Bitolj

Bitolj (mkd. Битола), poznat i kao grad konzula, je grad u jugozapadnom delu Severne Makedonije, u regionu Pelagonija. Grad je okružen planinama Baba (vrh Pelister 2601 m) i Nidže, na reci Dragor, u centru najprostranije makedonske kotline Pelagonije, na 13 km severno od granice sa Grčkom i na nadmorskoj visini od 615 m.

Bitolj Битола
Bitolj
Administrativni podaci
Država	Severna Makedonija
Opština	Bitolj
Stanovništvo
Stanovništvo	‍
— 2021.	69.287
— gustina	2.627,49 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate	41° 01′ 55″ S; 21° 20′ 05″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	615 m
Površina	26,37 km2
Bitolj Битола Bitolj Битола na karti Severne Makedonije
Ostali podaci
Gradonačelnik	Nataša Petrovska (SDSM)
Poštanski broj	7000
Pozivni broj	(0)47
Registarska oznaka	BT
Veb-sajt
bitola.gov.mk

Bitolj je administrativni, kulturni, ekonomski, industrijski, obrazovni i naučni centar. Takođe je važna trgovačko-putna veza između Jadranskog i Egejskog mora, kao i jedna od značajnijih putnih veza Balkana sa srednjom Evropom. Drugi je grad diplomatije u Severnoj Makedoniji i ima brojna diplomatska predstavništva stranih zemalja u Republici. Njegova istorija je bogata i živopisna i jedna je od najstarijih u Evropi, a za vreme Jugoslavije bio je jedan od kulturnih centara kako Kraljevine Jugoslavije tako i Federacije.

Ime

Grci ovaj grad zovu Bitola (grč. Μπίτολα [Bítola] — "Manastir" ili Μοναστήρι [Monastíri]), Turci Manastir (otur. مناستر, tur. Manastır), a Albanci Manastiri (alb. Manastiri).

Geneza

Zbog svoje duge istorije, tokom koje je menjao carstva i imperije, Bitolj je imao mnogo imena. Slovenski naziv grada Bitola potiče od reči Obitel koja je u srednjem veku korišćena za zajednicu monaha, odnosno manastir.

Ime je najverovatnije dobio po tome što se prvobitno slovensko naselje razvilo oko manastira Bukovo. Bitolj su osnovali Srbi kao „prnjavor toga manastira”. Bliskost Grka (koji su grad nazvali iz istog razloga Monastir (grč. Μοναστήρι [Monastíri] — "Manastir")) uslovila je upotrebu grčke reči monastir, izbacivši reč obitel iz upotrebe. Tako su Sloveni zaboravivši svoju reč, iz Obitel prestali da izgovaraju glas O, pa je upravo to razlog što se grad naziva Bitolj na srpskom, Битола na makedonskom, Битоля ([Bitolya], čita se: /Bitolja/) na bugarskom. Bitola je današnji zvaničan makedonski naziv grada, a i najstariji naziv istog sudeći po Bitoljskoj ploči na kojoj je grad pomenut pod današnjim imenom 1015. godine, a i po mnogim vojskovođama cara Samuila, kao i putnicima toga doba. Jedan arapski putnik, Idrisi, napisao je u 12. veku:

Potrebno je dva dana putovanja na istok, da bi se iz Ahrida (Ohrid) došlo u Butili (Bitolj). Butili je neobičan i lep grad.

Na albanskom jeziku reč bitoja znači — "golub".

Po zapisima Marka Cepenkova, grad Bitolj dobio je svoje ime po velikoposedniku Tolji, koji je imao svoje utvrđenje u blizini današnjeg bitoljskog sela Bukovo. Kada je došlo vreme da Turci osvoje i ovaj deo Makedonije stanovništvo je, da bi pozvalo na borbu svog velikoposednika Tolju, počelo da ga bodri rečima: "Bi Toljo, do bi Toljo", što bi mogao biti razlog od kog potiče samo ime grada po spisima Marka Cepenkova. Srbin Tola, junak iz naroda istakao se u borbama protiv Turaka, i koji je poginuo braneći grad Bitolj, u srpskim narodnim pesmama je opevan.

Za vreme otomanske vlasti grad se zvao Manastir, što su Turci i Albanci usvojili od Grka. Sa dolaskom Srba 1913. godine (vidi: Bitoljska bitka) u Bitolj, grad je ponovo dobio svoj slovenski naziv Bitola koji nije menjao do danas.

Bitolj kroz vreme

Turska stara čaršija — At pazar

Mnogi važni događaji u makedonskoj i balkanskoj istoriji dogodili su se u Bitolju. Grad je građen, dograđivan, rušen i ponovo građen i nadograđivan još od njegovog prvog naseljavanja u kasnom bronzanom dobu, potom helenističkom dobu, pa onda rimskom, pa sve do ranovizantijskog doba imao je status grada sa visokim stepenom civilizacije.

Posle smrti sultana Murata, na presto turski je došao njegov sin Bajazit. Izvadio je iz zatočeništva Marka Kraljevića i Konstantina Dejanovića, na molbu svoje majke Marije. Postavio je Marka u njegov Bitolj, a Konstantina u Serez "i nareče ga bej (beg)". Oni su bili turski vazali koji su morali ići u rat sa turskom vojskom. Kada je Bajazit krenuo na Mirču vlaškog vojvodu, pozvao je Marka i "beg" Konstantina (vazal). Međutim ovi se nisu hteli boriti protiv Hrišćana, pa ih je sultan dao poseći sabljom.

Tradicionalno jak trgovački centar, grad je poznat i kao Grad konzula. U gradu je nekada bilo dvadeset diplomatskih predstavništava, a u istom periodu, grad je imao mnogo škola, jedna od njih bila je i Vojna Akademija, u njoj je oficirsku školu završio i slavni turski reformator Kemal Ataturk. Neke njegove stvari se i danas čuvaju u bitoljskom Narodnom muzeju. Krajem devetnaestog veka grad je bio pun zanatskih i fotografskih radnji, a interesantno je i to da je u gradu pored fabrike Singer mašina, još u to vreme postojala fabrika slatkiša. U Bitolju su snimane prve fotografije i filmovi, zahvaljujući braći Manaki. Bilo je to zlatno doba grada. Nažalost, tokom oslobođenja Balkana od Turaka mnoge bitke su vođene i u samom gradu, pa su mnogi materijalni dokazi izgoreli ili potpuno uništeni. Arhitektura se mogla obnoviti, posebno poslednjih petnaestak godina, a dokazi o svemu što se zbivalo prepričavaju stariji stanovnici. Danas su, međutim, ostale mnoge organizacije i festivali koji se posle dužeg perioda ponovo održavaju.

