Википедија:Sjajni članci/Septembar
Izabrane godišnjice za septembar
uredi
IČ-FK Partizan
FK Partizan je srpski fudbalski klub iz Beograda i deo je JSD Partizan. Osvojio je ukupno 46 trofeja, uključujući: 27 nacionalnih prvenstva, 16 nacionalnih kupova, 1 nacionalni superkup, 1 Mitropa kup i 1 Uhren kup. Na tabeli jugoslovenske lige svih vremena završio je na drugom mestu.
Svoje utakmice od 1949. godine igraju na stadionu Partizana kapaciteta 29.775 mesta. Partizan je sa Sportingom igrao prvi meč ikada u Kupu evropskih šampiona 1955. godine, a bio je i prvi balkanski i istočnoevropski klub koji je igrao finale Kupa evropskih šampiona u sezoni 1965/66. Partizan je prvi srpski klub koji se plasirao u grupnu fazu Lige šampiona.
Klub ima dugogodišnje rivalstvo sa Crvenom zvezdom. Utakmice između ova dva kluba su poznata kao večiti derbi. Pored Srbije, klub je takođe veoma popularan u Crnoj Gori, Republici Srpskoj i BiH, kao i u drugim bivšim jugoslovenskim republikama i srpskoj dijaspori. Navijači Partizana se nazivaju Grobari.
→ {{IČ-FK Partizan}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Nada Dimić
Nada Dimić (Divoselo, kod Gospića, 6. septembar 1923 — Stara Gradiška, 23. mart 1942) bila je revolucionarka, učesnica Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.
Školovanje je započela u Gospiću, a potom je prešla u Zemun, gde je kao učenica Trgovačke akademije, 1938. godine postala članica Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Bila je veoma aktivna u borbi revolucionarne omladine Beograda i učesnica omladinskih i radničkih demonstracija tokom 1939. i 1940. godine. Nakon jednog literarnog rada, u kome je pisala protiv uprave škole, bila je uhapšena i potom izbačena iz škole, sa zabranom upisa u sve srednje škole u Jugoslaviji.
Nakon napuštanja škole, iako mlada devojka, posvetila se revolucionarnom radu u Zemunu i bila primljena u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Krajem 1940. godine je prešla u Sisak, gde je nastavila sa revolucionarnim radom. Nakon okupacije Jugoslavije, juna 1941. godine, učestvovala je i formiranju prvog partizanskog odreda u Hrvatskoj — Sisačkog partizanskog odreda, u kome je obavljala dužnost kurira. Radila je i u tehnici Okružnog komiteta KPH za Sisak. Krajem jula 1941. godine, preobučena u muško odelo, otišla je u Sisak, kako bi uspostavila prekinutu vezu između Odreda i partijske organizacije u gradu, ali je tom prilikom bila uhapšena.
→ {{IČ-Nada Dimić}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Struganik
Struganik je naselje u Srbiji u opštini Mionica u Kolubarskom okrugu. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2011. godine, naselje je imalo svega 204 stanovnika, dok je prema popisu iz 2002. godine imalo 276 stanovnika. Prema podacima popisa iz 1991. godine, u selu je živelo 290 stanovnika. Selo je smešteno u onom delu oblasti Kolubara gde Valjevske planine zamenjuju njene pitomine i ravnice. Razvilo se po temenima kȏsӣh koje su široka razvođa između izvorišnih krakova reka Ribnice i Toplice. Struganik leži pod planinom Maljen, a najstariji pomen sela vezuje se za 1737. godinu.
Tokom svoje istorije, Struganik je bio mesto važnih događaja za nacionalnu istoriju. U Prvom svetskom ratu, njegov najpoznatiji meštanin — vojvoda Živojin Mišić — komandovao je bitkom čiji se jedan od epicentara nalazio na teritoriji sela; bitku je izvojevao. Tokom Drugog svetskog rata, selo je bilo mesto neuspelih pregovora ravnogorskih četnika i partizana, što je bio uvod u krvavi građanski rat. Takođe, ovde su Nemci zime 1941. pokušali da zarobe vođu ravnogorskog pokreta generala Dragoljuba Mihailovića. Veliki broj meštana sela je u oba rata davao živote u srpskoj vojsci i u oba najmasovnija pokreta otpora.
