Marko Peričin Kamenjar

Marko Peričin Kamenjar (Grgurevci, kod Sremske Mitrovice, 24. mart 1912 — Novi Sad, 22. decembar 1982) bio je učesnik Narodnooslobodilačke borbe, general-pukovnik JNA i narodni heroj Jugoslavije.

marko peričin kamenjar
Marko Peričin Kamenjar, 1953.
Lični podaci
Datum rođenja	(1912-03-24)24. mart 1912.
Mesto rođenja	Grgurevci, kod Sremske Mitrovice, Austrougarska
Datum smrti	22. decembar 1982.(1982-12-22) (70 god.)
Mesto smrti	Novi Sad, SR Srbija, SFR Jugoslavija
Profesija	vojno lice
Delovanje
Član KPJ od	15. marta 1942.
Učešće u ratovima	Narodnooslobodilačka borba
Služba	NOV i PO Jugoslavije Jugoslovenska narodna armija 1941 — 1963.
Čin	general-pukovnik
Heroj
Narodni heroj od	20. decembra 1951.
Odlikovanja	jugoslovenska odlikovanja: sovjetska odlikovanja: Orden Kutuzova prvog stepena

Biografija

Rođen je 24. marta 1912. u Grgurevcima, selu u tadašnjem Sremskomitrivačkom srezu, koji je bio u sastavu Sremske županije unutar Austrougarske. Njegovi roditelji Đorđe Đoka Peričin (1887—1933) i Draginja, rođena Milojević, iz Kuzmina, imali su pored njega, ćerku Ljubicu (1909) i sinove Živana (1914) i Radovana (1919). Kao najstarije muško dete, Marko je po tada nepisanom pravilu u Sremu dobio ime po dedi. Poticao je iz nekada dobrostojeće zemljoradničke porodice, koja je tokom 1920ih naglo osiromašila, zbog bolesti Markovog oca, koji se tokom Prvog svetskog rata razboleo od tuberkuloze kostiju. Usled velikih troškova lečenja, morali su rasprodati skoro svu zemlju.

Osiromašena porodica nije mogla školovati decu, koja su se od najranijih dana, zajedno sa majkom, bavila zemljoradničkim poslovima, uključujući i odlaske u nadničenje. Nakon završene osnovne škole, sva deca Đoke i Drage, pošla su na izučavanje zanata — Ljubica je završila krojački, Živan i Radovan pekarski, a Marko kolarski zanat. Srednji brat Živan, razočaran teškim radničkim životom, nakon završetka zanata, upisao se u Podoficirsku školu i postao vojno lice. Svoje šegrtovanje, Marko je započeo 1921. kod jednog Švabe u Grgurevcima. Potom je nastavio u Manđelosu, a završio 1928. u Sremskoj Mitrovici.

Kao mladi kalfa, u vreme početka velike ekonomske krize, promenio je veliki broj majstora. Na ovo je uticala i njegova radoznalost i želja da se upozna sa načinom rada što većeg broja majstora, pa je tako do odlaska u vojsku radio u Noćaju, Jasku, Maloj Remeti, Bešenovu, Šašincima, Beočinu i Bukinu. Vojnu obavezu u Jugoslovenskoj vojsci odslužio je 1933. i 1934. u Prizrenu, gde je bio proglašen za najboljeg vojnika u puku. Nakon povratka iz vojske, došao je u rodno mesto, gde je u dvorištu rođaka Branka Lalatovića počeo da radi kao kolar. Kako je Lalatović držao kafanu, Marko mu je često pomagao. Uvidevši njegovu snalažljivost u ugostiteljskom poslu, rođak mu je u potpunosti prepustio vođenje kafane, koja je postala nadaleko poznata, a gosti su dolazili čak iz Divoša, Ležimira, Čerevića i dr.

Grgurevci su, uz Laćarak, bili jedno od retkih sela u Sremu, u kome je u godinama neposredno pre izbijanja rata, postojala partijska organizacija tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Ovo je bila zasluga stolarskog zanatlije Karla Bernasa (1890—1941), koji je pored zanatske radionice imao i hmeljarnik i bio vlasnik vršalice. Bernas je bio ubeđeni komunista, učesnik Mađarske revolucije 1919. i član KPJ od 1922. godine. Imao je veliki uticaj na Grgurevčane, kod kojih je stekao veliko povrenje, nakon što ih je predvodio u borbi protiv pokušaja razoravanja seoskog pašnjaka u zimu 1933/34. godine. Njegovom zaslugom na parlamentarnim izborima decembra 1938. pobedu u Grgurevcima je odnela lista Ujedinjene opozicije, dok je u celom Sremskomitrovačkom srezu pobedila vladajuća Jugoslovenska radikalska zajednica. Bernas je u selu osnovao knjižnicu i čitaonicu, u kojoj su se nalazile i tada zabranjene komunističke knjige, a pored toga u selu njegovom inicijativom osnovan pevački hor, orkestar i fudbalski klub. Određeni broj omladinaca iz sela bio je okupljen oko Bernasa i njegove čitaonice, a jedan od njih je bio i Marko. Iako tada nije bio komunista, niti kandidat za člana KPJ, od strane mesne partijske organizacije bio je okarakterisan kao simpatizer, odnosno jedan od onih na koje se može računati u budućnosti.

