El Greko

Domenikos Teotokopulos (grč. Δομήνικος Θεοτοκόπουλος; Kandija, oktobar 1541 — Toledo, 7. april 1614), poznatiji kao El Greko (šp. El Greco), grčki slikar, vajar i arhitekta španske renesanse. Veliki majstor doba manirizma, njegov svojstven, dramatičan i ekspresionistički stil je poznat širom Evrope krajem 16. i početkom 17. vijeka. Poslije relativnog pada u zaborav od 17. do 19. vijeka, El Grekovo djelo ponovo privlači pažnju umjetnika, istoričara i publike u 20. vijeku.

El Greko
Portret muškarca, ili El Grekov Autoportret iz perioda 1595 – 1600.
Lični podaci
Puno ime	Domenikos Teotokopulos
Datum rođenja	1541.
Mesto rođenja	Kandija, Mletačka republika
Datum smrti	7. april 1614.(1614-04-07) (72/73 god.)
Mesto smrti	Toledo, Španija
Umetnički rad
Pravac	Manirizam; Pozna vizantijska umjetnost; Venecijanska umjetnost; Španska renesansa
Epoha	Manirizam
Regija	Španska renesansa
Uticaji od	Ticijana, Veroneza, Tintoreta, Mikelanđela
Uticao na	Dijega Velaskeza, Goju, Eduara Manea, Franca Marka, ekspresioniste Pabla Pikasa, slikarstvo 20. vijeka
Najvažnija dela	Espolio, Sahrana grofa Orgaza, Pogled na Toledo
Potpis

Uticao je na mnoge slikare romantizma, na primjer Goju, kao i slikare modernizma s kraja 19. i početkom 20. vijeka, Eduarda Manea, Pikasa, i slikare pokreta fovizma, ekspresionizma i nadrealizma.

U rodnom Kritu je bio cijenjen ikonopisac kritske škole slikarstva. Nakon odlaska u Veneciju slika u venecijanskom stilu Ticijana i Tintoreta, a u Rimu izučava istaknuta djela Mikelanđela i antičku skulpturu u pinakoteci Vatikana.

Godine 1577. odlazi u Španiju, gdje je živio i stvarao do kraja života. U Španiji je razvio sopstveni stil koji karakterišu izdužene figure sa vlastitim manirističkim svjetlom u okruženjima upečatljivog kontrasta boje. Njegovo djelo čine oltarne slike velikih razmjera uglavnom nastala po narudžbi, kao i portreti španskih plemića, erudita i sveštenika.

Bio je veliki erudita i poznavalac klasične grčke i književnosti svoga doba, a posjedovao je i izuzetnu biblioteku.

Biografija

Krit

Uspenje Bogorodice, prije 1567. godine. Tempera i zlato na drvetu, 61,4 × 45 cm, Crkva Uspenja Bogorodice, Ermupoli, ostrvo Siros

Domenikos Teotokopulos, rodio se 1541. godine u Kandiji (današnji Iraklion) na Kritu, u to vrijeme pod okupacijom Mletačke republike. Vrlo malo toga je poznato iz njegovog djetinjstva i prvih koraka u slikarstvu, ali se vjeruje da je slikarstvo učio u svom rodnom mjestu. Iako njegova prva djela nisu sačuvana, takođe se vjeruje da je prve slike slikao u stilu poznog vizantijskog stila, kako je bilo uobičajeno na Kritu u to vrijeme. U njegovim kasnijim djelima, sreću se tragovi tog stila.

Godina El Grekovog rođenja nije poznata iz nekog savremenog službenog dokumenta, već iz svojeručno napisane bilješke da je 1606. godine imao 65 godina. Njegov otac, Georgis Teotokopulos, bio je carinik i trgovac kao i njegov stariji brat Manous Teotokopulos (1531–1604). Nema podataka o njegovoj majci, a identitet moguće supruge Grkinje je i dalje nepoznat.

El Greko je instruiran kao hagiograf, o čemu svjedoči njegova lična isprava iz 1563. godine, i mora da je izučavao starogrčku klasičnu književnost još od malih nogu, sudeći po bogatoj biblioteci naslijeđenoj nakon smrti njegovog sina Horhe Manuela Teotokopulosa. Ime njegovog prvog učitelja slikarstva nije poznato. Na Kritu, pod vlašću Mletaka od 1211. godine, slikari i hagiografi su kombinovali vizantijski idiom sa zapadnim uticajima, slikajući uglavnom prenosive ikone i formirajući takozvanu Kritsku školu slikarstva. U Kandiji je u 16. vijeku bilo oko dvjesta slikara, organizovanih u profesionalna udruženja prema italijanskim standardima. El Greko se u samim počecima upoznao sa djelima renesansnih umjetnika koja su vidu grafičkih otisaka kružila Mlecima okupiranim Kritom. Od 1563. godine zvanično je obavljao profesiju slikara. Ove informacije su izvučene iz bilješki na njegovo ime u zvaničnom dokumentu, gdje je opisan kao „majstor Domenikos”. Jedna od prvih informacija o njegovom radu potiče iz drugog dokumenta iz 1566. godine, prema kom je El Greko dobio dozvolu da proda jednu sliku za 70 dukata, što je tada bila visoka cijena, posebno za jednog mladog umjetnika.

Venecija i Rim

El Greko nikada nije zaboravio svoje grčko porijeklo i do kraja je potpisivao svoja djela grčkim alfabetom i punim imenom, Δομίνικος Θεοτοκόπουλος. Ipak, poznatiji je kao El Greko (Grk), nadimku koji je dobio dok je boravio u Italiji, gdje je postojao običaj davanja nadimaka strancima po zemlji ili gradu porijekla. Za član „El” u njegovo nadimku, jedni tvrde da potiče iz venecijanskog dijalekta, a drugi da je dodat kasnije u Španiji. U dokumentima u Italiji se potpisivao kao Dominiko Greko, a u Španiji kao Domeniko Greko.

Pošto je Krit, njegova rodna zemlja, bio pod Mletačkom republikom i El Greko mletački građanin, odlučio je da ode u Veneciju na dalje usavršavanje. Tačan datum njegovog odlaska nije poznat, ali se misli da je riječ o bilo kom datumu između 1560, kad mu je bilo 19 godina i 1566. godine. U Veneciji, El Greko se kretao u krugovima umjetnika oko Ticijana, Tintoreta i Jakopa Basana. Informacije o njegovom boravku u Italiji su ograničene. U gradu kanala postepeno je ovladao umjetnošću venecijanske renesanse, u upotrebi boje, perspektive, anatomije i uljane tehnike, mada se nije sasvim odrekao svoje vizantijske tradicije. Nakon kraćeg putovanja kroz Italiju, posjetio je Padovu, Vičencu, Veronu, Parmu i Firencu, na kraju se nastanio u Rimu gdje boravi do 1576/77. godine.

U pismu sa datumom na 16. novembar 1570. koje je napisao Đulijo Klovio, minijator i enterijerista na usluzi kardinala Alesandra Farneza, traži se prebivalište u palati Farneze za „mladića iz Kandije, učenika Ticijanovog”. 8. jula 1572. godine, pominje se „grčki slikar” u pismu koje je Farneze iz Rima poslao nekom kardinalu. Ubrzo poslije, 18. septembra 1572. godine, „Dominiko Greko” je isplatio obaveze članstva Udruženja sv. Luke u Rimu kako bi postao samostalni umjetnik. Koliko vremena je mladi umjetnik proveo u Rimu nije poznato, pošto se vratio u Veneciju negdje krajem 1575. ili početkom 1576. godine, prije odlaska za Španiju. Postoji i teorija da se nije vraćao u Veneciju, već da je otputovao direktno iz Rima preko Đenove za Španiju.