Jedan od njih održava se svake godine od 29. jula do 2. avgusta u Bitolju u znak sećanja na Ilindanski ustanak pod nazivom "Kulturni festival Ilindanski dani".

Istorija

Praistorija

Grad Bitolj sa okolinom veoma je bogat spomenicima iz praistorijskog perioda. Dva najznačajnija su Veluška Tumba i Tumba Bara, koja se nalazi pored sela Porodin. Iz perioda bakarnog doba tu su naselja Tumba pored sela Crnobuki, Šuplevec (pored sela Suvodol) i Visok Rid (pored sela Bukri). Bronzano doba tipično naseljima Tumba ima i pored sela Kanino i naselja sa istim imenom, pored sela Karamani.

Antički period

Filip II Makedonski i Sahat kula.

U blizini samog grada makedonski kralj Filip II Makedonski je sredinom 4. veka p. n. e. osnovao grad Herakleja Linkestis (lat. Heraclea Lyncestis) u podnožju planine Baba. U periodu 2. veka p. n. e. kada Makedonija postaje rimska provincija, Herakleja postaje značajan ekonomsko-politički centar (Septina Aurelia Heraclea) sa svojim stalnim rimskim namesnikom i rimskom vojskom, što svedoči o Bitolju kao centru moći, civilizacije, kulture i lepote. Grad je bio razvijeni vojno-strateški centar na severozapadnoj granici tadašnje makedonske oblasti Linkesida (današnje Bitolsko polje) i nalazio se na rimskom putu Vija Ignacija (lat. Via Ignatia). Od Bitolja je Makedonija, a severno se prostire Dardanija, u koju spada zapadna Bugarska sa Sofijom.

Herakleja Linkestis

Glavni članak: Heraklea Linkestis

Detalj sa jednog od mozaika iz Herakleje Linkestis

Heraklea Linkestis (latinski: Heraclea Lyncestis) je antički grad iz grčkoga perioda, i nalazi se nedaleko od samog grada, u podnožju planine Baba i datira sa sredine IV vek p. n. e. Osnovao ga je makedonski kralj Filip II. Grad je bio vojno- strateški centar severozapadnih granica tadašnje oblasti Linkesida (današnje Bitoljsko polje).

Srednji i novi vek

U 11. veku hroničar vojske viteza krstaša je grad Bitolj video kao bogato mesto u Pelagoniji. Ekonomski centar plodne ravnice.

Turska vladavina

Stari Bitolj 1905. godine

Pijačni dan u Bitolju. Fotografija objavljena u kalendaru Vardar za 1913. godinu.

Svoj prosperitet grad je imao pod Turcima, i to je mesto sa velikim brojem Turaka. Hrišćani Sloveni su se iseljavali, a na njihovo mesto su dolazili Cincari, Jevreji, Jermeni, Cigani, Arbanasi. Ovi poslednji su najviše zla naneli njegovim stanovnicima, mnogo puta su vršili razbojničke napade, spaljivali, pljačkali i ubijali. Za vreme austrijsko-turskog rata 1788. godine Arbanasi su uništili totalno varoš cincarsku Moskopolje. Mletački poslanik Bernard je 1591. godine posetio grad Manastir (tako ga naziva najveći broj putopisaca)- "vrlo naseljenu varoš", u kojoj ima 1500 kuća, od kojih 200 jevrejskih. To je otvoreni grad, bez zaštitnih zidina. Po Evliji Čelebiji, grad je pripadao kćerki turskog sultana Ahmeda prvog. Doktor E. Braun 1669. godine naziva grad "Monastir or Tolr", navodeći po turski. Godine 1805. u Bitolju je sedeo turski glavni zapovednik oblasti - valija.

Po francuskom generalu Marmonu iz 1807. godine, navodi se za Bitolj kao mesto u Turskoj carevini sa sledećim napomenama: "jezik je vlaški i srpski. U distriktu ima 180 sela, 30.000 muslimana, 30.000 hrišćana. U varoši je 8.000 stanovnika; četvrtinu čine Muslimani, ostalo su hrišćani". Od 1820. godine Bitolj počinje da ima veći vojni značaj za Turke, koji od tada drže velike vojne formacije.

Bitoljski sandžak je 1877. godine imao podvlašćen grad Manastir (Bitolj) sa stanovništvom: Nemuslimani 39680, a Muslimani 9494 stanovnika. U njemu je u 19. veku 11 džamija i jedan pravoslavni manastir. Po administrativnoj podeli 1899. godine Bitoljski vilajet ima pet okruga, od kojih je prvi okrug bitoljski (nahija). Vladika bitoljski Filaret, održavao je 1860. godine veze sa moskovskom patrijaršijom.

Izbio je u Bitolju jula 1897. godine veliki požar sa tragičnim posledicama. Vatra je potpomognuta jakim vetrom sažegla jednu džamiju, dve sinagoge, 170 kuća i čak 452 dućana. Najviše je postradao Jevrejski kraj grada, gde je izgorelo 13 jevrejske dece a bez doma ostalo preko 500 jevrejskih porodica. Šteta je bila procenjena na preko 100.000 turskih lira.

Grad je bio jedan od centara sukoba mladoturaka i staroturaka. Godine 1909. izbila je zavera mladoturaka koja je sklopljena u Solunu, ali je buknula u Bitolju. Politikin dopisnik tog sukoba je bio Branislav Nušić preko srpskog đeneralnog konsula u Skoplju Živojina Balugdžića.

