. divizija pretrpela niz poraza i teške gubitke, Nemci su morali da obustave dalje izvlačenje delova 118. divizije.

Nakon oslobođenja južne Dalmacije, Nemci su bili prisiljeni na ubrzano povlačenje iz primorskog pojasa severne i srednje Dalmacije. 25. oktobra oslobođen je Split koji su Nemci evakuisali, a 36. oktobra Sinj nakon borbe sa ustašama koji su pretrpeli teške gubitke. Tokom noći 30/31. oktobra nemačka posada iz Zadra se neopazice brodovima evakuisala u Šibenik, pa je Zadar oslobođen 31. oktobra. 3. novembra, nakon oštre borbe, Osmi korpus oslobodio je Šibenik. Nemačka ojačana 264. divizija utvrdila se u Kninu i bližoj okolini za odsudnu odbranu. Tokom Kninske operacije, Osmi korpus je potpuno uništio ovu jedinicu, izuzev manjih delova koji su pripojeni drugim formacijama, kao i znatne delove 373. i 392. Time je u potpunosti ometen plan Druge oklopne armije.

Dana 3. decembra 1944. oslobođen je Knin, čime je Dalmacija konačno oslobođena. Operacija je okončana oslobođenjem Gračaca 9. decembra. Nakon toga, Osmi korpus je u februaru 1945. izveo Mostarsku operaciju, a 20. marta 1945. počeo je opštu ofanzivu prema Bihaću i Gospiću.

Proboj grupe armija E iz Grčke

Glavni članak: Proboj grupe armija E iz Grčke

Nemačka Grupa armija E je u uslovima prodora Crvene armije u središte Balkana septembra 1944. dobila zadatak da izvuče svoje snage iz Grčke i uspostavi novi front na Jugoistoku. Prema prvobitnom planu, trebalo je da posedne takozvanu „plavu liniju”, od Đerdapske klisure do Skoplja i do Skadra, i oslobodi snage Druge oklopne armije za pomeranje na sever. S obzirom da je ova linija morala da bude napuštena pre nego što je Grupa armija E uspela da je posedne, prema planu od 23. oktobra 1944. naređena joj je odbrana „zelene linije”: ušće Drave — reka Drina — Gacko — Mostar — Knin — ušće Zrmanje.

Izložena napadima NOVJ, bugarskih snaga i savezničkog vazduhoplovstva, Grupa armija E uspela je da izvede prednje jedinice preko Save tek sredinom decembra, a izvlačenje grupa blokiranih u pozadini potrajalo je do sredine januara 1945. Usled toga su važni položaji na „zelenoj liniji” (Tuzla, reka Drina, Knin) bili izgubljeni pre nego što se ispoljilo dejstvo napadnih grupa Grupe armija E. Pošto su znatne snage armijske grupe prikupljene severno od Save prikupljene tek januaru, Grupa armija E izvela je u februaru Operaciju Vukodlak protiv Virovitičkog mostobrana. Likvidacijom mostobrana, Grupa armija E konačno se uključilau nemačka dejstva protiv Crvene armije u jugozapadnoj Mađarskoj, sadejstvujući u Operaciji Frilingservahen u martu 1945. Ipak, gotovo sve njene snage ostale su na teritoriji Jugoslavije do kraja rata.

Generalno, plan Vrhovne komande Vermahta za pomeranje snaga na sever i organizovanog posedanja fronta nije uspeo. Grupa armija E se tokom svog četvoromesečnog proboja konstantno nalazila u krizi, trošeći sve resurse na zaštitu svojih marševskih kolona, nemoćna da preuzme dodeljenu liniju odbrane. To je dovelo do gubitka mnogih pozicija, od kojih je najznačajnija i najdalekosežnija bila nesposobnost zaustavljanja prodora Crvene armije u Baranji i južnoj Mađarskoj. Ipak, s obzirom na veoma teške uslove pod kojima se probijala, u maršu pod neprekidnom borbom, komandant Grupe armija E je već samu činjenicu da se izvukla kao celina, smatrao velikim uspehom. Operaciju Grupe armija E olakšalo je rezervisano držanje Saveznika koji, iskrcavši se u Grčkoj, nisu iskazali namere vršenja pritiska na nemačke zaštitnice.

Sremski front i završne operacije

Glavni članak: Sremski front

Sremski front je formiran u Drugom svetskom ratu, krajem 1944. godine, od strane nemačke vojske koja se povlačila iz oblasti Beograda i snaga NDH koje su im bile taktički potčinjene. Taktičku komandu nad Sremskim frontom imala je do 3. decembra 1944. Druga oklopna armija, a od tada je komandu preuzela Grupa armija E. Sremski front imao je za nemačku armiju veliki značaj, jer se na tom mestu štitio jedini put za izvlačenje Grupe armija E preko Sarajeva i Slavonskog Broda u Panoniju. Za Saveznike je Sremski front imao značaj kao levo krilo prodora Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije u jugozapadnu Mađarsku.