Određena djela koja je El Greko naslikao u Italiji su u potpunosti u venecijanskom renesansnom stilu 16. vijeka. Na njima nisu vidljivi uticaji njegovog vizantijskog nasljedstva izuzev možda na licima starih ljudi, na primjer u slici Hrist vraća vid slijepcu. Položaj figura u dubinskom prostoru i naglasak na elementima arhitekture visokorenesansnog stila naročito su značajni u njegovim ranim slikama kao Hrist izgoni trgovce iz hrama. Prvi znaci njegovog naročitog talenta portretiste, javljaju se u Italiji u portretima Đulija Klovija i Vinsentija Anastađija.

U Veneciji je bio pod uticajima velikih italijanskih renesansnih slikara, Ticijana i Tintoreta. Djela iz tog venecijanskog perioda, kao Hrist vraća vid slijepcu (1566–1567, Galerija slikarstva, Drezden) pokazuju da je vrlo brzo usvojio Ticijanov kolorit, kao i kompoziciju figura i upotrebu širokih dubinskih prostora, karakterističnih za djelo Tintoreta.

Za vrijeme boravka u Rimu, od 1570. do 1576. godine, El Greko je nastavio da se inspiriše u djelima italijanskih umjetnika. Uticaji plastičnih kvaliteta Mikelanđelovog djela, očigledni su u njegovoj Pijeti (1567–1577. u Muzeju Filadelfije). Blagovijesti iz italijanskog perioda (1567–1577. u Muzeju Prado, Madrid), je najverovatnije slikao u Rimu, mada se zapažaju tragovi venecijanskog slikarstva, kako u koloritu, tako i u načinu studije prostora. Studije rimske arhitekture osnažuju ravnotežu njegovih kompozicija, nerijetko pogledi na renesansne građevine.

Srednja etapa

Tačni razlozi oko El Grekovog odlaska iz Italije nisu poznati; pretpostavlja se da je bio zainteresovan da postane slikar Filipa II. U Španiju je s njim doputovao i njegov mladi italijanski pomoćnik Frančesko Preboste koji mu je bio odan do kraja života.

El Greko se prvi put pojavio u Španiji u proljeće 1577. godina, prvo u Madridu a potom u Toledu. Jedan od glavnih razloga njegove selidbe u Španiju je najvjerovatnije saznanje o izgradnji manastira San Lorenso del Eskorijal, velikom projektu španskog kralja Filipa II, udaljenom četrdesetak kilometara sjeverozapadno od Madrida. Pored ovoga, vrlo je vjerovatno da je u Rimu upoznao neke španske sveštenike, preko Fulvija Orsinija, toledskog humaniste, koji je u Rimu radio na reformi gregorijanskog kalendara i bibliotekara palate Farneze. Poznato je da je najmanje jedan španski sveštenik koji je proveo neko vrijeme u Rimu u tom periodu, Luis od Kastilje, postao El Grekov blizak prijatelj i eventualno jedan od izvršilaca njegovog testamenta. Luisov brat, Dijego od Kastilje, bio je prvi u Španiji koji je El Greku naručio sliku, najvjerovatnije obećanu prije nego što je umjetnik napustio Italiju. Obojica su bili u uskoj vezi sa katedralom u Toledu, i moguće je da su ga oni savjetovali da posjeti Španiju. Krajem 1576. godine, El Greko napušta Italiju i poslije jedne kratke pauze na Malti, stiže u Toledo u proljeće 1577. godine.

Sveti Mauricije i tebanska legija. Oko 1580–82. godine, Ulje na platnu, 445 × 294 cm. Eskorijal, Madrid.

Imao je želju da radi na freskama za novi manastir koji se konstruisao u San Lorensu od Eskorijala, radovi na kome su završeni 1582. godine. Kako bi dobio posao za njihovu izradu, poslao je više slika kralju Filipu II, ali nije uspio da ubijedi kralja da mu ga povjeri. U jednoj od poslatih slika, „Alegorija Svete Lige“ (1578-1579, verzije u Eskorijalu i u Nacionalnoj galeriji u Londonu), očigledna je njegova sposobnost za usklađivanje složene političke ikonografije sa srednjovjekovnim motivima. Za Eskorijal je jedino naslikao sliku Sveti Mauricije i tebanska legija (poznata kao Mučeništvo sv. Mauricija i San Filipa II), koja se i danas u njemu nalazi. Međutim, slika nije bila u skladu sa kraljevim očekivanjima, i ubrzo je naručio drugo djelo istog subjekta u njenu zamjenu. Time se završila El Grekova saradnja sa španskim dvorom.

Kralju je vjerovatno smetala skoro šokantna žuta svjetlost u kontrastu sa plavom na odjeći glavne grupe na slici, sa Sv. Mauricijem u centru. Takođe činjenica da se na slici javljaju portreti savremenika u likovima koji su učesnici svetog događaja. S druge strane, modernom oku El Grekova odvažna upotreba boje izgleda privlačno. Potezi i ovdje podsjećaju na Vencijance, posebno u načinu kojim se bojom sugeriše forma, ali i u slobodnom, iluzionističkom i atmosferskom prostoru u slici.

Godine 1578. u Toledu mu se rodio jedini sin, Horhe Manuel, iz vanbračne veze sa Heronimom de Las Kuevas, porijeklom iz toledske zanatske porodice. Ona ga je izgleda nadživjela i mada je El Greko priznavao vezu i sina, nije se nikada njome oženio. Ta činjenica je često intrigirala njegove hroničare, pošto je pominjao Heronimu u različitim dokumentima, uključujući vlastiti testament. Neki su zaključili da je El Greko već bio oženjen u mladosti na Kritu, ili možda kasnije u Italiji, te da zbog toga nije mogao da legalizuje još jedan brak.

Portret Fra Hortensija Feliksa Paravisina, 1609. godine. Ulje na platnu, 112 × 86 cm. Muzej lijepih umjetnosti u Bostonu.

U Toledu je El Greko radio narudžbe za crkve i manastire širom provincije. Sprijateljio se s mnogim vodećim humanistima, učenjacima i sveštenicima među kojima je Antonio de Kovarubijas, učenjak klasike i sin arhitekte Alonsa de Kovarubijas, bio prijatelj kome je uradio portret. Fra Hortensio Feliks Paravisino, vođa reda Trojstva u Španiji i omiljeni propovjednik Filipa II od Španije, posvetio je četiri soneta El Greku, a u jednom od njih je opisao umjetnikov proces izrade svoga portreta. Luis de Gongora i Argote, istaknuta ličnosti španske književnosti 16. vijeka, napisao je sonet za nadgrobnu ploču El Grekove grobnice. Drugi pisac, Don Pedro de Salazar de Mendoza, pripadao je najužem krugu intelektualaca sakupljenih oko El Greka.

Od 1585. godine El Greko se nastanio u srednjovjekovnoj palati koja je pripadala markizu Viljeni. Današnja Kuća i muzej El Greka (Casa y Museo del Greco), mada u blizini nekadašnje palate, nije nikada bila njegova rezidencija. Pretpostavlja se da je palatu koristio više za atelje nego za luksuzan život. Godine 1605. istoričar Fransisko de Pisa je ovu palatu proglasio najljepšom u gradu. El Greko je naravno živio udoban život i družio se sa vodećim ličnostima toledskog intelektualnog, vjerskog i ekonomskog života.