Aprilski rat i odlazak u partizane

Prema popisu stanovništva iz 1931. u Grgurevcima je živelo oko 2.000 meštana. Stanovništovo je bilo uglavnom srpsko (80%), a bilo je i Nemaca (18%). U godinama pred početak Drugog svetskog rata veći deo nemačkog stanovništva bio je aktivan u Kulturbundu, koji se ikao primarno kulturna organizacija, tokom godina pretvorio u pronacističku organizaciju. Nasuprot njima, bilo je nekoliko nemačkih porodica, koje su bile izrazito antinacistički opredeljene. Početkom 1941. u Jugoslaviji se sve više osećalo kolebanje Vlade Cvetković-Maček oko pristupanja Trojnom paktu, što je kulminiralo u martu, kada je nakon potpisivanja Trojnog pakta, izveden vojni puč i zbačeni Vlada i Namesništvo. Par dana nakon puča, Marko Peričin je zajedno sa grupom meštana, mobilisan u Jugoslovensku vojsku. Njegov ratni raspored bio je dopunski bataljon 17. pešadijskog puka u Vinkovcima, koji je formiran tek nakon napada na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. i upućen prema Donjem Miholjcu, na jugoslovensko-mađarsku granicu. Kada su sutradan stigli do Valpova, videli su da se sva vojska povlači ka Savi, pa su sledećeg dana i oni krenuli ka Bosanskom Šamcu. Na ovom putu su prošli kroz Đakovo, gde su se sukobili sa frankovcima i ustašama. Očekujući da će na Savi biti pružen snažniji otpor neprijatelju, razmestili su se u selima oko Šamca, gde su od lokalnog stanovništva saznali da je u Zagrebu proglašena Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Potom su krenuli ka Doboju, ali su usput dobili vest o kapitulaciji. Grupi Sremaca, među kojima je bio i Marko, jedan rezervni poručnik, rodom iz Batrovaca, savetovao je da izbegnu zarobljavanje i vrate se kućama, što su i učinili. Nakon prelaska Save, podelili su se u više manjih grupa, a Marko je otišao u Divoš, kod prijatelja, gde je dobio informaciju da su nakon dolaska nemačke vojske, domaće Švabe preuzele vlast u selu i da postoji spisak od 25 ljudi koje treba pohapsiti i streljati i da se on nalazi na ovom spisku. Potom je otišao u Ležimir, gde mu je živela majka, koja se nakon smrti oca preudala u ovo mesto. Na zauzimanje nekoliko starijih Švaba iz Grgurevaca, ovaj spisak je bio odbačen i stvari su se smirile, pa se Marko početkom maja 1941. vratio u selo i nastanio kod rođaka Jefte Peričina. U kratkotrajnom Aprilskom ratu, učestvovala su i Markova braća. Radovan je odveden u u zarobljeništvo u Nemačkoj, a Živan, koji je bio aktivni podnarednik, uspeo je da se nakon mnogo peripetija, početkom juna 1941. vrati u Grgurevce.