U prvoj fazi, NOVJ, ojačana delovima Crvene armije, držala je inicijativu u svojim rukama. Tokom decembra 1944. preduzeta je velika ofanziva jugoslovenskih i sovjetskih snaga u cilju proboja fronta. Nemačke snage bile su prisiljene na povlačenje, i odbranile su se krajnjim naporom, uz pomoć prednjih ešelona Grupe armija E koji su počeli da pristižu preko Save. Tokom januara 1945. nemačke snage preduzele su protivofanzivu u cilju ispravljanja i stabilizovanja fronta. Nakon toga, zavladalo je relativno zatišje do aprila. Jugoslovenska armija energičnim napadom probila je Sremski front 12. aprila 1945. godine, i prodrla duboko na zapad, goneći osovinske snage u povlačenju i oslobađajući taj deo Jugoslavije.

Posledice

Početkom maja, Hrvatske oružane snage, 15. kozački SS korpus i ostaci četnika, Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa su se predali britanskim vojnicima. U mestu Palmanova se predalo između 2.400 i 2.800 pripadnika SDK, a 12. maja još oko 2.500 pripadnika SDK se predalo Britancima kod Unterbergena.

Između Britanaca i vojnika Jugoslovenske armije su izbile nesuglasice oko teritorija. Ipak, Britanci su predali Jugoslovenskoj armiji najveći deo kvislinških vojnika. Partizani su se zatim svetili nad delom zarobljenika.

U Beogradu je 8. marta 1945. osnovana koaliciona jugoslovenska vlada sa Titom kao predsednikom vlade i Ivanom Šubašićem kao ministrom spoljnih poslova. Kralj Petar II se složio da se ne vrati u zemlju dok se ne održe izbori. Jugoslovenska ustavotvorna skupština je 29. novembra 1945, na osnovu ubedljive pobede liste Narodnog fronta na izborima, zbacila Petra II sa vlasti. Istog dana je uspostavljena Federativna Narodna Republika Jugoslavija tokom prvog zasedanja skupštine u Beogradu. Tito je izabran za predsednika vlade.

Suđenja

Glavni članci: Beogradski proces i Spisak osuđenih za Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Na Cetinju je maja 1945. na smrt osuđen zelenaški prvak Novica Radović.

U junu 1945. pred vojnim sudom 2. jugoslovenske armije na smrt su osuđeni ustaški zvaničnici: Mile Budak, Pavao Canki, Nikola Mandić, Juraj Rukavina, Nikola Štajnfel i Ivan Vignjević. Tokom 1945. na smrt su osuđeni oficiri Ustaške vojnice i Hrvatskog domobranstva: Đuro Gruić, Bogdan Majetić, Vladimir Metikoš, Tomislav Sertić i Slavko Štancer.

Milan Nedić je izručen Jugoslaviji početkom 1946, ali je navodno izvršio samoubistvo ne dočekavši suđenje. Dragoljuba Mihailovića su 13. marta 1946. uhvatili operativci Ozne. Njemu je, uz još nekoliko „kvislinških vođa”, na Beogradskom procesu suđeno od 10. juna do 15. jula za veleizdaju i ratne zločine. Mihailović je na kraju proglašen krivim pod 8 tačaka optužbe i osuđen na smrt streljanjem. Sutradan je odbijena njegova molba za pomilovanje i streljan je uz još nekoliko nedićevskih funkcionera u noći između 17. i 18. jula. Ni danas mu se za grob ne zna.

U Ljubljani su avgusta 1946. za kolaboraciju na smrt osuđeni Leon Rupnik i Lovro Hacin, dok su na vremenske kazne osuđeni Miha Krek i Gregorij Rožman.

Oktobra 1946. u Zagrebu je održano suđenje Erihu Lisaku (smrt) i Alojziju Stepincu.

Februara 1947. na smrt su za ratne zločine osuđeni nemački oficiri: Aleksandar Ler, Johan Fortner, Jozef Kibler, Adalbert Lončar, Fric Najholt i August Šmithuber. Sledećeg meseca na smrt su osuđeni zvaničnici okupacione vlasti u Srbiji Harald Turner i Georg Kisel.

U junu 1947. na smrt su osuđeni ministri NDH: Mehmed Alajbegović, Vladimir Kosak, Osman Kulenović (u odsustvu), Slavko Kvaternik, Miroslav Navratil i Ivan Perčević i nemački ambasador u NDH Zigfrid Kaše. U avgustu 1948. u Zagrebu je osuđeno na smrt 43 ustaška oficira, među njima Božidar Kavran i Ljubo Miloš.

Poslednja osoba kojoj je suđeno za ratne zločine za vreme SFRJ je bio Andrija Artuković, koji je osuđen na smrt, ali mu je kazna preinačena na doživotni zatvor zbog starosti. Poslednja osoba osuđena za ratne zločine je bio Dinko Šakić.