Na početku dvadesetog veka u Bitolju je živelo 37.000 stanovnika: 10.500 Turaka, 10.000 stanovnika slovenskog jezika — većim delom Bugara, a manjim delom Srba, 7.000 Vlaha (Cincara), 5.500 Jevreja, 2.000 Cigana, 1.500 Arnauta i oko 500 Grka, odnosno onih čiji je maternji jezik bio grčki. Po statistici sekretara Bugarske egzarhije, 1905. godine, po verskom principu bilo je: 15.000 muslimana i 5.500 jevreja, a hrišćansko stanovništvo je bilo podeljeno prema pripadnosti određenoj crkvi. Egzarhija je imala 8.844 vernika, ugl. Bugara, a Carigradska patrijaršija 7.000 Vlaha i 6.300 Srba i Grka. U tom, otomanskom periodu, pored turskih škola i gimnazija, u Bitolju je radilo i deset bugarskih osnovnih škola i tri srednje škole, sedam grčkih osnovnih i dve srednje škole, dve rumunske osnovne i dve srednje škole i 2 srpske osnovne i jedna srednja škola. Buđenje nacionalne svesti stanovništva vršeno je preko crkvenih opština, škola i konzula Bugarske, Grčke i Srbije, a zbog velikog broja Aromuna (Vlaha) bila je izuzetno jaka i delatnost Rumunije.

Bitolj, grad konzula

Zgrada Magnolija gde je nekad bio smešten ruski konzulat i austrijska biblioteka

Prva tri strana konzulata u Bitolju otvorena su oko 1853. godine. Bili su to francuski, britanski i nemački. Na vrhuncu svoje slave (pod Turcima) Bitolj je imao dvadeset konzulata, da bi vremenom sa slabljenjem države, dolaskom dinastije Karađorđević na vlast, a kasnije i komunizma taj broj postepeno opadao na samo nekoliko konzulata. Sa nezavisnošću Makedonije, država ekonomski jača, a Bitolju se postepeno vraća stara slava. Počinju ponovo da se otvaraju konzulati, i grad dobija svoj nekadašnji sjaj.

Na predlog srpskog ministra pravde, kraljevska vlada u Beogradu je donela odluku 26. oktobra 1888. godine, da se ustanovi konzulat u gradu Bitolju, u Turskoj carevini. Srpski konzulat u Bitolju je svečano otvoren 25. aprila 1889. godine. Osvećenje zgrade konzulata obavio je bitoljski mitropolit, a na kraju ceremonije istaknuta je srpska zastava na njenoj fasadi. Prvi konzul bio je Dimitrije Bodi, dotadašnji sekretar konzulata u Sofiji, a vicekonzul Petar Manojlović, dotadašnji vicekonzul u Skoplju. Pisar prve klase u bitoljskom konzulatu bio je 1889. godine Milan Medović. Srpski vicekonzul u Bitolju, Ivan Ivanić objavio je 1899. godine knjigu, istorijsko-etnografsku raspravu "Bunjevci i Šokci, u Bačkoj, Baranji i Lici". Knjigu je zbog njene vrednosti nagradila Matica srpska sa 500 dinara. Primerak te knjige koja se prodavala širom srpstva, koštao je dva dinara. Godine 1898. Srbi su u Bitolju imali predstavnike svoje matične države: Milojka Veselinovića vicekonzula I klase i dr Branislava Subotića pisara I klase.

Dana 26. jula 1903. na ulazu u grad bio je ubijen ruski konzul plemićkog roda Aleksandar Arkadijevič Rostkovski (1860—1903), veliki borac za prava pravoslavne raje, koju su Turci zlostavljali i zatirali. Posle jednog šenlučenja anadolskih vojnika on je oštro protestovao, a ovi su to doživeli kao uvredu. Turski oficiri iz Anadolije su na Đurđevdan 1903. godine, skupili su se u džamiji, i doneli odluku i zakletvom se obavezali da ga ubiju. Nekoliko meseci kasnije, kada se konzul vraćao fijakerom oko podne iz Bukovskog manastira, izbio je opet incident na gradskoj ulici. Turski vojnici mu nisu iskazali dužno poštovanje po protokolu, a kad ih je on pozvao na red, izvršili su mučki napad. Ubica žandarm Halim sa još jednim saučesnikom, koji su revolverima izrešetali Rusa, su po prekoj presudi obešeni, ubrzo po učinjenom zločinu. Ne mestu pogibije danas stoji veliki ruski krst podignut 1936. godine od strane Odbora građana, na čelu sa vladikom Nikolajem Velimirovićem.

Srbi u Bitolju

Početak naseljavanja je bio kod manastira Bukova. Sam naziv grada, po ruskim naučnicima potiče od stare reči "obitelj", misleći na manastirsko bratstvo. Grad se vekovima zvao Manastir ili Toli-Manastir. Tokom 16. i 17. veka sreće se i naziv varoš Bitolj. Manastir je navodno podignut na temeljima starijeg iz vremena Aleksandra Makedonskog. Iz Bitolja potiče moler Mihajlo Konstantinović koji je zajedno sa Nikolom Jankovićem radio 1834. godine crkvu manastira Tronoše, u Srbiji. Umro je 1838. godine u Beogradu Ognjan Ivanović trgovac iz Prilepa. Njegovu zaostavštinu je prodavao na licitaciji Sud Beogradski.

Bitoljčan Sima Đorđević kafedžija javlja se 1860. godine u spisku pretplatnika srpske knjige štampane u Beču: "Praviteljstvujušči sovjet za vremena Karađorđeva". Bitolj je grad u Staroj Srbiji, posle Prizrena najveće mesto, tu se pre nalazila antička varoš Herakleja. Nemački general-major Anton Tima piše u svojoj knjizi o istoriji Srba, objavljenoj u Hanoveru 1894. godine: "U Maćedoniji žive Srbi, delom u prostranom polju Bitoljskom, delom u vodotoči Vardarskoj, a naročito zbijeno u polju Tetovskom, razređeni pak dolaze čak i pred Solun, gde žive pomešano sa drugim narodima." Sima Avramović iz Bitolja, objavljuje 1896. godine pesme u srpskom književnom časopisu.