→ {{IČ-Struganik}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Žarko Zrenjanin
Žarko Zrenjanin Uča (Izbište, kod Vršca, 11. septembar 1902 — Pavliš, kod Vršca, 4. novembar 1942) bio je revolucionar, učesnik Narodnooslobodilačke borbe, jedan od organizatora ustanka u Vojvodini i narodni heroj Jugoslavije.
Godine 1923. završio je Učiteljsku školu i službovao u selu Kanatlarci, a potom u rodnom Izbištu. Bavio se i prosvetiteljskim radom. Godine 1927. je postao član ilegalne Komunističke partije Jugoslavije, a ubrzo je postao sekretar Okružnog komiteta KPJ za južni Banat. Godine 1933. je bio uhapšen zbog izdavanja ilegalnog komunističkog lista i osuđen na tri godine zatvora. Nakon izlaska sa robije 1936. godine, nastavio je sa partijskim radom radeći na obnovi partijskih organizacija u Vojvodini. Krajem 1938. je obnovio rad Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, a 1939. godine je postao njegov politički sekretar. Zbog političko-revolucionarnog rada bio je više puta hapšen. Godine 1940. izabran je u članstvo Centralnog komiteta KPJ. Po okupaciji Jugoslavije, 1941. godine organizovao je pripreme za oslobodilačku borbu u Vojvodini. Najviše je radio u Banatu i inicijator je stvaranja partizanskih odreda i njihovih prvih oružanih akcija.
→ {{IČ-Žarko Zrenjanin}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Suprims
Suprims (engl. the Supremes, IPA: /ði ˌsuːˈpɹiːmz/) bila je američka djevojačka pjevačka grupa i glavni klijent Motaun rekordsa tokom 1960-ih. Osnovana kao Prajmets (engl. the Primettes, IPA: /ði ˈpɹaɪ̯m.ɛts/) u Detroitu (Mičigen, SAD) godine 1959, grupa Suprims je bila komercijalno najuspješnija od svih u Motaunu, a do dan-danas je ostala najuspješnija američka vokalna grupa, sa 12 singlova na prvoj poziciji na listi Billboard Hot 100. Većinu ovih hitova napisao je i producirao Motaunov glavni tim za pisanje pjesama i njihovu produkciju, Holand—Dožer—Holand. Na svom vrhuncu sredinom 1960-ih, pjevačice Suprimsa su bile rivalke Bitlsima po svjetskoj popularnosti, a tvrdi se i da je njihov uspjeh omogućio mejnstrim karijeru za buduće afričkoameričke ritam i bluz i soul muzičare.
Članice-osnivačice Florens Balard, Meri Vilson, Dajana Ros i Beti Makgloun, sve stanovnice javnog stambenog naselja „Bruster—Daglas” u Detroitu, formirale su Prajmets kao sestrinsku grupu Prajmsima (sa Polom Vilijamsom i Edijem Kendriksom, koji su kasnije promijenili ime u Temptejšonsi). Barbara Martin je zamijenila Makglounovu 1960, a grupa je sljedeće godine kao Suprims potpisala ugovor sa Motaunom. Martinova je napustila grupu početkom 1962. godine, a Rosova, Balardova i Vilsonova su nastavile da pjevaju kao trio.
→ {{IČ-Suprims}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Antička Sparta
Antička Sparta (dorski Σπάρτα Sparta, atički Σπάρτη Sparti, uobičajeni starogrčki naziv Λακεδαιμονία/Λακεδαίμων Lakedemonija ili Lakedemon) bila je grad-država u Antičkoj Grčkoj, koja se nalazila na jugoistočnom delu Peloponeza, u dolini reke Eurote. Antička Sparta je ostala poznata u istoriji po svojoj vojnoj snazi, građanskoj disciplini, militarističkom društvu i velikom broju robova. Pored toga, Sparta je ostavila trag i u grčkoj mitologiji u mitu o Heleni Trojanskoj. Antička Sparta se dugo vremena smatrala najsnažnijom vojnom silom u antičkoj Grčkoj zahvaljujući agogi, sistemu zakona koji je stvarao od njenih građana vojnike vrhunskog kvaliteta. Iako je teritorija antičke Sparte bila naseljena tokom mikenske dominacije Grčkom, njena istorija počinje posle dorske seobe na Peloponez tokom mračnog veka i završava se nakon rimskog osvajanja Sparte.