El Grekova prva značajna narudžba u Španiji je bila za visoki i dva bočna oltara manastirske crkve Santo Domingo el Antiguo u Toledu (1577–79). Dotada nije imao narudžbu sličnog obima i važnosti. Arhitektonski projekat za okvire oltara, a koji podsjećaju na venecijanskog arhitektu Paladija, takođe je on izradio. Slika za visoki oltar, Uspenje Bogorodice, obilježila je novi period umjetnikovog stila, gdje je izrazio punu veličinu svoga genija. Glavne figure su u prvom planu slike, a u apostolima je postigao jedan novi sjaj boje. Tehnika podsjeća na venecijanski manir slikanja slobodnim potezima sa akcentima bijelog svjetla, mada je njihova snaga i manipulacija kontrasta – koja ponegdje ide i do određenog nesklada – izrazito El Grekova. Prvi put je očigledno usvajanje Mikelanđelove umjetnosti, posebno u slici Trojstva, u gornjem dijelu oltara, gdje snažno plastično nago tijelo Hrista ne ostavlja sumnju u izvor El Grekove inspiracije. U bočnoj slici oltara, gdje je prikazana scena Vaskrsnuća, stavovi stojećih vojnika i kontrapost (klasični stav u kome su gornji i donji dijelovi tijela suprotni jedni drugim) onih koji leže je takođe jasno mikelanđelovske inspiracije.

Ekspolio (Svlačenje tunike sa Hrista), Između 1577–79. godine. Ulje na platnu, 285 × 173 cm. Katedrala u Toledu, Toledo.

Još jedno majstorsko i posebno originalno El Grekovo djelo iz istog perioda je Ekspolio (Svlačenje tunike sa Hrista) za Katedralu Toleda. Momenat svlačenja odjeće pred razapinjanje Hrista na krst dotada nije prikazivan u zapadnoj hrišćanskoj umjetnosti. Kompoziciju je organizovao vertikalno sa sabijenim masama i motivacijom da dočara Hristovu bol koju će mu prouzrokovati njegovi mučitelji. Odabrao je uobičajeni metod zbijanja prostora karakterističan za slikare manirizma, ali se u isto vrijeme kod glava iz pozadine poslužio preklapanjima karakterističnim za vizantijsko slikarstvo, gdje sugeriše uzrujanu masu ljudi iza Hristove figure. Izvorni pozlaćeni drveni oltar na kom je slika bila montirana je uništen i jedino je preostala mala vajarska grupa koja prikazuje čudo San Ildefonsa u donjem centralnom dijelu njegovog okvira.

U Ekspoliju su vidljivi svi stilovi slikarstva s kojima je El Greko eksperimentisao u Italiji: naturalizam karakterističan za njegove portrete; slobodna slikovna i koloristička tehnika koju je naučio u Veneciji; hrabre i odvažne ideje kompozicije koje su prisutne u poznom djelu Mikelanđela; i maniristička istančanost i isticanje elegantne vitkosti figura.

Neslaganje oko cijene koju je El Greko tražio za Ekspolio, na kraju je imalo sudski epilog i ostavilo veliku mrlju na umjetnikovu dalju karijeru. Autoriteti toledske katedrale mu više nisu naručili djelo slične važnosti. Njegove dalje narudžbe su uglavnom pristizale od privatnih kolekcionara i samostana iz Toleda i provincije.

El Grekova tendencija da izdužuje ljudsku figuru je očigledna, na primjer, u izuzetnom i nerestauriranom Sv. Sebastijanu. Isto izduživanje je takođe prisutno u djelima Mikelanđela, u slikarstvu venecijanskog Tintoreta i Paola Veroneza, kao i u umjetnosti drugih istaknutih slikara manirizma. Preuveličana vitkost Hristovog izduženog tijela nasuprot dramskom nebu u Raspeću s pokroviteljima, nagovještava umjetnikov kasni stil.

El Grekovo najslavnije djelo, Sahrana grofa od Orgaza (u novije vrijeme predloženo i Sahrana gospodara Orgaza) je naručio kaluđer bratstva crkve Santo Tome u Toledu 1586. godine, za proslavu obnove finansijske obaveze crkvi koju je zadužio grof Orgaza. Djelo slavi već dugo preminulog dobročinitelja, na čijoj se sahrani javljuju svetitelji Stefan i Avgustin da bi prisustvovali polaganju njegovog tijela u grobnicu. Slika opisuje ovo čudo u donjem dijelu kao i put grofove duše u Raj prikazan u gornjem dijelu slike. Kada se posmatra uživo u crkvi, slika ima zaustavni karakter vizije.

Njegova najčuvenija djela su Pogled na Toledo i Sahrana grofa Orgaza.

Posljednja etapa

Od 1590. do smrti, El Grekova stvaralačka snaga je u punom zamahu. Među istaknutim djelima za crkve i manastire na području Toleda nalaze se Sveta porodica sa Magdalenom i Sveta porodica sa sv. Anom. Više puta je ponavljao slike na temu Hristove agonije u vrtu gdje je dočarao vanzemaljski svijet putem čudnovatih oblika i briljantnih, hladnih i međusobno suprotstavljenih boja. Pobožna tema, Hrist nosi krst je poznata u oko jedanaest El Grekovih originalnih djela i po mnogobrojnim kopijama. Takođe je naslikao skoro sve glavne svetitelje, često ponavljajući istu kompoziciju, posebno Sv. Dominika, Mariju Magadalenu, Sv. Jeronima kao kardinala, Sv. Jeronima u pokajanju, Sv. Petra u plaču, između ostalih. Franjo Asiški je svetac kog je slikao najviše puta, u oko 25 originala iz njegove ruke i više od 100 verzija njegovih sljedbenika. Najčešće na temu Franjo Asiški i brat Leo meditiraju o smrti.

Iz ovih ciklusa preostale su dvije glavne serije od 13 slika, sa prikazima Hrista i dvanaest apostola. Jedna je u katedrali Toleda (1605–10), a druga, nedovršena (1612–14), u El Grekovoj Kući i muzeju u Toledu. Frontalni stav Hrista kako dijeli blagoslove, sugeriše srednjovjekovno vizantijsko slikarstvo, mada su boja i potezi četkicom El Grekov jedinstveni stil. U ovim pobožnim djelima namijenjenim molitvi izražen je vjerski duh rimokatoličke Španije u periodu protivreformacije. Grk po porijeklu i Italijan po umjetničkim shvatanjima, El Greko se poistoviječio sa vjerskim duhom Španije, postavši najvitalniji vizuelni predstavnik španskog misticizma. Ipak, i zbog kombinovanja ove tri različite kulture, razvio se u toliko posebnog umjetnika da ga se ne može svrstati ni u jednu od pomenutih škola, već jedino posmatrati kao usamljenog genija zapadne umjetnosti dotada neviđene snage izraza i maštovitosti.

Od 1596. godine broj narudžbi El Greku je značajno porastao i taj ritam se održao do njegove smrti. Više je razloga za to: slava koju je umjetnik dosegao prethodnih godina, prestiž i prijateljstvo sa grupom lokalnih pokrovitelja koji su mu obezbjeđivali redovne i važne narudžbe, i takođe, od 1600. godine, učestvovanje njegovog sina Horhea Manuela u ateljeu, koji je zbog svoje aktivnosti kao arhitekte donosio narudžbe iz čitave provincije Toleda. Posljednja decenija je bio istaknut momenat u njegovoj umjetnosti i period kada je razvio svoj karakteristični kasni stil.