Spomenik palim borcima i žrtvama fašističkog terora u Grgurevcima

Krajem jula 1941. dogodio se incident u Svilošu, kada su braća Jovan i Ranko Dragić u samoodbrani ubili dvojicu ustaških žandarma. Nemačko-ustaškoj vlasti ovo je bio povod da uhapsi 43 meštana i odvede ih u zatvor u Iloku, gde su od strane pokretno prekog suda osuđeni na smrt, nakon čega su streljani. Ovaj zločin odjeknuo je okolnim fruškogorskim selima i kod ljudi izazvao bes i prkos prema okupatoru, a posebno prema folksdojčerima i ustašama. Očekujući da se i u Grgurevcima dogodi nekakav incident, koji bi bio povod za masovno streljanje, domaći folksdojčeri su počeli sa izazivanjem ljudi. Poznat po svojoj buntovnoj naravi, Marko im se učinio pogodnim, pa su jedne večeri, dvojica folksdojčera došla u kafanu i sela za njegovo sto. Odmah su sa njim počeli razgovor o događaju u Svilošu, a potom počeli da ga izazivaju, nakon čega je Marko jednog udario, dok je drugi uspeo da pobegne. Nakon tuče sa Nemcima, Marko je napustio selo i otišao u šumu, dok je njegov brat Živan bio uhapšen i odveden u Sremsku Mitrovicu. U skrivanju u obližnjoj šumi, dosta mu je pomogao opštinski lugar Štir, inače domaći Nemac, preko koga se povezao sa Karlom Bernasom i Žikom Mijatovićem. Nakon par dana, Živan je uspeo da se vrati iz Mitrovice, a posle dogovora sa Markom, pošao je u Beograd, kako bi pronašao vezu za njihov odlazak u partizane, pošto su čuli da je u Srbiji izbio ustanak. Ipak, od plana za odlazak u partizane, odustao je na savet Bernasa, pošto mu je ovaj savetovao da ostane na Fruškoj gori, zbog akcije koju priprema. Bernas je aktivno učestvovao u organizaciji bekstva političkih zatvorenika-komunista iz mitrovačkog zatvora i računao je na Marka u njenom izvršenju.

Polovinom avgusta 1941. upoznao se sa grupom omladinaca, koja je bila određena da sačeka zatvorenike, nakon izlaska iz zatvora i odvede ih u Frušku goru. U ovoj grupi su između ostalih bili Boško Palkovljević Pinki, Jovan Štokovac i Ljuba Momčilović. U noći 21/22. avgusta 1941. grupa od 32 politička zatvorenika-komunista uspela je da izvrši bekstvo iz sremskomitrovačkog zatvora kopanjem podzemnog kanala dugog 14 metara. Odmah po njihovom izlasku, grupa za prihvat, predvođena Markom, povela ih je prema Velikim Radincima i Šuljmu, u čijoj su okolini predanili, a sutradan uveče su otišli na predviđeno mesto za boravak, u blizini Letenke. Dobrom organizacijom i dobrim izborom mesta za logor, grupa je uspela da ostane neotkrivena, uprkos masovnoj raciji koja je izvršena. Dolaskom grupe omladinaca i bivših robijaša na Frušku goru, formirana je prva fruškogorska partizanska grupa, a nakon dolaska još nekih drugova, kao i jedne naoružane desetine iz Iriga, predvođene Jovanom Beljanskim Lalom, stvoreno je jezgro za formiranje Fruškogorskog partizanskog odreda. Odred je zavnično formiran 9. septembra 1941. i imao je oko 60 boraca. Marko Peričin je tada zvanično postao partizan i dobio svoje partizansko ime — Kamenjar.

Narodnooslobodilačka borba

U Komunističku partiju Jugoslavije (KPJ) primljen je 15. marta 1942. godine.

Kamenjar je u toku rata prošao mnoge borbe i dužnosti, od borca do komandanta divizije. Aprila 1942. godine postavljen je na dužnost komandira čete; polovinom iste godine za komandanta bataljona; marta 1943. za komandanta Fruškogorskog, a zatim Trećeg sremskog partizanskog odreda. Prilikom formiranja Prve vojvođanske udarne brigade, 11. aprila 1943. godine, postavljen je za njenog komandanta. Pod njegovom komandom ova brigada se istakla 1943. godine u borbama za odbranu slobodne teritorije Birča; u oslobođenju Srebrenice; u borbama na Majevici, oko Brčkog, Tuzle; u Sremu u Grgurevcima i Bosutskim šumama i ponovo u istočnoj Bosni.

Za veliku hrabrost i umešno komandovanje jedinicama, Kamenjar je u toku rata tri puta pohvaljivan naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ maršala Josipa Broza Tita. Naročito se istakao u borbama na Fruškoj gori, kod Čardaka, gde je zahvaljujući njegovoj hrabrosti, razbijena jedna ustaška bojna. U borbama protiv Nemaca kod Dvorca, u Bosutskim šumama, 1942. godine, iako ranjen, poveo je svoju jedinicu na juriš i obezbedio veliku pobedu. Primernu hrabrost pokazao je u istočnoj Bosni u borbama na Maleševcima, novembra 1942. i napadu na Vlasenicu 1943. godine; pri forsiranju Drine septembra 1944. godine, kao i u svim kasnijim borbama pod njegovom komandom.