Po J. Hahnu: Bitolj grad na potoku Dragoru, od stanovnika ima 20.000 Srba, 4000 Turaka i 11.000 Cincara. Srpski konzulat je bio otvoren u Bitolju za vreme kralja Milana 1889. godine. U Beogradu su 1890. godine organizovane javne demonstracije Makedo-Srba protiv bezobzirnih postupaka bugarskih egzarhista, i postavljenja bugarskih vladika. Na zboru su držani patriotski govori, a izabrani delovođa bio je Bitoljac, Lazar Duma. Lazar je prvi nastupio, i navodio šta su pisali strani naučnici, naglasio: "Tako je Običini još u prošlom veku dokazao da je narod u Makedoniji srpski, da je njegov govor srpski. Josif Milje tvrdi da je Mijačko pleme u Makedoniji srpska rasa, i da je njegov govor srpski, da je njegovom govoru koren i osnova srpska. Da je narod u Makedoniji srpski, i da je makedonski govor samo jedno narečje srpskog jezika, pisali su i drugi." Slavni srpski komediograf Branislav Nušić (rođen 1864. godine u Beogradu) bio je 1892. godine sekretar srpskog konzula u Bitolju. Srpski vicekonzul u Bitolju Ivan Ivanić, bavio se istraživačkim radom i pisanjem. Godine 1899. objavio je kao diplomata na jugu, u Beogradu, knjigu "Bunjevci i Šokci u Bačkoj, Baranji i Lici". Kasnije je vredna pažnje njegova studija "Maćedonija i Maćedonci" izdata u Novom Sadu 1910. godine.

U Bitoljskoj pravoslavnoj crkvi Sv. Dimitrija, koja je bila pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije pričešćivali su se Srbi. Tako je u jesen 1900. godine tu pričešćena sva srpska omladina, koja je pohađala osnovne škole i gimnazije.

U gradu Bitolju radile su srpske obrazovne ustanove: dve osnovne škole, Gimnazija (1897) i kasnije - Niža poljoprivredna škola. Otvaranje osnovne škole bio je problem za tamošnje Srbe, jer Turska vlada nije bila blagonaklona. Posle odbijanja molbe za otvaranje iste u Skoplju, jedan Srbin iz Bitolja je izmolio da se ova otvori u Bitolju. I mada je 1. septembra 1889. godine trebalo da počne rad škole, to se nije desilo. Došao je turski policajac i zatvorio prostorije, a srpski učitelj je bio uhapšen i držan u tamnici zbog istrage. Bila je to ujdurma bugarskih agenata, koji su se nadmetali sa Srbima (i Grcima), za prevlast u gradu. To je bio možda dodatni motiv, da Srbi dobiju svoj konzulat, koji će ih moćnije zastupati kod turskih državnih vlasti. Biti izabran u neki od državnih ili sudskih organa, nije značilo mnogo. Onaj hrišćanin koji bi drugačije radio od Turaka, padao bi u nemilost. Jedan Srbin iz Bitolja je zbog oportunog stava u medžlisu, čak bio otrovan.

Srbi u Bitolju 1904.

Srbi u Bitolju 1897.

Prva srpska narodna škola je počela sa radom 1867. godine. Godine 1877. bilo ih je tri, pa posle prekida ponovo su otvorene od 1897. godine. Otvorena je srpska škola u Bitolju, 16. marta 1897. godine. U nju je upisano 90 đaka. Turske vlasti nisu još uvek dali odobrenje za njen rad. Zbog velikog broja upisanih učenika morali su otvoriti šest paralelnih razreda. U to vreme nastojatelj srpske škole u Prilepu bio je Pera Dimitrijević. Na srpskog knjižara u Bitolju, Vanču Ilića 1899. godine izvršen je atentat; nepoznati napadač pucao mu je u glavu.

Turske vlasti su najvišom odlukom 1897. godine dozvolili otvaranje srpske muške i ženske gimnazije u Bitolju. Za direktora muške gimnazije postavljen je Sava Jokić, a upraviteljica ženske gimnazije postala je Anka Pantarašević. Kolektiv Bitoljske srpske gimnazije napravio je 1899. godine izlet u obližnje srpsko selo Topolčane, gde su bili lepo primljeni i ugošćeni. U centru Bitolja 1899. godine, usred neprijateljskog okruženja, bila su tri srpska dična objekta: Konzulat, Osnovna škola i hotel "Beograd". Srpske novine su objavile njihove slike. Hotel "Beograd" je držao Pera Vuletić, i tu su tokom leta 1899. godine držane lepe zabave sa igrankom. Nišlija Đorđe Dimitrijević poslao je emajliranu firmu koja je postavljena 1906. godine iznad ulaznih vrata u školu. Na njoj je pisalo: "Srpska pravoslavna osnovna škola". Suplent u Bitoljskoj gimnaziji bio je 1906. godine Stevan Simić. Učitelj i književnik u Bitolju, Grigorije Božović govorio je na pogrebu tragično nastradalog srpskog prvaka u tom mestu, Ivana Džambazovića. Džambazovića su ubili trojica bugarskih egzarhista iz revolvera na ulici, januara 1908. godine. A. St. Jotić profesor u gimnaziji objavio je 1911. godine u Bitolju, prevod nemačke knjige: "Logika opšta i primenjena sa primerima za vežbanje u opštoj logici." Pominje se u periodu 1903—1913. godine knjižara Ocevićeva u Bitolju, koja prodaje srpske knjige. Godine 1913. u Bitolju je držao veliki rasadnik, navodno prvi i jedini takve vrste u Turskoj državi. Otvorio ga je Aleksandar Leka Ocević, kao stručnjak koji je završio Ratarsku školu u Kraljevu, i vratio se u Bitolj. Zakupio je parcelu kod željezničke stanice i uspeo da napravi veliki rasadnik voća i povrća. Tu se nalazilo oko 50.000 sadnica lepog drveća i šiblja. Bio je to lep park, u koji su redovno preko leta, svraćali strani konzuli i mesna inteligencija. Vlasnik je imao neprestano problema sa neprijateljski raspoloženim ljudima, koji su pravili štetu i lomili tablu sa ćiriličnim nazivom iznad ulaza u njegovo domaćinstvo. Vredno pažnje je da su i njegova dva brata istaknuti članovi srpske zajednice, tog vremena. Brat Metodije je držao srpsku knjižaru, a Mihajlo bio gradski učitelj i upravitelj srpskih škola.