Mada je izgubio pokrovitelje koje u početku tražio, kralja Filipa II i katedralu u Toledu, s kojima bi imao siguran i kontinuiran posao, na kraju je pronašao druge u grupi crkvenjaka čiji je cilj bio širenje doktrine protivreformacije, budući da se El Grekova karijera poklapala s vremenom potvrđivanja katolicizma protiv protestantizma, gdje je zvanični centar španskog katolicizma bio nadbiskupija Toleda. El Greko je u stvari ilustrovao ideje protivreformacije, što je očigledno u repertoriju tema slika koje su mu bile naručivane: predstave svetaca i apostola kao posrednika običnih smrtnika pred Hristom, onako kako je učila rimokatolička Crkva; pokajnika koji su isticali važnost pokajanja i ispovijedanja, što su protestanti u svojoj doktrini odbacili; veličanje bogorodice Marije, što su protestanti takođe dovodili u pitanje; i iz istog razloga su bile tražene slike na temu Svete porodice. El Greko je, sticajem okolnosti i zbog vremena u kom je živio i stvarao, postao umjetnik koji je služio idealima protivreformacije kojim su izlagane i naglašavane glavne doktrine katolicizma.

El Grekova biblioteka

Inventar knjiga i spisa koji je sastavljen nakon njegove smrti potvrđuje da je bio čovjek visoke kulture i istinski renesansni humanist. Njegova biblioteka nam daje neku ideju o širini i opsegu njegovih interesovanja. Činila su je djela svih većih grčkih autora na grčkom jeziku, brojne knjige na latinskom i druge na italijanskom i španskom: Plutarhovi životopisi, Petrarkova poezija, Ariosto, Biblija na grčkom, postupci Tridentskog koncila i arhitektnoski traktati Vitruvija, Vanjole, Albertija, Paladija i Serlija. El Greko je napisao jedan traktat o slikarstvu, ali je rukopis izgubljen. Preostale su bilješke na marginama njegovog primjerka Vitruvijevog traktata o arhitekturi i druge koje je pisao na primjerku Vazarijevih Života umjetnika.

„Bio je veliki filozof prodornih zapažanja, a pisao je o slikarstvu, vajarstvu i arhitekturi.” Ovim šturim riječima je seviljski slikar Fransisko Pačeko okarakterisao El Greka, nakon svoje posjete sedamdesetogodišnjem majstoru u Toledu 1611. godine.

Pomenuti El Grekovi teorijski spisi nisu sačuvani, ali njegov široki humanistički duh jasno otkriva njegova biblioteka. U njoj su bili zastupljeni skoro svi klasični grčki pisci i istoričari, ali i renesansni teoretičari arhitekture, proslavljeni vjerski autoriteti i savremeni pisci viteških romansi. Ipak, vrlo malo je zabilježeno i poznato o umjetnikovoj ličnosti, jer nisu ostala njegova pisma, a i za razliku od Ticijana nije imao jednog Pjetra Aretina da ga veliča, ni Đorđa Vazarija da prepriča slikovite anegdote iz njegovog života.

Za pretpostaviti je da je El Greko navike bibliofila stekao vrlo rano, dok je još živio u Veneciji, tada najvećem italijanskom centru nove štamparske umjetnosti. Ipak mnoga djela koja je posjedovao bila su italijanska izdanja s kraja šesnaestog vijeka; dokaz da je nastavio da nabavlja knjige i nakon što se nastanio u Toledu. Njegova biblioteka nam je poznata po inventarima koje je načinio njegov sin Horhe Manuel nakon umjetnikove smrti. U njoj su bila veoma cijenjena prva štamparska izdanja klasika, što sugeriše da je poticao iz imućne porodice. Izbor naslova govori o širokom i temeljnom obrazovanju iz grčkih klasika i istorije. U oko sto trideset knjiga obuhvaćena su djela na grčkom, latinskom, italijanskom i španskom jeziku, od kojih je devetnaest rasprava o arhitekturi koje su se neposredno ticale njegovih profesionalnih aktivnosti. Naslovi pokazuju da su njegova interesovanja za opštu književnost, istoriju, filozofiju i nauku bila najrazličitija. U grčkim izdanjima su djela Homera i Euripida, Demostenove Govori, Ksenofontove Anabaze (Veličanja; sedam knjiga), Ezopove basne, rasprave o medicini koje se pripisuju Hipokratu, i spisi grčkog besjednika Isokrata i grčkog satiričara Lukijana. Čitao je Plutarhove biografije slavnih ličnosti i njegovu Moraliju, a sumnja se da je umjetnikov omiljeni junak prošlosti bio Aleksandar Veliki, o kome je posjedovao dve standardne biografije, jednu na grčkom koju je pisao Arijan, i drugu na latinskom od Kvinta Kurcije. Tu su još bila i djela Tacita, Josifova proslavljena Istorija Jevreja i tomovi o nauci ratovanja. O vlasti je posjedovao djela Đovanija Botera i savremenog španskog pisca Heronima Romana. Mada inventari koje je sačinio njegov sin Horhe Manuel Teotokopuli, ne navode uvijek autore ili tačne naslove, on se potrudio da pomene djelo iz istorije Italije, proslavljenu hroniku renesanse autora Frančeska Gičardinija, i knjigu o gradovima svijeta. Stavka pod naslovom „Opis Italije” je sigurno čuveni vodič Opis cijele Italije (Descrittione di tutta Italia) fra Leandra Albertija koji je prvi put štampan u Bolonji 1550. godine.

Aristotel je očigledno bio El Grekov omiljeni filozof, pošto je imao njegovu Politiku i Metafiziku, ali od Platona nije imao ništa. Čitao je i Boetija iz šestog vijeka, Deset dijaloga iz istorije renesansnog novoplatonovca Frančeska Patricija, i O instituciji morala Alesandra Pikolominija. El Greko je takođe dobro poznavao italijansku poeziju, što bi se moglo očekivati od intelektualca koji je u Italiji proveo oko osamnaest godina svog života. Petrarka, Ariosto i Bernardo Taso bili su među pjesnicima u njegovoj biblioteci, a sigurno je bilo mnogo drugih koji su ostali anonimni među pedeset italijanskih knjiga u njegovoj zbirci čiji naslovi nisu ostali zabilježeni. Treba navesti i Rangoneov ezoterični Traktat o režimu kojim su Mlečani čuvali dobro zdravlje, knjigu koja je takođe bila u El Grekovoj biblioteci. Možda je El Greko lično poznavao Rangonea, kasnije poznatijeg kao umjetničkog mecene; naručio je Tintoretovu seriju slika o životu Svetog Marka i vlastiti spomenik iznad ulaza u crkvu San Đulijano u Veneciji. Manje je poznato o umjetnikovoj brizi za špansku književnost, jer se Horhe Manuel nije potrudio da imenuje posebna djela, pominjući samo „sedamnaest knjiga romansi”, Silvu raznih lekcija Pedra Meksije i zbirku istorijskih anegdota i fantastičnih priča, navedenih pod zajedničkom stavkom „čudesne priče.”

Na grčkom je El Greko čitao Bibliju i spise crkvenih otaca, na šta ukazuju izdanja koja je posjedovao na svom maternjem jeziku. Njemu kao slikaru bilo je od suštinskog značaja intimno poznavanje crkvene istorije i doktrine. Sasvim značajno je djelo Tridentskog sabora stajalo na njegovim policama na vrhuncu protivreformacije u rimokatoličkoj Španiji.

Laokoon, između 1610 i 1614, ulje na platnu, 137,5 × 172,5 cm, Nacionalna galerija u Vašingtonu.

