Grad Valjevo

Grad Valjevo
Grad Valjevo;
	Zgrada skupštine grada Valjeva
	Grb
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Kolubarski
Sedište	Valjevo
Stanovništvo
— 2022.	82.169
Geografske karakteristike
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina	905 km2
Veb-sajt	www.VALJEVO.org.rs

Grad Valjevo je jedan od gradova u Republici Srbiji i pripada Kolubarskom okrugu. Nalazi u zapadnoj Srbiji u gornjem delu sliva reke Kolubare (pritoke Save), na kontaktu između planinskog i nizijskog dela Srbije. Grad Valjevo se graniči na severu sa opštinama Ub i Koceljeva, na zapadu sa Osečinom i Ljubovijom, na jugu sa Bajinom Baštom i Kosjerićem i na istoku sa Mionicom i Lajkovcem.^[2]

Teritorija grada je nepravilnog romboidnog oblika. Ovaj prostor u pravcu zapad-istok preseca dolina reke Kolubare. Severno od ove doline teritorija je brežuljkasta i zatalasana, dok je na jugu reljef značajnije izdignut čineći terasaste forme severne podgorine lanca Podrinjsko-valjevskih planina sve do samog grebena i vrhova Maljena, Bukova, Povlena, Jablanika i Medvednika koji se izdižu do preko 1.200 metara nadmorske visine.^[2]

Po podacima iz 2004. grad zauzima površinu od 905 km² (od čega na poljoprivrednu površinu otpada 58.369 ha, a na šumsku 26.503 ha). Sedište grada kao i okruga je gradsko naselje Valjevo. Grad Valjevo ima 78 naselja: 2 gradska i 76 seoska naselja. Po podacima iz 2011. godine u gradu je živelo 90.312 stanovnika. Prema podacima popisa 2022. Grad Valjevo ima 82.169 stanovnika.^[1] Po podacima iz 2004. prirodni priraštaj je iznosio -3,2 ‰, a broj zaposlenih iznosi 32.215 ljudi. U Valjevu ima 56 osnovnih i 7 srednjih škola.

Stanovništvo

U XX veku, naročito u drugoj polovini, uočljivo je naglo širenje gradskog područja Valjeva na račun smanjivanja naseljenosti sela, pre svega sela u brdskoj i planinskoj zoni. Rast ukupnog broja stanovnika koji je sredinom 20. veka bio izrazit, zaustavljen je krajem 20. veka (1991 — 96.530, 2002 — 96.761).

Starosna struktura stanovništva i polna struktura stanovništva je značajno nepovoljnija danas u odnosu na vreme od pre dve i tri decenije. Izrazit je proces starenja domaćinstava u seoskom području ali se to sve više odnosi i na gradsko područje, tako da je na poslednjem popisu uočen negativan ukupni prirodni priraštaj.

Naselja

Park Pećina

Većina stanovnika (65%) živi na gradskom području. Grad Valjevo se sastoji od 78 naselja. Osim specifičnosti samog grada Valjeva, mogu se uočiti tri glavna tipa urbanizacije i strukture naselja. U dolini Kolubare naselja su gušća i pružaju se duž severnih obala reke i dominantnih saobraćajnica koje se tu nalaze (put i pruga).^[2] Naselja su zbijena sa tendencijom daljeg usitnjavanja poseda i intenzivnije izgradnje novih stambenih i ekonomskih objekata. Od naselja ovog tipa u ovom dokumentu predstavljena su Divci. U severnoj zoni pobrđa naselja su mahom locirana u uvalama i manjim kotlinama ali i na blažim prevojima. Manje su zbijena i uz okućnicu se nalaze poljoprivredne površine manje ili srednje veličine (Valjevska Kamenica, Brankovina itd.). Na prostoru Valjevske podgorine i oboda planinskog venca naselja su najčešće razbijena, domaćinstva su raširena na većoj površini a stambeni i ekonomski objekti se grade na blažim padinama, proširenim dolinama vodotokova i na od vetra zaklonjenijim mestima (Divčibare, Leskovice, Poćuta itd.).^[2]

Na teritoriji grada Valjeva ima 2 gradska naselja:

Valjevo i
Divčibare;

i 76 seoskih naselja:

Valjevo panorama centra grada

Geografija

Grad Valjevo je okružen vencem planina (Medvednik, Jablanik, Povlen, Maljen i Suvobor) i brdima koja su puna čistog vazduha, lekovitog bilja, šumskih plodova i divljači. Na 35 km od grada Valjeva, na planini Maljen, na 1.000 metara nadmorske visine, nalazi se vazdušna banja Divčibare. Divčibare imaju mešavinu morske, karpatske i panonske klime, što veoma povoljno utiče na disajne organe, te odatle i potiče naziv „vazdušna banja”.^[3]

Reka Gradac

Pored Mionice, nalazi se Banja Vrujci, nadaleko poznata po lekovitom blatu za reumatske bolesti ima i hotelsko-sportski kompleks sa bazenima.^[3]