Bitolj je u međuratnom periodu slavio istog dana, dva datuma oslobođenja. Dana 6. novembra 1912. godine oslobodila ga je srpska vojska od Turaka, a četiri godina kasnije, 6. novembra 1916. od Nemaca i Bugara u Prvom svetskom ratu.

Omladinski časopis (mesečnik) za književnost, nauku i kulturu "Bela vrana", izlazio je u Bitolju 1931. godine, pod uredništvom Toplice M. Savića. U njemu su svoje radove objavljivali mladi književni stvaraoci i kritičari iz cele države. Postojalo je redovno i dopisno članstvo u "Beloj vrani". Godine 1936. u Bitolju, kod zgrade pravoslavne Bogoslovije osvećena je spomen-česma Sv. Save. Postojalo je u Bitolju 1937. godine Crkveno-građansko pevačko društvo "Stevan Mokranjac". Te godine u junu je na godišnjoj skupštini izabrana nova uprava, na čijem čelu se nalazio predsednik suda Pera Janković.

Trenutno grad Bitolj ima trinaest konzulata iz sledećih država:

• Bugarska,
• Ujedinjeno Kraljevstvo zatvoren 2014,
• Grčka,
• Mađarska,
• Rusija,
• Rumunija,
• Slovenija zatvoren 2014,
• Srbija,
• Turska,
• Ukrajina,
• Francuska,
• Hrvatska zatvoren 2014,
• Crna Gora,

Balkanski ratovi

Srpski vojnici snimljeni pred zgradom Turske vojne akademije u Bitolju 1912. (danas zgrada muzeja)

Godine 1912. Crna Gora, Srbija, Bugarska i Grčka su se borile protiv Osmanskog carstva u Prvog balkanskog rata. U okolini grada je vođena Bitoljska bitka u kojoj je srpska vojska potukla otomansku armiju, čime je okončala proterivanje Turaka sa ovih prostora. Bitolj su oslobodili Srbi 19. novembra 1912. godine. Prema Bukureškom ugovoru iz 1913, region Makedonije je bio podeljen u tri dela između Grčke, Srbije i Bugarske, a trebalo je da Bitolj pripadne Bugarskoj prema predratnom sporazumu sa Srbijom. Nezadovoljna što nije dobila delove Albanije i izlaz na Jadransko more, Srbija je odbila da preda grad Bugarskoj. Bugarska je poražena u Drugom balkanskom ratu, pa je grad ostao u Srbiji.

Prvi svetski rat

Srpsko vojno groblje iz balkanskih ratova i Prvog svetskog rata.

Spomenik u francuskom vojnom groblju u Bitolju, 1917—1918. godina

Tokom Prvog svetskog rata, Bitolj se nalazio na prvoj liniji Solunskog fronta, nekoliko kilometara jugoistočno od grada nalazi se vrh Kajmakčalan. Bugarske snage su 1915. zauzele grad, pa su srpske snage bile prinuđene da se ili predaju ili da pokušaju opasno bekstvo preko albanskih planina. Za vreme bugarske okupacije grada vršena je masovna bugarizacija građana i preimenovanja prezimena. Grad su 19. novembra 1916., nakon Bitoljske ofanzive, zauzele Sile Antante koje su ušle u grad sa juga. Bitolj je bio podeljen na francuski, ruski, italijanski i srpski sektor, pod komandom francuskog generala Morisa Saraja. Do proboja Solunskog fronta septembra 1918. Bitolj je ostao na prvoj liniji fronta, i bombardovan je iz vazduha ili artiljerijom skoro svakog dana i pretrpeo je velika oštećenja. Tu je nakon rata uređeno Srpsko vojničko groblje u koje su pohranjeni posmrtni ostaci 1321 srpskih ratnika, poginulih tokom balkanskih i Prvog svetskog rata. Francuski maršal Luj Franše d’ Epere odlikovao je grad Ratnim krstom 15. septembra 1923.

Između dva svetska rata

Skup Udruženja četnika za slobodu u Bitolju

Nakon završetka Prvog svetskog rata, Bitolj je uključen u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije nazvanu Kraljevina Jugoslavija. Ohridski, Bitoljski i Tikveški okrug su 1922. spojeni u Bitoljsku oblast, koja je obuhvatala čitav južni deo vardarske Makedonije. Od. 1929. oblast je deo Vardarske banovine.

Udaljenost od 14 km od grčke granice je vrlo loše uticala na ekonomiju i razvoj grada. Propadanje grada se nastavio u ovom periodu, zajedno sa opštim propadanjem Vardarske banovine, koja je ostala jedan od najsiromašnijih delova Jugoslavije. Broj stanovnika je pao sa 80 na 33 hiljade. Postojala je i jevrejska četvrt; među stanovništvom je bilo rašireno korišćenje "asrara" tj. hašiša.

U Bitolju je sredinom aprila 1922. godine bila velika eksplozija zarobljene ratne municije, koja je bila skupljena oko željezničke stanice. Bilo je mnogo žrtava, tokom velikog broja ubitačnih detonacija. Kod Isakije džamije u Bitolju postojala je vredna stara biblioteka, sa dve hiljade starih stranih orijentalnih rukopisa i knjiga. Dok se vodi sudski spor oko svojine (1938) to knjižno blago je propadalo. Najstariji rukopis je "Kuran" na pergamentu, rukom pisan uporedno na arapskom i persijskom jeziku, u vreme persijskog pesnika i filozofa Firdusija. Dve godine je te knjige čuvao iako biblioteka nije bila otvorena, jedan nepismeni bibliotekar Ali Riza. Iako nepismen, on je sve znao o toj zbirci, i znao je gde se šta nalazi. Biblioteka je otvorena pre 380 godina, u zgradi u kojoj je regulisano evropsko i istočno vreme. Tu je tadašnji Ćerim-paša nadzidao drugi sprat za knjige i rukopise.