Najveći dio El Grekove biblioteke u suštini sugeriše naučni um sa snažnom sklonošću ka istoriji, prošloj i savremenoj. Uživao je u religioznim i svjetovnim spisima. Jedini pokazatelj bilo kakvog zanimanja za okultizam je ništa veći od onoga što bi bilo koji intelektualac ​​tog vremena pokazao. Tumačenje snova rimskog pisca Artemidora iz drugog vijeka čita se kao proročanstvo u svojoj neodređenosti, a spekulacije Filipona Aleksandrinca o vječnosti su više maštovite nego filozofske. Filozof u najširem smislu bio je veliki slikar El Greko, ali ne i sanjar nedisciplinovanog uma i mašte. Njegovo zanimanje za književnost, politiku, filozofiju i medicinu otkrivaju enciklopedijski um renesansnog humaniste. Pripadao je intelektualnoj eliti u velikom periodu istorije. Ipak, El Grekove slike daju malo nagovještaja o njegovom širokom znanju, jer on nije bio slikar sklon književnoj tradiciji poput Ticijana ili Botičelija. Nije ga zanimala alegorija i simbolika u maniru Bronzina, Vazarija i drugih italijanskih manirista čije je djelo odlično poznavao. El Grekova ljubav prema istoriji i književnosti ogleda se u njegovom stvaralaštvu samo u rijetkim prilikama, kao u slici „Laokoona” i statuetama „Pandore i Epimeteja”.

Stvaralaštvo

El Grekova najranija djela u stilu renesanse i po dolasku u Italiju, pokazuju jasan prelaz s vizantijskog na venecijansko slikarstvo i kasnije uticaj Mikelanđela. Među njima su Poliptih iz Modene (oko 1568–69; Modena, Galerija Estenze); Hrist vraća vid slijepcu (oko 1570. godine; Drezden, Galerija slikarstva); Hrist izgoni trgovce iz hrama (oko 1575; Mineapolis, Institut umjetnosti); i portreti Đulija Klovija (1570; Kapodimonteov muzej) i Vičentija Anastađija (1576; Njujork, Frikova zbirka).

Od 1576. do 1577. godine El Greko je u Madridu i Toledu. Godine 1577. pristigla mu je značajna narudžba za Toledo: oltarna slika za crkvu San Domingo el Antiguo i Espolio (Svlačenje tunike sa Hrista) za sakristiju toledanske katedrale. Od ciklusa za San Domingo, centralni panel sa Uspenjem Bogorodice je sada u Institutu umjetnosti u Čikagu; Sveto Trojstvo sa gornjeg dijela je u Pradu, kao i bočni panel na kom je predstavljen Sv. Benedikt. Još uvijek na svom izvornom mjestu u crkvi su Sveto Lice, Sv. Jovan Krstitelj, Sv. Jovan Jevanđelist i bočni paneli Naklon pastira, Sv. Jeronim i Vasksnuće.

Zahvaljujući ovim narudžbama u Toledu, El Greko je uspio da privuče pažnju Filipa II. Godine 1580. za kralja je naslikao sliku Sveti Mauricije i tebanska legija (popularno poznatom kao San Filipa II), i Mučeništvo sv. Mauricija (obe u Eskorijalu). Posljednjom slikom kralj nije ostao zadovoljan i nije bila postavljena u kapelu za koju je predviđena. Ne uspjevši da stekne naklonost Filipa II kao pokrovitelja za buduću saradnju, El Greko je bio primoran da se vrati u Toledo, grad još uvijek od kapitalne važnosti u ekonomskom, društvenom i intelektualnom životu Španije. U Toledu je El Greko stekao slavu i bio tretiran s pažnjom do kraja života. El Grekov umjetnički stil se već bio prilagodio određenim oblicima španske umjetnosti, posebno kad su u pitanju njegova vajarska i slikarska oltarna djela, slike svetaca prikazanih samostalno ili u parovima, kao i ciklusi slika apostola, zvanih apostolados. Njegovi sveci i mučenici, često neproporcionalno izduženi, ali uvijek veličanstveni sa dočaranom hijerarhijom i statičnim ritmom, podsjećaju na vizantijske mozaike.

Hronologija najznačajnijih narudžbi koje je dobijao pred kraj života je slijedeća. Godine 1586. je za crkvu Svetog Tome u Toledu naslikao Sahranu grofa Orgaza, jedno od svojih najznačajnijih djela. Oltarna slika je još uvijek na svom mjestu. Po legendi, grof je nakon smrti počastvovan čudom. Naime Sv. Stefan i Sv. Avgustin su sišli sa nebesa da bi ga sahranili svojim vlastitim rukama. Scena u kojoj je prikazano ovo čudo zauzima donji dio slike, a u njenom gornjem dijelu je prikazana duša preminulog grofa kako pristiže u Raj. U središnjem dijelu i u obliku vijenca koji se prostire od kraja lijeve do kraja desne strane slike, su portreti El Grekovih savremenika, istaknutih ličnosti Toleda, među kojima je i njegov vlastiti portret u centralnom dijelu. U donjem lijevom uglu je stojeći portret dječaka, njegovog sina Horhea Manuela koji u ruci drži hartiju na kojoj je El Grekov potpis. Od tri oltarne slike koje je naslikao za kapelu San Hose u Toledu od 1597. do 1599. godine, glavna, na kojoj je prikazan Sv. Josif vodi malog Hrista i Krunisanje Bogorodice, su i dalje na predviđenom mjestu; paneli bočnih oltarnih slika, Bogorodica sa Sv. Agnijom Rimskom i Sv. Teklom i Sv. Martin i prosjak su u Nacionalnoj galeriji u Vašingtonu. Nešto poslije 1603. godine, El Greko je imao novčanih problema i bio primoran da prihvata narudžbe manjeg kalibra. U to vrijeme mu je naručena oltarna slika za školu San Bernardino u Toledu.

Portret kardinala Ninja de Gevare 1597–1600. godine, ulje na platnu, 171 × 108 cm, Metropolitenski muzej u Njujorku

El Grekovi portreti posjeduju rijetku sugestivnu snagu izraza njegovih modela odjevenih u tamna i crna odijela. Poseban duhovni intenzitet je prisutan u njegovom portretu kardinala Ninjo de Gevara (oko 1598–1600. godine); Njujork, Metropolitenski muzej), koji predstavlja jednu izuzetnu kompoziciju koja je uticala na Velaskeza kada je slikao portret pape Inoćentija X. U svom jedinom pejzažu, Pogled na Toledo (1608. godine; Metropolitenski muzej), El Greko je obdario ovaj prizor vlastitim vatrenim duhom.

Nakon što su Filip II i jeronimski sabor 1584. godine, odbili njegovu sliku „Mučeništvo Svetog Mauricija”, za jedan od oltara bazilike, El Greko je proširio svoju slikarsku radionicu, započeo serijsku proizvodnju oltarnih slika za manastire i parohije grada i nadbiskupiju Toleda, kao i slike manjih dimenzija za privatnu, neinstitucionalnu klijentelu. Naravno, njegova glavna djela su i dalje oltarne slike za manastire, parohije i kapele, kao ona za župu Talavera la Vieha (Kaseres), kapelu San Hose i kapele škole San Bernardino od Toleda, i školu Otjelovljenja (ili Marije Aragonske od Madrida), crkvu bolnice Bogorodice Milosrđa od Iljeskasa, kapelu Obalje u župi San Visente Mučenik, ili bolnice San Huan Bautista ili Tavera, takođe iz Toleda, koju je u trenutku svoje smrti ostavio nedovršenom. Ponekad je zajedno sa svojim sinom prihvatao i druge narudžbe koje nije stigao ni da započne, poput one za kraljevski manastir Bogorodice od Gvadalupe (Kaseres). U nekim od ovih posljednjih djela El Greko je težio da na domišljat način projektuju višestruke umjetničke cjeline u kojima su skulpture i arhitektura oltara kombinovane sa njegovim slikama i drugim dekorativnim tkaninama ugrađenim u zidove ili svodove, zamišljajući ih kao složene vizuelne i formalne sisteme koje bi trebalo da proizvedu začuđujuće efekte; danas je teško pronaći bilo koji u svom izvornom stanju. Radio je i na polju skulpture i arhitekture, disciplinu za koju se posebno zanimao tokom svoje španske karijere i u kojoj je, uprkos činjenici da nije projektovao ni jednu arhitektonsku građevinu, zauzeo stav iskrenog suprotstavljanja savremenim lokalnim postulatima, koje je sa položaja dvorskog arhitekte obilježio kraljev arhitekta Huan de Erera.