→ {{IČ-Antička Sparta}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Multipla skleroza
Multipla skleroza (lat. Sclerosis multiplex), poznata i pod skaćenicom MS, jeste neurodegenerativno oboljenje i autoimuna bolest koja prvenstveno „napada“ belu masu centralnog nervnog sistema. Multipla skleroza zahvata aksone, dugačke produžetke nervne ćelije, na kojima pojedini delovi mijelinskog omotača zapaljenski reaguju i propadaju. Stoga se multipla skleroza smatra zapaljenskom, demijelinizirajućom bolešću izazvanom imunološkim promenama nepoznate etiologije. Kad je određeni deo mijelinskog omotača zapaljen i oštećen, prenošenje impulsa kroz akson je poremećeno, usporeno ili isprekidano, zbog čega poruke iz mozga dolaze na „cilj“ sa zakašnjenjem, „greškama“ ili ih uopšte nema (izostaju). Bolest je vrlo promenljivog toka, ispoljava se neurološkim simptomima i znacima i karakterišu je česta pogoršanja različitog stepena, koja se smenjuju sa naglim poboljšanjim kliničke slike (remisija bolesti). Nastanak multiple skleroze prate mnogi poremećaji različitog stepena, od blage ukočenosti i otežanog hodanja, do potpune oduzetosti, slepila, itd.
U svetu od multiple skleroze boluje oko milion ljudi i to uglavnom u razvijenim zemljama sveta. Bolest je nešto češća kod žena nego kod muškaraca (3:2).
→ {{IČ-Multipla skleroza}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Rat Velike alijanse
Rat Velike alijanse, poznat i pod imenima Devetogodišnji rat, Rat Augzburškog saveza ili Rat za palatinsko nasleđe bio je veliki rat koji je izbio 1688. i trajao sve do 1697. uglavnom na evropskom kontinentu. Zahvatio je takođe, i sekundarne frontove u Irskoj (poznatiji kao Vilijamitski rat) i Severnoj Americi (poznatiji kao Rat kralja Vilijama).
Nakon potpisivanja Sporazuma u Najmegenu, kojim je završen Francusko-holandski rat (1672—1678) Francuska je pod Lujem XIV nameravala da osigura svoju hegemoniju u Evropi. Do osamdesetih godina 17. veka car Svetog rimskog carstva Leopold I dobio je zamah u ratu sa Turcima i ojačao je svoju poziciju u centralnoj Evropi. Leopold I je zajedno sa protestantskim kneževima Nemačke, Španijom i Švedskom stvorio odbrambeni Augzburški savez 9. jula 1686. da bi sprečili hegemoniju ojačane Francuske.
Vilijam III od Engleske je uspešno izvršio invaziju na Englesku i svrgnuo kralja Džejmsa II. Vilijam III od Engleske je od ranije bio holandski šef države. Kada je pored toga postao i kralj Engleske, imao je moć da stvara savez protiv Francuske, čemu je dugo težio.
Vilijam III od Engleske i Leopold I su 12. maja 1689. oformili Veliku alijansu sa ciljem da vrate Francusku u granice, koje su bile određene Vestfalskim mirom. Povod za rat je bila svađa oko nasledstva u Rajnskom palatinatu.
→ {{IČ-Rat Velike alijanse}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Rihard Vagner
Vilhelm Rihard Vagner (nem. Wilhelm Richard Wagner; Lajpcig, 22. maj 1813 — Venecija, 13. februar 1883) bio je nemački kompozitor, pesnik, esejista i muzički teoretičar.