Italijanski avioni su bombardovali Bitolj 5. novembra 1940, iako Jugoslavija i Italija nisu bile u ratu i imale zaključen sporazum o nenapadanju. Bačena je na grad 21 bomba od kojih bilo više poginulih i ranjenih.

Drugi svetski rat

Tokom Drugog svetskog rata, Nemci, a kasnije Bugari su kontrolisali grad.

Septembra 1944. Bugarska je promenila stranu u ratu i povukla se iz Jugoslavije, a u Bitolj su ušli partizani.

Nakon završetka rata uspostavljena je Socijalistička Republika Makedonija unutar socijalističke Jugoslavije.

U Bitolju 1945. godine je otvorena prva gimnazija na makedonskom jeziku Gimnazija „Josip Broz Tito“ .

Današnji Bitolj

Korzo

Bitolj je glavni ekonomsko-industrijski centar jugozapadne Makedonije. Većina najvećih kompanija u državi su stacionirane upravo u Bitolju. Pelagonija je glavni poljoprivredni centar i najveći proizvođač hrane u Severnoj Makedoniji. Vodni sistem Streževo je najveći u Makedoniji i tehnološki najbolji. Tri termoelektrane REK Bitola proizvode skoro 80% električne energije u državi. Bitolj takođe prednjači u državi po tekstilnoj i prehrambenoj industriji.

Religija

U gradu Bitolju je bilo nekoliko pravoslavnih hramova. Najstariji i najpoznatiji je bio onaj manastirski u obližnjem mestu Bukovo. Gradska crkva Sv. Dimitrija podignuta je 1830. godine, prilozima građana koji su skupili između sebe 184.662 turska groša. Po dobijenom beratu, izgradili su nisku i ne baš impresivnu građevinu, koja je međutim postala "saborna". Između dva rata 1930. godine, na vrlo dostojanstven način je proslavljena njena stogodišnjica. U vezi druge pravoslavne crkve vodio se 1937. godine imovinski spor.

Stari gradski hram Sv. Nikole je pod Turcima pretvoren u džamiju, i dočekala je ona slobodu 1912. godine kao potpuno zapušteno zdanje. Ta džamija je bila u narodu zvana "Skršena džamija". U temelju te ruševne građevine pobožne Bitoljčanke su otkrile i iskopale sakrivene ikone i krstove. Na sredini lađe otkriven je izvor vode, koji je proglašen za lekovitog i osvećen. Srbi pravoslavci su je vratili u prvobitno stanje, i opet je to 1913. godine bila crkva, u kojoj se služba obavljala. Pravoslavci su koristili hram, ali muslimani su bili vlasnici placa i koristili "portu" za svoje potrebe. To se tada rešavalo - da li objekat crkva ili džamija? Tapija naravno nije bilo. Treća pravoslavna crkva Sv. Bogorodice, slavila je slavu Malu Gospojinu, a na liturgiji je redovno pevalo Pevačko društvo "Kajmakčalan. U čast tragično nastradalog ruskog konzula Aleksandra Arkadijeviča Rostkovskog (1903), a i zbog znatnog broja ruskih izbeglica u Bitolju, za njihove verske potrebe podignuta im je tu nova, ruska crkva 1926. godine.

Bitolj je episkopski grad i sedište je bugarske Prespansko-pelagonijske eparhije. U Drugom svetskom ratu ova eparhija Srpske pravoslavne crkve je dobila ime Ohridsko-bitoljska. Nakon jednostranog proglašenja autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve 1967. godine, dobila je sadašnje ime Prespansko-pelagonijska eparhija koje je ostalo i posle priznavanja Srpske pravoslavne crkve 2002, i obuhvata regione gradova: Bitolj, Resen, Prilep, Kruševo i Demir Hisar.

Prvi mitropolit Eparhije (1958—1979) bio je Kliment. Drugi mitropolit i sadašnji administrator Eparhije, nadležan kao arhijerej od 1981. je Petar. U Prespansko-pelagonijskoj eparhiji ima oko 500 crkava i manastira. U poslednjih deset godina u Eparhiji je izgrađeno ili se gradi oko 40 crkava i 140 crkvenih objekata. Eparhija ima dva crkvena muzeja — u Sabornom hramu Sveti Velikomačenik Dimitrij u Bitolju i u hramu „Sv. Jovan” u Kruševu, kao i stalna izložba ikona i biblioteka u zgradi Mitropolije. Mitropolija je izgrađena između 1901. i 1902. i jedan je od najlepših primera neobarokne arhitekture. Pored dominantne Makedonske pravoslavne crkve, u Bitolju postoje i druge veće verske zajednice kao što su Islamska verska zajednica, Rimo-katolička crkva i druge.

Jevreji u Bitolju

Jevrejsko groblje 1497 — 1929

Singer — simbol jevrejske trgovine.

Bitolj je imao i bogatu zajednicu Jevreja (sefarda), koji su izbegli iz Španije tokom inkvizicije u vreme kraljice Izabele Kastiljske.

Ti su se Jevreji doselili većinom na Balkan u gradove većeg značenja i jake trgovine, među ostalima i u Bitolj. Tu su potpomogli razvoju grada dobrim trgovačkim vezama. Jevreji su bili naseljeni u zajednice (opštine) koje su se imenovale po pokrajini odakle su došli (npr. aragonska, kastiljska, portugalska, toledska). Na početku 16. veka imali su već dve sinagoge. Aragon je bio naziv za sinagogu španskih Sefarda, a Portugezis je bila sinagoga portugalskih Jevreja.

Dana 11. marta 1943. je celokupna jevrejska populacija Bitolja (njih 3276) deportovana u logor Treblinka u Poljskoj pod komandom bugarskih fašista. Bugarska je sa aneksiranih terotorija (Makedonija, Trakija) deportovala 12.000 Jevreja. Početkom 21. veka u Bitolju ostao je samo jedan Jevrejin. Na prisutstvo Serafrda u Bitolju kroz vreme moguće je videti na Jevrejskom groblju u Bitolju.