El Grekova tehnika

El Grekova slikarska tehnika je samo naizgled jednostavna. Poznata rečenica koju je izrekao Fransisko Pačeko (kasnije učitelj Velasekzov) nakon jedne posjete njegovom ateljeu glasi: „Treba vidjeti koliko truda i rada ulaže El Greko da bi njegove slike izgledale kao da su rađene bez ikakvog napora.” Eduard Mane je 1865. godine, nakon svoje posjete Španiji i Pradu u Madridu, izjavio: „Išao sam u Španiju da nađem Velaskeza, a sreo sam El Greka”.

Najveći broj radioloških i drugih konzervatorskih analiza El Grekovog djela su izveli stručnjaci španskog muzeja Prado, naročito pred veliku izložbu njegovog stvaralaštva povodom proslave četiristogodišnjice od njegove smrti, održane istovremeno u Pradu i Toledu 2014. godine.

Za podlogu najvećeg broja svojih oltarnih slika u Španiji, El Greko je koristio laneno platno tkano romboidnim tkanjem koje su lokalni stanovnici Toleda upotrebljavali za izradu stolnjaka. Bila su visokog kvaliteta i nimalo jeftina. Prednost je i u tome što su tkana velikih dimenzija, tako da nije bilo potrebe sašivati više komada da bi se dobila podloga podesna za jednu oltarnu sliku. Portrete je obično radio na drugim, manje skupim lanenim platnima. U restauratorskim studijama ovo platno romboidnog tkanja se pokazalo otpornije od drugih tipova na promjene temperature i uticaj vremena. Nakon razapinjanja platna na okvir, premazivao bi podlogu jednim premazom ljepka životinjskog porijekla, zatim drugim u kombinaciji sa krečom. Na kraju još jednim uz dodatak nekog od zemljanih pigmenata crvenkaste ili smeđkaste boje. Ovakvu zaštitu, ili pripremu podloge za slikanje uljanim bojama su koristili i venecijanski slikari kao Ticijan, pa je vrlo vjerovatno da je El Greko ovu tehniku naučio dok je boravio u Italiji.

Za razliku od mnogih drugih slikara doba, koji su pripremni crtež zamišljene kompozicije prenosili na platno sa manje ili više detalja, El Greko je svoje kompozicije skicirao četkicom, crnom uljanom bojom direktno na pripremljenom (gruntovanom) platnu. Zatim je ispunjavao plohe i modelirao volumene pastuoznim potezima bijele boje koju bi razvlačio po površini, mijenjajući joj ton dodacima drugih boja u skladu sa zamišljenom idejom. Značajno je i to da je pred kraj rada na slici koristio tehniku lazura, koju su u 16. vijeku upotrebljavali venecijanski slikari, da bi po potrebi prigušili ili ojačali intenzitet i ton boje u zavisnosti da li je riječ o pozadini ili figurama kompozicije. El Greko je, posebno u portretima apostola gdje je za pozadinu koristio plavu boju neba, često prelazio preko nje lazurom kako bi joj umanjio intenzitet i istakao lik i/ili figuru u prvi plan slike.

Hronološka galerija djela

• 
  Blagovesti, oko 1578. ulje na platnu, 26 × 19 cm, Prado, Madrid.
• 
  Sveta Porodica, oko 1590, ulje na platnu, 127 × 102 cm, Bolnica de Tavera.
• 
  Krštenje Hristovo, oko 1597. ulje na platnu, 26 × 19 cm, Prado, Madrid.
• 
  Hrist izbacuje trgovce iz hrama, oko 1600. ulje na platnu, 350 × 144 cm, Nacionalna galerija, London.
• 
  Toledo u oluji, oko 1600. Prado, Madrid.
• 
  Sveti Jovan Jevanđelista, oko 1600. ulje na platnu, 102 × 177 cm, Prado, Madrid.
• 
  Poklonjenje pastira, oko 1600. ulje na platnu, 319 × 180 cm, Prado, Madrid.
• 
  Don Fernando Ninjo de Gevara, oko 1601, ulje na platnu, 171 × 108 cm, Metropoliten, Njujork.
• 
  Molitva na maslinovoj gori, 1605. ulje na platnu, 103 × 132 cm, Nacionalna galerija, London.
• 
  Otvaranje petog pečata (Apokalipsa), oko 1608. ulje na platnu, Metropolitan, Njujork.
• 
  Laokon, oko 1610. ulje na platnu, 142 × 193, Nacionalna galerija, Vašington.
• 
  Raspeće, ulje na platnu, 95,5 × 61 cm, muzej Geti, Los Anđelos.