Vagner je ličnost od presudnog značaja za istoriju muzike; kao jedan od najvećih stvaralaca na području opere (ili „muzičke drame“, kako je voleo da zove svoje sopstvene), u svojim delima je postavio osnovu ozbiljne muzike 20. veka, naročito u „Tristanu i Izoldi“, gde se obilno koristi hromatizmom i gde možemo naći koren atonalnosti. Ističe se po upotrebi lajtmotiva. U svojim esejima je teorijski postavio osnovu „sveukupne umetnosti“ (nem. Gesamtkunstwerk), teorije po kojoj je muzička drama najsavršeniji oblik umetničkog izraza jer obuhvata sve ostale grane umetnosti i da ima potencijal da „iskupi svet“, iz kog razloga su ga još za života mnogi onovremeni kritičari okarakterisali kao megalomana. Za sve svoje opere sam je pisao libreto. Uulagao je veliki trud kako bi ih izveo onako kako je zamislio. S tim ciljem je i podigao sopstvenu opersku kuću. Osim toga, Vagner je bio i veliki dirigent koji je, prema čuvenom Vilhelmu Furtvengleru, zajedno s Hansom fon Bilovom doveo do stvaranja nove generacije dirigenata.
→ {{IČ-Rihard Vagner}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Vojničev rukopis
.jpg)
Vojničev rukopis (engl. Voynich manuscript; rus. Рукопись Войнича) ilustrovani je ručno napisani kodeks u nepoznatom sistemu pisanja. Starost veluma (vrsta pergamenta od neštavljene kože sisara na kome je manuskript napisan) metodom radioaktivnog ugljenika procenjena je na rani 15. vek (1404—1438). Manuskript je verovatno napisan u Severnoj Italiji tokom italijanske renesanse. Ime je dobio po Vilfridu Vojniču, poljskom trgovcu knjigama koji je isti kupio 1912. godine.
Neke stranice nedostaju, a oko 240 je pronađeno i sačuvano. Tekst je napisan sleva nadesno, a većina stranica sadrži ilustracije ili dijagrame. Neke stranice su na rasklapanje. Vojničev rukopis su proučavali mnogi kako profesionalni tako i amaterski kriptografi, uključujući američke i britanske kriptoanalitičare iz Prvog i Drugog svetskog rata. Niko do sada nije uspeo da dešifruje tekst, koji je postao veoma poznat slučaj u istoriji kriptografije. Misterija značenja i porekla rukopisa pobudila je maštu u popularnoj kulturi, što je pokrenulo pisanje romana, raznih spekulacija s osvrtom na sadržaj rukopisa i sl. Nijedna od brojnih hipoteza predlaganih tokom poslednjih sto godina nije još uvek zvanično potvrđena.
→ {{IČ-Vojničev rukopis}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Praistorija
Preistorija (od grč. προϊστορία: προ — pre, ιστορία — priča; odnosno lat. praehistoria: prae — prethodni, historia — latinizovana reč ιστορία) vremenski je period koji traje do pojave prvih pisama. Pol Tornal je prvi smislio ovaj termin kako bi opisao predmete načinjene u pećinama u južnoj Francuskoj. U francuski jezik je ušao tridesetih godina 19. veka da bi se opisalo vreme pre pisma, a u engleski jezik ga je uveo Danijel Vilson 1851.
Vremenski period od trenutka kada je preistorijski čovek počeo da izrađuje oruđe i oružje se deli prema materijalu od koga je pravljeno i načinu njegove obrade na: starije kameno doba (paleolit), srednje kameno doba (mezolit), mlađe kameno doba (neolit) i metalna doba (bakarno doba ili eneolit, bronzano doba i gvozdeno doba).
Za preistoriju se može reći da datira od nastanka svemira, iako se termin češće koristi za označavanje perioda kada je bilo života na Zemlji; dinosaurusi se mogu opisati kao preistorijske životinje, a pećinski ljudi kao preistorijski ljudi. Uobičajeno kontekst implicira o kom se geološkom ili vremenskom periodu govori, na primer „preistorijski miocenski majmuni“ implicira na vreme od pre 23-5,5 miliona godina ranije ili „srednjopaleolitski homo sapijens“ implicira na vreme od pre 200.000—30.000 godina.
→ {{IČ-Praistorija}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)