Istorijska zdanja

Širok Sokak

Širok Sokak (poznat i kao mkd. битолското корзо) je najfrekventnija ulica u Bitolju. Zvanično ime ulice je „Maršal Tito“. U početku su ovom ulicom saobraćali automobili, međutim danas je isključivo pešačka ulica i istinsko srce grada. Na Širokom Sokaku se nalaze sve najveće prodavnice, restorani, teatar sa operom, galerije i mnogo kafića i klubova. Tu se susreću najstarija arhitektonska dela i građevine na Balkanu, koje krase grad još od turskog doba. Tipične turske kuće pored velelepnih vila sa terasama nisu retkost u ovom delu grada. A na samom kraju Širokog Sokaka ulazi se u prostrani cvetni park pun drvoreda koji vodi do zoološkog vrta i antičkog nalazišta Herakleja Linkestis.

Sahat kula

Ne zna se tačno kada je kula sa satom sagrađena. Pisani izvori iz 16. veka pominju sat kulu, ali nije sa sigurnošću utvrđeno da li se radi o istoj građevini. Mnogi veruju da je zdanje izgrađeno u isto vreme kada i crkva Sv. Dimitrija Solunskog, tačnije 1830. Prema legendi, kula je građena kada su otomanske vlasti u gradu, odnosno Turci, išli po svim okolnim selima i sakupili oko 60.000 jaja od kojih su napravili malter. Ovom smešom i kamenjem sagradili su kulu čiji čvrsti zidovi stoje i danas neoštećeni.

Kula ima osnovu u obliku kvadrata i visoka je oko 30 m. Pri vrhu kule nalazi se terasa oivičena kovanom ogradom. Sa svih strana terase nalaze se konstrukcije koje drže lampe pomoću kojih je cela kula i sat na njoj vidljiv i noću. Sat se nalazi na najvišem od tri nivoa. Prvobitni sat zamenjen je tokom Drugog svetskog rata novim mnogo preciznijim i modernijim satom. Sat su kupili nacisti u znak zahvalnosti građanima zbog očuvanja nemačkog groblja iz vremena Prvog svetskog rata, a koje je podignuto žrtvama sukoba oko Bitolja zajedno sa engleskim i francuskim grobljem.

Sahat kula, kako je Bitoljčani sa ponosom nazivaju, za mnoge je i simbol grada Bitolja. Kula se nalazi u parku, omiljenom sastajalištu mladih. Ona je takođe mesto gde sugrađani tokom Badnje večeri čekaju Božić i zatim pale sveće za zdravlje duž aprilaka i šetališta.

Ajdar-kadi džamija

Ajdar-kadi džamija

Fontana sa bistom Filipa II Makedonskog na pjaci Mangolija sa Jeni džamijom u pozadini.

Ajdar-kadi džamija (turski sud) je jedan od najatraktivnijih spomenika islamske arhitekture u Bitolju. Građena je u periodu od 1561. do 1562. godine, kao projekat slavnog arhitekte Mimara Sinana. Džamiju je naručio bitoljski kadija Ajdar- kadi po kom i nosi ime. Tokom vremena džamija je teško oštećena zbog čega se trenutno restaurira, sa namerom da se dovede do stanja približnog prvobitnom izgledu.

Jeni (Nova) Džamija

Na turskom jeziku označava novu džamiju. Locirana je u centru grada. Ima kvadratnu osnovu, sa kupolom na vrhu. Blizu džamije ima minare visoko 40 m. Danas se ova džamija koristi za potrebe izložbi kao galerija. Skorašnja arheološka iskopavanja otkrila su da je izgrađena na mestu stare ranohrišćanske bazilika iz 7. veka naše ere. Pri iskopavanju sa naišli na keramiku i kosti zakopanih, čiji izvor se još utvrđuje.

Isakova džamija

Zadužbina solunskog kadije Isak Čelebi ibni Isa. Isakova džamija jedna je od najstarijih i najveća bitoljska džamija.

Pazar

Bitoljski pazar je veoma bogat svežim voćem, povrćem i ostalom prehranom.

Pjaca odnosno pazar (mkd. Пазарот) spomenut je u jednom opisu grada iz XVI- og i XVII- og veka. Sadašnji Bezistan ne razlikuje se mnogo od tadašnjeg, po ovim opisima. Bezisten ima 86 prodavnica. U njima se nekada prodavao tekstil, dok su danas to uglavnom prehrambeni proizvodi, specijaliteti ovog podneblja. Pazar je naročito bogat sa lubenicama, dinjama, paprikama, domaćim kravljim, kozjim i ovčijim sirom. Najveća ponuda na pazaru je na pijačni dan (makedonsko: pazaren den), u Bitolju je to utorak i petak.

Hamam Deboj

Turska banja (hamam), ili banja Deboj na turskom. Nije poznato kada je izgrađena. Teško je oštećena i kasnije restaurirana. Sada do izražaja dolaze: prekrasna fasada, dve velike, i nekoliko malih kupola.

Geografija

Bitolj se prostire duž reke Dragor na 615 m nadmorske visine u podnožju planine Baba i na središnjem delu kotline Pelagonija, odnosno na jugozapadnom delu Bitoljskog polja. Bitoljski srez prostire se na površini od 1,798 km² sa 122,173 stanovnika (1991) u kom je grad Bitolj važan industrijski, poljoprivredni, komercijalni, edukativni i kulturni centar. Grad je raskrsnica važnih putnih pravaca koji povezuju Jadransko i Egejsko more, kao i jednu od značajnijih putnih veza Balkana sa Srednjom Evropom. Grad Bitolj ima jedan od najstarijih i najprestižnijih teatara u zemlji i ovom delu Evrope.