Literatura

• Janson, H. W. (1975). Istorija umetnosti – Pregled razvoja likovnih umetnosti od praistorije do danas (Umetnost). Beograd, Jugoslavija: Prosveta. 
• José Gudiol, Domenikos Theotokopoulos, El Greco, 1541–1614 Barcelona: Ediciones Polígrafa, -. . 1982. ISBN 978-84-343-0031-6. 
• Acton, Mary (1991). Learning to Look at Paintings. Oxford University Press. ISBN 978-0-521-40107-4. 
• Allardyce, Isabel (2003). „Our Lady of Charity, at Illescas”. Historic Shrines of Spain 1912. Kessinger Publishing. ISBN 978-0-7661-3621-2. 
• Álvarez Lopera, José (2005). „El Greco: From Crete to Toledo (translated in Greek by Sofia Giannetsou)”. in M. Tazartes' "El Greco". Explorer. ISBN 960-7945-83-2. 
• Anstis, Stuart (2002). „Was El Greco Astigmatic” (PDF). Leonardo. 35 (2): 208. S2CID 57572184. doi:10.1162/00240940252940612. 
• Arslan, Edoardo (1964). „Cronisteria del Greco Madonnero”. Commentari. xv (5): 213—231. 
• Boubli, Lizzie (2003). „Michelangelo and Spain: on the Dissemination of his Draughtsmanship”. Reactions to the Master edited by Francis Ames-Lewis and Paul Joannides. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-0807-3. 
• Braham, Allan (jun 1966). „Two Notes on El Greco and Michelangelo”. Burlington Magazine. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 108 (759): 307—310. JSTOR 874984. 
• Bray, Xavier (2004). El Greco. National Gallery Company, London. ISBN 978-1-85709-315-5. 
• Brown, Jonathan, ur. (1982). „El Greco and Toledo”. El Greco of Toledo (catalogue). Little Brown. ASIN B-000H4-58C-Y . 
• Brown Jonathan, Kagan Richard L. (1982). „View of Toledo”. Studies in the History of Art. 11: 19—30. 
• Brown Jonathan, Mann Richard G. (1997). „Tone”. Spanish Paintings of the Fifteenth Through Nineteenth Centuries. Routledge (UK). ISBN 978-0-415-14889-4. 
• Byron, Robert (oktobar 1929). „Greco: The Epilogue to Byzantine Culture”. The Burlington Magazine for Connoisseurs. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 55 (319): 160—174. JSTOR 864104. 
• Constantoudaki, Maria (1975—1976). „D. Theotocópoulos, from Candia to Venice (in Greek)”. Bulletin of the Christian Archeological Society. 8 (period IV): 55—71. 
• Cormack, Robin (1997). Painting the Soul, Icons, Death Masks and Shrouds. Reaktion Books, London. 
• Cossío, Manuel Bartolomé (1908). El Greco (in Spanish). Victoriano Suárez, Madrid. 
• Crow, John Armstrong (1985). „The Fine Arts—End of the Golden Age”. Spain: The Root and the Flower. University of California Press. ISBN 978-0-520-05133-1. 
• Davies, David (1990). „The Byzantine Legacy in the Art of El Greco”. El Greco of Crete (proceedings) edited by Nicos Hadjinicolaou. Herakleion. 
• Davies, David (1990). „The Influence of Christian Neo-Platonism on the Art of El Greco”. El Greco of Crete (proceedings) edited by Nicos Hadjinicolaou. Herakleion. 
• Engass Robert, Brown Jonathan (1992). „Artistic Practice—El Greco versus the Hospital of Charity, Illescas”. Italian and Spanish Art, 1600–1750. Northwestern University Press. ISBN 978-0-8101-1065-6. 
• Fernádez, Francisco de San Román (1927). „De la Vida del Greco—Nueva Serie de Documentos Inéditos”. Archivo Español del Arte y Arqueologia (na jeziku: španski). 8: 172—184. 
• Firestone, Chaz (2013). „On the Origin and Status of the 'El Greco Fallacy'”. Perception. 42 (6): 672—674. PMID 24422249. S2CID 46387563. doi:10.1068/p7488. Arhivirano iz originala 17. 3. 2014. g. 
• Foundoulaki, Efi (1992). „From El Greco to Cézanne”. From El Greco to Cézanne (catalogue). National Gallery-Alexandros Soutsos Museum. 
• Foundoulaki, Efi (24. 8. 1990). „Reading El Greco through Manet (in Greek)”. Anti (445): 40—47. 
• Gautier, Théophile (1981). „Chapitre X”. Voyage en Espagne (in French). Gallimard-Jeunesse. ISBN 978-2-07-037295-9. 
• „Greco, El”. Encyclopædia Britannica. 2002. 
• Grierson, Ian (2000). „Who am Eye”. The Eye Book. Liverpool University Press. ISBN 978-0-85323-755-6. 
• Griffith, William (2005). „El Greco”. Great Painters and Their Famous Bible Pictures. Kessinger Publishing. ISBN 978-1-4179-0608-6. 
• Gudiol, José (1973). Doménicos Theotocópoulos, El Greco, 1541–1614. Viking Press. ASIN B-0006C-8T6-E . 
• Gudiol, José (septembar 1962). „Iconography and Chronology in El Greco's Paintings of St. Francis”. Art Bulletin. College Art Association. 44 (3): 195—203. JSTOR 3048016. doi:10.2307/3048016. 
• Hadjinicolaou, Nicos (1990). „Doménicos Theotocópoulos, 450 Years from his Birth”. El Greco of Crete (proceedings) edited by Nicos Hadjinicolaou. Herakleion. 
• Hadjinicolaou, Nicos (1994). „Inequalities in the work of Theotocópoulos and the Problems of their Interpretation”. Meanings of the Image edited by Nicos Hadjinicolaou (in Greek). University of Crete. ISBN 978-960-7309-65-5. 
• Harris, Enriquetta (april 1938). „A Decorative Scheme by El Greco”. The Burlington Magazine for Connoisseurs. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 72 (421): 154—155+157—159+162—164. JSTOR 867279. 
• Helm, Robert Meredith (2001). „The Neoplatonic Tradition in the Art of El Greco”. Neoplatonism and Western Aesthetics edited by Aphrodite Alexandrakis and Nicholas J. Moutafakis. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-5279-0. 
• Hispanic Society of America (1927). El Greco in the Collection of the Hispanic Society of America. Printed by order of the trustees. 
• Johnson, Ron (oktobar 1980). „Picasso's "Demoiselles d'Avignon" and the Theatre of the Absurd”. Arts Magazine. V (2): 102—113. 
• Kandinsky Wassily, Marc Franz (1987). L'Almanach du "Blaue Reiter". Klincksieck. ISBN 978-2-252-02567-3. 
• Lambraki-Plaka, Marina (1999). El Greco-The Greek. Kastaniotis. ISBN 978-960-03-2544-7. 
• Lambraki-Plaka, Marina (19. 4. 1987). „El Greco, the Puzzle. Doménicos Theotocópoulos today”. To Vima. 
• Lambraki-Plaka, Marina (1992). „From El Greco to Cézanne (An "Imaginary Museum" with Masterpieces of Three Centuries)”. From El Greco to Cézanne (catalogue). National Gallery-Alexandros Soutsos Museum. 
• Landon, A.E. (2003). Reincarnation Magazine 1925. Kessinger Publishing. ISBN 978-0-7661-3775-2. 
• Lefaivre Liane, Tzonis Alexander (2003). „El Greco (Domenico Theotocopoulos)”. El Greco—The Greek. Routledge (UK). ISBN 978-0-415-26025-1. 
• Mango Cyril, Jeffreys Elizabeth (2002). „Towards a Franco-Greek Culture”. The Oxford History of Byzantium. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-814098-6. 
• Mann, Richard G. (2002). „Tradition and Originality in El Greco's Work” (PDF). Journal of the Rocky Mountain. The Medieval and Renaissance Association. 23: 83—110. Arhivirano iz originala (PDF) 6. 9. 2006. g. Pristupljeno 6. 11. 2006. 
• Marias, Fernando (1999). „El Greco's Artistic Thought”. El Greco, Identity and Transformation edited by Alvarez Lopera. Skira. ISBN 978-88-8118-474-3. 
• Marias Fernando, Bustamante García Agustín (1981). Las Ideas Artísticas de El Greco (in Spanish). Cátedra. ISBN 978-84-376-0263-9. 
• Mayer, August L. (jun 1929). „El Greco—An Oriental Artist”. The Art Bulletin. College Art Association. 11 (2): 146—152. JSTOR 3045440. doi:10.2307/3045440. 
• Mayer, August L. (januar 1939). „Notes on the Early El Greco”. The Burlington Magazine for Connoisseurs. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 74 (430): 28—29+32—33. JSTOR 867546. 
• Meier-Graefe, Julius (1926). The Spanish Journey (translated from German by J. Holroyd-Reece). Jonathan Cape, London. 
• Mertzios, K.D. (1961—1962). „Selections of the Registers of the Cretan Notary Michael Maras (1538–1578) (in Greek)”. Cretan Chronicles. 2 (15–16): 55—71. 
• Nagvi-Peters, Fatima (22. 9. 1997). „A Turning Point in Rilke's Evolution: The Experience of El Greco”. Germanic Review. 72. Arhivirano iz originala 29. 06. 2011. g. Pristupljeno 29. 12. 2019. 
• Pallucchini, Rodolfo (maj 1948). „Some Early Works by El Greco”. Burlington Magazine. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 90 (542): 130—135, 137. JSTOR 869910. 
• Panayotakis, Nikolaos M. (1986). „"The Cretan Period of the Life of Doménicos Theotocópoulos”. Festschrift In Honor Of Nikos Svoronos, Volume B. Crete University Press. 
• Pijoan, Joseph (mart 1930). „El Greco—A Spaniard”. Art Bulletin. College Art Association. 12 (1): 12—19. JSTOR 3050759. doi:10.2307/3050759. 
• Procopiou, Angelo (mart 1952). „El Greco and Cretan Painting”. Burlington Magazine. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 94 (588): 74+76—80. JSTOR 870678. 
• John, Rassias; Christos, Alexiou; Peter, Bien (1982). „Greco”. Demotic Greek II: The Flying Telephone Booth. UPNE. ISBN 978-0-87451-208-3. 
• Richardson, John (23. 4. 1987). „Picasso's Apocalyptic Whorehouse”. The New York Review of Books. 34 (7): 40—47. 
• Salas, X. de (februar 1961). „The Velazquez Exhibition in Madrid”. Burlington Magazine. 103 (695): 54—57. 
• Sanders Alan, Kearney Richard (1998). „Changing Faces”. The Wake of Imagination: Toward a Postmodern Culture. Routledge (UK). ISBN 978-0-415-11950-4. 
• Scholz-Hansel, Michael (1986). El Greco. Taschen. ISBN 978-3-8228-3171-7. 
• Sethre, Janet (2003). „El Greco”. The Souls of Venice. McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-1573-1. 
• Sheehanl, J.J. (2000). „Critiques of a Museum Culture”. Museums in the German Art World. Oxford University Press US. ISBN 978-0-19-513572-5. 
• Souchère de la, Dor (1960). Picasso à Antibes (in French). Fernan Hazan (Paris). 
• Talbot Rice, David (1964). Piper, David, ur. Enjoying Paintings. London: Penguin. ASIN B-000-BGRP4-C . 
• Tazartes, Mauricia (2005). El Greco (translated in Greek by Sofia Giannetsou). Explorer. ISBN 960-7945-83-2. 
• „Theotocópoulos, Doménicos”. Encyclopaedia The Helios. 1952. 
• Valliere, James T. (jesen 1964). „The El Greco Influence on Jackson Pollock's Early Works”. Art Journal. College Art Association. 24 (1): 6—9. JSTOR 774739. doi:10.2307/774739. 
• Wethey, Harold E. (1962). El Greco and his School (Volume II). Princeton University Press. ASIN B-0007D-NZV-6 . 
• Wethey, Harold E. (1984). „El Greco in Rome and the Portrait of Vincenzo Anastagi”. Studies in the History of Art. 13: 171—178. 
• Wethey, Harold E.; Forsyth, G. H.; Levitine, G.; Wethey, H. E.; Kelemen, P. l. (mart 1966). „Letter to the Editor”. Art Bulletin. College Art Association. 48 (1): 125—127. JSTOR 3048356. 
• Alberge, Dalya (24. 8. 2006). „Collector is Vindicated as Icon is Hailed as El Greco”. The Times. London. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Berg, Liisa. „El Greco in Toledo”. Arhivirano iz originala 21. 6. 2006. g. Pristupljeno 14. 10. 2006. 
• Cormack, Robin; Maria, Vassilaki (avgust 2005). „The Baptism of Christ New Light on Early El Greco”. Apollo Magazine. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• „Art: Dominick the Greek”. Time. januar 1941. Arhivirano iz originala 26. 06. 2010. g. Pristupljeno 28. 8. 2009. 
• „El Greco”. The Metropolitan Museum of Art, Department of European Paintings. Pristupljeno 17. 10. 2006. 
• „El Greco Drawings could fetch £400,000”. The Guardian. London. 23. 11. 2002. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• „Film on life of painter El Greco planned, Athens”. Athens News Agency. 9. 5. 2006. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• „Greece buys unique El Greco for 1.2 million dollars, Athens”. Athens News Agency. 9. 6. 1995. Pristupljeno 7. 12. 2006. 
• Hamerman, Nora (4. 12. 2003). „El Greco Paintings Lead Toward 'City of God'”. Catholic Herald. Arhivirano iz originala 26. 9. 2011. g. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Harrison, Helen A (20. 3. 2005). „Art Review; Getting in Touch With That Inner El Greco”. New York Times. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Horsley, Carter B. „The Shock of the Old”. Pristupljeno 26. 10. 2006. 
• Irving, Mark (8. 2. 2004). „How to Beat the Spanish Inquisition”. The Independent on Sunday. Arhivirano iz originala 6. 11. 2012. g. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Jones, Jonathan (24. 1. 2004). „The Reluctant Disciple”. The Guardian. London. Pristupljeno 18. 12. 2006. 
• Kakissis, Joanna (6. 3. 2005). „A Cretan Village that Was the Painter's Birthplace Bridles at a nearby Town's Claim”. The Boston Globe. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Katimertzi, Paraskevi. „Cubism and El Greco (Ta Nea)”. Arhivirano iz originala 27. 11. 2005. g. Pristupljeno 4. 12. 2006. 
• Kimmelman, Michael (3. 10. 2003). „Art Review; El Greco, Bearer Of Many Gifts”. The New York Times. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• McGarr, Simon. „St Francis Receiving The Stigmata”. Arhivirano iz originala 7. 2. 2007. g. Pristupljeno 24. 11. 2006. 
• Penny, Nicholas. „At the National Gallery”. Pristupljeno 25. 10. 2006. 
• Searle, Adrian (10. 2. 2004). „Revelations—The first Major British Retrospective of El Greco Has the Power of a Hand Grenade”. The Guardian. London. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Romaine, James. „El Greco's Mystical Vision”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2011. g. Pristupljeno 24. 11. 2006. 
• Russel, John (18. 7. 1982). „Art View; Seeing the Art of El Greco as never before”. New York Times. Pristupljeno 17. 12. 2006. 
• Aznar, José Camón (1950). Dominico Greco. Madrid: Espasa-Calpe. OCLC 459049719. 
• Davies, David; Elliott, John H., ur. (2005). El Greco (catalogue). Bray, Xavier; Christiansen, Keith; Finaldi, Gabriele (Contributors). London: National Gallery. ISBN 978-1-85709-938-6. OCLC 57381521. 
• Marias, Fernando (2001). El Greco in Toledo. London: Scala. ISBN 978-1-85759-210-8. OCLC 123287031. 
• Pallucchini, Rodolfo (7. 3. 1937). „II Polittico del Greco della R. Gallena Estense e la Formazione dell'Artista”. Gazzetta Dell' Emilia (na jeziku: Italian). 13: 171—178. CS1 održavanje: Neprepoznat jezik (veza)
• Prevelakis, Pandelis (1942). Theotokopoulos. Ta viographika. [With plates.] [Theotocópoulos—Biography] (na jeziku: Greek). Athēna. OCLC 316522253. CS1 održavanje: Neprepoznat jezik (veza)
• Rice, David Talbot (januar 1937). „El Greco and Byzantium”. The Burlington Magazine for Connoisseurs. The Burlington Magazine Publications, Ltd. 70 (406): 34, 38—39. ISSN 0951-0788. JSTOR 866725. OCLC 481224103. 