Klisura reke Gradac, čiji se tok sa skoro netaknutom prirodom završava u centru grada, omiljeno je izletište Valjevaca u vrelim letnjim danima. Gradac je jedna od najčistijih evropskih reka, što dokazuje i prisustvo vidri, koje nastanjuju isključivo čiste vode.^[3] Obiluje potočnom pastrmkom, tako da je raj za ljubitelje pecanja na mušicu. Stare vodenice potočare su jedan od simbola ovog zaštićenog prirodnog dobra površine 1300 hektara, koje je opština poverila na staranje Ekološkom društvu „Gradac”.^[3]

Klima

Valjevski kraj ima relativno stabilnu, umerenokontinentalnu klimu, sa izvesnim specifičnostima, koje se manifestuju kao elementi subhumidne i mikrotermalne klime.

Srednja godišnja temperatura vazduha u Valjevu je 11 °C. Najhladniji mesec je januar, sa srednjom temperaturom vazduha od -0,2 °C, a najtopliji, jul sa prosečnom temperaturom od 21,4 °C. Najviša ikad zabeležena temperatura je bila 42,5 °C a najniža -29,6 °C.

Vazdušni pritisak u Valjevu pokazuje znatnu promenljivost, sa najvećom srednjom vrednošću u oktobru i januaru, 998,3 milibara i 998,0 milibara, a najmanjom u aprilu 993,3 milibara. Ekstremne srednje mesečne vrednosti vazdušnog pritiska su 1010,3 milibara u januaru i 985,5 milibara u decembru.

Relativna vlažnost vazduha u području valjevskog kraja, sa srednjom godišnjom vrednošću od 74,6% ukazuje na umerenu vlažnost vazduha.

U proseku, opština Valjevo ima ukupno 198,9 sunčanih časova godišnje, odnosno 44,8% potencijalnog osunčavanja, sa najsunčanijim mesecom, julom (281,8 časova) i najoblačnijim, decembrom (68,6 časova).

Padavine u Valjevskom kraju imaju obeležje srednjoevropskog, podunavskog režima godišnje raspodele. Srednja godišnja visina padavina u Valjevu iznosi 785,7 milimetara; najkišovitiji mesec je jun, sa 100,1 milimetara, a najsuvlji februar, sa 45,9 milimetara.

Snega u Valjevskom kraju prosečno ima 30,9 dana. U velikom delu kolubarskog i tamnavskog sliva je srednja godišnja učestanost dana sa snežnim pokrivačem do 40 dana. Prosečan prvi dan sa snežnim pokrivačem u Valjevu je 1. decembar. Prosečan poslednji dan sa snežnim pokrivačem u Valjevu je 16. mart, a na najvišim terenima posle 1. maja.^[4]

Privreda

Kao i u mnogim drugim delovima Srbije, privreda Valjevo prolazi kroz izuzetno težak period prestrukturiranja. Propast velikih državnih preduzeća koja su zapošljavala daleko najveći deo radno aktivnog stanovništva, doveo je do izuzetno velikog porasta nezaposlenosti ali i nestabilnosti i krize u mnogim privrednim oblastima (primarna poljoprivreda, građevinarstvo, turizam).

Iako je Valjevo još pre par decenija počelo da favorizuje i podstiče razvoj privatnog sektora i malih i srednjih preduzeća, ozbiljniji zamah u procesu osnivanja i pokretanja delatnosti u ovoj oblasti privrede oseća se tek poslednjih nekoliko godina ali su ukupni efekti po dohodak i zapošljavanje još uvek nedovoljni. Razloga za ovo ima više.

Po visini prosečne plate kao i pokazateljima proizvoda po stanovniku, Valjevo se nalazi dosta nisko u odnosu na druge sredine slične veličine, položaja i zatečenog stepena razvijenosti u Srbiji.

Poljoprivreda

I pored forsiranja industrije u drugoj polovini XX veka, Valjevo je ostalo dominantno poljoprivredno područje. Od ukupne površine 65% čini poljoprivredno zemljište — 5.840.200 hektara od čega 4.823.900 hektara obradivog poljoprivrednog zemljišta a od toga 2,9 miliona hektara pod oranicama i baštama, 0,8 miliona hektara pod voćnjacima a 0,2 miliona hektara pod livadama i pašnjacima. Pod šumom se nalazi 2,7 miliona hektara a oko 0,5 miliona hektara je neplodno zemljište (uglavnom u kraškim oblastima).

Intenzivna poljoprivredna proizvodnja do skora je bila vezana dominantno za dolinu i bliski pojas oko Kolubare i većih pritoka, dok je na pobrđu i podgorinu Valjevskih planina bila karakteristična ekstenzivna poljoprivreda gde se najveći deo domaćinstava bavio kombinovanim aktivnostima u oblasti stočarstva, voćarstva i, manje, povrtarstva.