Marta 1944. godine, Kamenjar je postavljen za komandanta 36. vojvođanske divizije. U julu preuzima komandu nad 16. vojvođanskom divizijom i na toj dužnosti je ostao do završetka rata. Divizija se istakla u borbama vođenim u istočnoj Bosni i u oslobađanju zapadne Srbije i Beograda. Zatim posle prebacivanja preko Save u Srem i ulaska u sastav 12. korpusa u oslobađa: Staru Pazovu, Irig, Rumu, Sremsku Mitrovicu. Kasnije se prebacuje, forsiranjem Dunava, u Bačku i oslobađa Opatovac i Mohovo, a u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije prodire do Dravograda.

Posleratni period

Posle oslobođenja Jugoslavije, ostao je u Jugoslovenskoj narodnoj armiji (JNA), gde je obavljao razne odgovorne dužnosti. Bio je komandant divizije, korpusa i Vojnog područja. Bio je i član Opunomoćstva CK SKJ za JNA. Završio je Vojnu akademiju „Frunze” u Sovjetskom Savezu i Višu vojnu akademiju JNA, 1954. godine. Bio je komandant Glavnog štaba Teritorijalne odbrane SAP Vojvodine i aktivan društveno-politički radnik. Biran je za poslanika Narodne skupštine NR Srbije i Savezne narodne skupštine u više saziva. Vojnu karijeru završio je u činu general-pukovnika JNA 1963. godine.

Umro je 22. decembra 1982. godine u Novom Sadu. Sahranjen je u Aleji narodnih heroja i istaknutih revolucionara na Gradskom groblju u Novom Sadu.

Odlikovanja i priznanja

Nosilac je Partizanske spomenice 1941. i drugih jugoslovenskih odlikovanja, među kojima su:

• Orden partizanske zvezde sa srebrnim vencem, odlikovan 1944.
• Orden bratstva i jedinstva sa zlatnim vencem, odlikovan 1944.
• Orden zasluga za narod sa zlatnom zvezdom, odlikovan 1945.
• Orden za hrabrost, odlikovan 1946.
• Orden ratne zastave, odlikovan 1953.
• Orden narodne armije sa zlatnom zvezdom, odlikovan 1956.
• Orden za vojne zasluge sa velikom zvezdom, odlikovan 1960.
• Orden narodnog oslobođenja, odlikovan 1972.
• Orden jugoslovenske zastave sa lentom, odlikovan 1982.

Ordenom narodnog heroja odlikovan je 20. decembra 1951. godine. Istim Ukazom (161/49) odlikovana je grupa od 65 generala i oficira Jugoslovenske armije (JA), među kojima su bili Markovi saborci iz Srema — Kosta Nađ i Petar Matić Dule.

Odlikovan je takođe i sovjetskim Ordenom Kutuzova prvog stepena i bugarskim Ordenom za hrabrost.

Njegovo ime nosi 13 ulica u gradovima i selima širom Vojvodine, a neka od ovih mesta su — Sremska Mitrovica, Subotica, Ruma, Vrbas, Bačka Palanka, Novi Bečej, Futog, Batajnica i dr. U Sremskoj Mitrovici postoji naselje Kamenjar, koje nosi naziv po njemu, jer je izgrađeno u ulici sa njegovim imenom. U njegovom rodnom selu Grgurevcima jedna ulica nosi njegovo ime, a na centru sela mu je podignuta spomen-bista.

Foto-galerija

• 
  Marko Peričin Kamenjar
• 
  Spomenik u Grgurevcima
• 
  Grob Marka Peričina Kamenjara, Aleja narodnih heroja i istaknutih revolucionara, Novi Sad

Literatura

• Službeni vesnik Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ broj 16/III, 15. avgust 1952. (PDF). Beograd: Službeni list FNRJ. 1952. 
• Ko je ko u Jugoslaviji — biografski podaci o jugoslovenskim savremenicima. Beograd: Sedma sila. 1957.  COBISS.SR 4864263
• Atanacković, Žarko (1968). Srem u Narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji. Šimanovci: Mesna zajednica / Mesni odbor SUBNOR Šimanovci.  COBISS.SR 185976327
• Ko je ko u Jugoslaviji — jugoslovenski savremenici. Beograd: Hronometar. 1970.  COBISS.SR 4897031
• Narodni heroji Jugoslavije tom II. Beograd: Narodna knjiga. 1982.  COBISS.SR 48703239
• Jovanović Čerevicki, Olga (1983). Kanenjar. Sremska Mitrovica: NIP Sremske novine.  COBISS.SR 148887559