Spoljašnje veze

Dokumentarni filmovi o El Greku

Dokumentrna serija (El Greco, Alma y Luz Universales) o El Greku emitovana na španskoj radio-televiziji 2014. godine povodom četiristogodišnjice od njegove smrti. (španski jezik):

• El camino hacia realidad
• Las brumas de la memoria
• La Italia soñada
• Destino español
• El entiero del Conde del Orgaz
• La Gloria

Restauracija i konzervacija El Grekovih djela

• Restauracija El Grekovog djela Svlačenje tunike s Hrista (Ekspolio) – Zvanični kanal Muzeja Prado na Jutjubu.

Drugo

• "El Greco (Domenico Theotocopulos) (1541–1614)". El Greko - periodizacija istorije umjetnosti. Njujork: Metropolitenski muzej umjetnosti
• El Greko
• El Greco: article on Portrait of a Cardinal, probably Cardinal Fernando Nino de Guevara Архивирано на сајту Wayback Machine (29. децембар 2019) – c1600
• El Greco – Biography, Style and Artworks
• El Greco – The Complete Works Архивирано на сајту Wayback Machine (17. август 2020) at the El Greco Foundation
• Tour: El Greco (Spanish, 1541–1614) at the National Gallery of Art
• Greek painters (El Greco) at ColourLex
• El Greco, L'Esprit nouveau: revue internationale d'esthétique, 1920. Gallica, Bibliothèque nationale de France