Literatura

• Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske. 
• Simić, Sima (1958). Prekrštavanje Srba za vreme Drugog svetskog rata. Titograd: Grafički zavod. 
• Paris, Edmond (1961). Genocide in Satellite Croatia, 1941—1945: A Record of Racial and Religious Persecutions and Massacres. Chicago: American Institute for Balkan Affairs. 
• Basta, Milan (1971). Agonija i slom Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Rad. 
• Jelić-Butić, Fikreta (1977). Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941—1945. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber, Školska knjiga. 
• Basta, Milan (1986). Rat je završen 7 dana kasnije (5 izd.). Beograd: Privredni pregled. 
• Bulajić, Milan (1988). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 1. Beograd: Rad. 
• Bulajić, Milan (1988). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 2. Beograd: Rad. 
• Bulajić, Milan (1989). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 3. Beograd: Rad. 
• Bulajić, Milan (1989). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 4. Beograd: Rad. 
• Cripps, John (2000). „Mihailovic or Tito? How the Codebreakers Helped Churchill Choose”. Ur.: Smith, Michael; Erskine, Ralph. Action This Day. London: Bantam. str. 237—263. ISBN 978-0-593-04910-5. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Dimić, Ljubodrag (2005). „Istoriografija o ratu u Jugoslaviji (1941—1945)”. Spomenica Istorijskog arhiva "Srem" (4): 9—29. 
• Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović and the Allies 1941—1945. Duke University Press. ISBN 978-0-8223-0773-0. 
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941—1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 
• Milazzo, Matteo J. (1975). The Chetnik Movement & the Yugoslav Resistance. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-1589-8. 
• Karchmar, Lucien (1987). Draza Mihailović and the Rise of the Cetnik Movement, 1941—1945. Garland Publishing. ISBN 978-0-8240-8027-3. 
• Milovanović, Nikola (1983a). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Izdaja. I. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 04. 05. 2013. 
• Milovanović, Nikola (1983b). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Poraz. II. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 04. 05. 2013. 
• Milovanović, Nikola (1983c). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Rasulo. III. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 04. 05. 2013. 
• Milovanović, Nikola (1983d). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Slom. IV. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 04. 05. 2013. 
• Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Buisson, Jean-Christophe (1999). Le Général Mihailović: héros trahi par les Alliés 1893—1946. Paris: Perrin. 
• Hoare, Marko Attila (2006). Genocide and Resistance in Hitler's Bosnia: The Partisans and the Chetniks, 1941—1943. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-726380-8. 
• Lituchy, Barry M., ur. (2006). Jasenovac and the Holocaust in Yugoslavia: Analyses and Survivor Testimonies. New York: Jasenovac Research Institute. 
• Kozić, Milorad (2004). Četnici Koste Pećanca u Drugom svetskom ratu. Niš: Prosveta. 
• Pavlowitch, Stevan K. (1985). Unconventional Perceptions of Yugoslavia 1940—1945. New York: Columbia University Press. 
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. 
• Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio. 
• Timofejev, Aleksej (2011). Rusi i Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Institut za noviju istoriju Srbije. ISBN 978-86-7005-089-1. 
• Djilas, Aleksa (1991). The Contested Country: Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919—1953. Harvard University Press. 
• Dedijer, Vladimir (1987). Vatikan i Jasenovac: Dokumenti. Beograd: Rad. 
• Nikolić, Nikola (1948). Jasenovački logor. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske. 
• Nikolić, Nikola (1975). Jasenovački logor smrti. Sarajevo: Oslobođenje. 
• Nikolić, Nikola (1979). Kozaračka djeca: Jasenovački logor. Zagreb: Stvarnost. 
• Lukić, Dragoje (1979). Rat i djeca Kozare (1. izd.). Beograd: Narodna knjiga. 
• Lakić, Zoran; Pajović, Radoje; Vukmanović, Gojko (1963). Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941—1945: Hronologija događaja. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1963). Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke: Zbirka dokumenata. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1975). CASNO: Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja 1944—1945: Zbirka dokumenata. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1981). Narodna vlast u Crnoj Gori 1941—1945. Cetinje-Beograd: Obod & Narodna knjiga. 
• Golubović, Zvonimir (1987). „Denacionalizatorska politika mađarskog fašističkog okupatora u Bačkoj - prisilno iseljavanje i logorisanje - naseljavanje Bačke Mađarima iz drugih krajeva”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 36: 91—129. 
• Mirnić, Josip (1967). „Denacionalizatorska politika mađarskog okupatora u jugoslovenskim zemljama 1941”. Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. 10: 143—153. 
• Lukač, Dušan (1988). „Denacionalizacija, iseljavanje i genocid na Balkanu u toku Drugog svetskog rata” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 6 (1—2): 53—85. 
• Rakić, Hranislav (1988). „Bugarski program denacionalizacije srpskog življa u Prvom i Drugom svetskom ratu”. Leskovački zbornik. 28: 55—59. 
• Greif, Gideon (2018). Jasenovac: Auschwitz of the Balkans =Jasenovac: Aušvic Balkana. Teper (Israel) – Beograd (Srbija). 
• Logos, Aleksandar A. (2016). Istorija Srba, drugo dopunjeno izdanje. Beograd. 

Spoljašnje veze

• Hoćemo li tražiti ono što je naše („Politika”, 10. april 2011)