U poslednje vreme uočljivo je intenzivno raslojavanje poljoprivrednih domaćinstava gde se izdvajaju domaćinstva koja počinju da se preorijentišu na intenzivnu i specijalizovanu proizvodnju (voćarstvo: malina, kupina, jabuka, šljiva; stočarstvo: farme junadi i svinja; peradarstvo i postepeni rast proizvodnje ribe u ribnjacima male i srednje veličine).

Sa propašću velikih poljoprivredno-industrijskih preduzeća („Srbijanka“, „Podgorka“), javila se uočljiva nestabilnost i kriza u nekim domenima.

Industrija

Valjevsku industriju karakterišu pre svega metalski i poljoprivredno — prehrambeni kompleks. Kriza koja je nastupila početkom 90-ih godina dovela je do naglog propadanja velikih državnih i društvenih preduzeća. Danas se većina društvenih preduzeća, kao i u ostalim gradovima u Srbiji, nalazi u procesu restrukturiranja i privatizacije. U procesu privatizacije su tekstilna industrija, industrija nameštaja, kartonske ambalaže, štamparije i velika preduzeća iz oblasti metaloprerade. Holding kompanija „Krušik“ je sklopila ugovor sa Irakom vrednosti 20 miliona dolara^[5], pri čemu je uposlen dodatni deo radnika radi realizacije posla.

Sa druge strane, u Valjevu postoji veći broj malih i srednjih privatnih industrijskih preduzeća koje se bave različitim delatnostima i čije je poslovanje uglavnom stabilno. Takođe, u poslednje vreme je primetan porast interesovanja stranih investitora za poslovanje u opštini Valjevo. Tako su svoje proizvodne pogone u Valjevu izgradile austrijska kompanija „Austroterm", italijanska „Golden Ledi“ i slovenačka kompanija „Gorenje“. Od 2012. godine u gradu posluju i dva megamarketa — „Roda market" u vlasništvu slovenačkog „Merkatora" i „Intereks" u vlasništvu Intermaršea.

Turizam

Valjevo i okolina imaju značajne turističke potencijale, najpre kada je u pitanju planinski, banjski, rekreativni, verski ili avanturistički turizam. Istakli bi planinu Maljen sa čuvenom visoravni Divčibare, koja je najpopularnija. To je prva planina na koju se nailazi idući iz Beograda ili iz pravca Vojvodine. Leti je pogodna za odmor i rekreativni turizam usled povoljne vazdušne klime, a zimi za sportove i boravak na snegu.

Javna preduzeća

U Valjevu funkcioniše pet javnih komunalnih preduzeća koja u saradnji sa opštinskom vladom održavaju vitalne funkcije grada. To su JKP „Vodovod“, JKP „Vidrak“, JKP „Polet“, JKP „Valjevo“ i JKP „Stubo — Rovni“. U narednom periodu, u oblasti komunalne izgradnje, planira se nekoliko značajnih projekata: toplifikacija grada, izgradnja nove deponije i postrojenja za reciklažu otpada, rekonstrukcija magistralnih i lokalnih puteva, poboljšanje javnog prevoza, nastavak rada na brani Stubo — Rovni itd.

Kulturnoistorijske znamenitosti

Brankovina — rodno mesto čuvene srpske porodice Nenadović. Poznati članovi ove porodice su Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, vojvode Jakov, Sima i Jevrem, Ljuba Nenadović, književnik, kao i kraljica Persida, majka kralja Petra I. Brankovina se takođe vezuje za Desanku Maksimović, koja je tamo provela svoje detinjstvo. Kompleks znamenitosti Brankovine obuhvata zadužbinu prote Mateje Nenadovića, crkvu sv. Arhanđela, Protinu školu, Desankinu školu, vajat porodice Nenadović, grbove Nenadovića i Desanke Maksimović, stare kuće u porti crkve^[3].
Manastir Ćelije, smešten u živopisnom kanjonu reke Gradac, potiče iz 14. veka. Poznat je po čuvenom teologu dr Justinu Popoviću, koji je tu bio duhovnik od 1948. do sedamdesetih godina prošlog veka. Arhimandrit Justin Popović je autor mnogih značajnih studija o pravoslavlju i jedan od osnivača Srpskog filozofskog društva. Ćelije, zajedno sa obližnjim manastirom u Leliću, predstavljaju stecište velikog broja hodočasnika tokom čitave godine.^[3]
Manastir Lelić, je sagrađen dvadesetih godina 20. veka u kome se nalaze mošti Nikolaja Velimirovića, čuvenog mislioca i doktora filozofije sa Oksforda^[3].
Manastir Pustinja datira iz 17. veka, iako se veruje da je postojao i ranije. Odlikuje se arhitekturom raške škole, i dobro očuvanim freskama među kojima se ističe freska sv. Jovana Krstitelja, koja se nalazi pod zaštitom UNESKO.^[3]
Crkva Pokrova Presvete Bogorodice, Valjevo (1836)
Hram Vaskrsenja Gospodnjeg, novo svetilište čija je izgradnja u toku.^[3]