Stanovništvo

Bitoljčanka u starogradskoj nošnji, 1904. godine

Za vreme Kraljevine Srbije Bitolj je po stanovništvu bio treći grad, iza Beograda i Prizrena sa populacijom 60.000. Sa 95.385 stanovnika on je danas drugi grad u Makedoniji po broju stanovnika, a treća opština po površini. Po popisu stanovništva iz 2002. godine, grad Bitolj je imao 74.550 stanovnika, sledeće nacionalne pripadnosti:

Popis 2002.‍
Makedonci			66.038	88,58%
Romi			2.577	3,45%
Albanci			2.360	3,16%
Turci			1.562	2,09%
Cincari			997	1,33%
Srbi			499	0,66%
Bošnjaci			20	0,02%
ostali			497	0,66%
ukupno: 74,550

Nacionalni sastav u opštini Bitolj:

• Makedonci 88,70% (84 616)
• Albanci 4,36% (4 164)
• Romi 2,73% (2 613)
• Turci 1,69% (1 610)
• Cincari 1,34% (1 270)
• Srbi 0,57% (541)
• Bošnjaci 0,03% (21)
• ostali 0,58% (550)

Bitolj je poznat po jakoj dijaspori (pečalbi). Nakon raspada Jugoslavije ekonomska situacija u gradu se naglo pogoršala, tako da se i danas velik deo mladih iseljava u inostranstvo. Rezultat toga je da se leti (za vreme odmora) populacija Bitolja znatno poveća dolaskom ljudi koji žive i rade u (ponajviše) Kanadi, Švedskoj i Australiji.

Privreda

Tradicionalno jak trgovinski centar, Bitolj je poznat i kao grad konzula. U jednom periodu za vreme otomanske vlasti, Bitolj je čak imao dvadeset konzulata raznih evropskih zemalja. U istom periodu, grad je imao mnogo škola, između ostalih, i vojnu akademiju koju je pohađao slavni turski reformator Kemal Ataturk. Grad je bio pun radnja i fotografskih ateljea, a zanimljivo je i to da je pored Singera, u Bitolju još u to doba postojala fabrika slatkiša.

Obrazovanje

U Bitolju postoji više osnovnih i srednjih škola. Većina njih se nalazi u gradu, ali ima i onih koje su po okolnim selima. Bitolj isto tako ima i nekoliko fakulteta pod nadzorom univerziteta Sv. Kliment Ohridski.

Osnovne škole:

• „Goce Delčev“
• „Dame Gruev“
• „Dr. Trifun Panovski“
• „Đorđi Sugarev“
• „Elpida Karamandi“
• „Kole Kaninski“
• „Todor Angelevski“
• „Sv. Kiril i Metodij“
• „Sv. Kliment Ohridski“
• „Stevan Naumov“

Srednje škole:

• „Josip Broz — Tito“ — gimnazija
• „Taki Daskalo“ — gimnazija
• „Jovan Kalauzi“ — medicinska škola
• „Jane Sandanski“ — ekonomska škola
• „Kuzman Šapkarev“ — poljoprivredna škola
• „Ѓorѓi Naumov“ — elektro-mašinska škola
• „Todor — Toše Proeski“ — muzička škola
• „Prva Privatna Gimnazija — Bitolj“ — privatna gimnazija

Univerziteti :

• Univerzitet i biblioteka „Sv. Kliment Ohridski“

Poznate ličnosti

Trg Magnolija, sa spomenikom Filipu Makedonskom i Ruskim konzulatom (levo), konzulat je na pritisak Zapada zatvoren 2022.

Panorama Bitolja sa Krkardaša.

• Braća Milton i Janaki Manaki, pioniri fotografije na Balkanu
• Blagoj Angelovski
• Sefedin Bajramov
• Aleks Bukarski
• Petar Georgiev-Kalica
• Karolina Gočeva
• Biljana Damjanovska
• Slave Dimitrov
• Vladimir Zogovic
• Elpida Karamandi, ubijena u Bitolju, sahranjena na bukovskom groblju
• Kire Kostov
• Milko Lozanovski
• Kiril Makedonski
• Miodrag Necak
• Marjan Necak
• Nikolče Noveski
• Saska Petkovska
• Dimitar Rizov
• Dobri Stavrevski
• Todor Svetiev, pijanista
• Petar Sidovski
• Hristijan Spirovski, pijanista
• Margarita Hristova
• Olgica Hristova
• Jonce Hristovski
• Slobodan Aligrudić, glumac
• Jovan Vraniškovski, arhiepiskop ohridski i mitropolit skopski
• Olga Jančić, vajarka
• Goran Kasum, rvač
• Sonja Lapatanov, balerina
• Miljan Miljanić, fudbalski trener
• Aleksandar Mladenović, lingvista
• Spasoje Nikolić, fudbaler
• Fanula Papazoglu, istoričar
• Ljubica Sokić, slikarka, član SANU
• Toma Fila, advokat
• Petar Džadžić, književni kritičar
• Zoran Žugić, političar
• Vlado Đoreski, umetnik

Partnerski gradovi

Epinal, Francuska Rijeka, Hrvatska Bursa, Turska Rokdejl, Novi Južni Vels, Australija Kremenčuk, Ukrajina Pleven, Bugarska Stari grad, Srbija Kranj, Slovenija Kruševac, Srbija

Galerija

• 
  Crtež Bitolja iz 19. veka
• 
  Razglednica iz osmanskog vremena (Mladoturska revolucija 1908)
• 
  Okupacija Bitolja od Bugara (1941)
• 
  Crkva Svete Nedelje
• 
  Crkva svetog Dimitrija
• 
  Širok Sokak — među najdužim korzoima u Evropi
• 
  Šarena česma na ulici Petar Deljan, Bair
• 
  Crkva Svetih četrdeset mučenika na Krkkardašu, Bair
• 
  Bitolj sa Baba planine
• 
  Palata iz vremena konzula
• 
  OŠ Klimet Ohridski, 1918—1941
• 
  Gimnazija Josip Broz Tito
• 
  Katolička crkva u Širokom Sokaku, podarak Bitolju od Francuske
• 
  Sahat kula, simbol Bitolja
• 
  Isak Čelebijeva džamija
• 
  Apoteka Čalovski u Bitolju, oko 1930. godine

Spoljašnje veze

• Opština Bitolj (jezik: makedonski)
• Radio 105 Aktuel Bombarder — Bitolj (jezik: makedonski)
• Festival na Filmska Kamera Braќa Manaki — Bitolj (jezik: engleski)
• Bitolj, grad u Makedoniji (jezik: engleski)
• Prva Privatna Gimnazija — Bitolj (jezik: makedonski)
• Kostić, Kosta (1922). Naši novi gradovi na jugu. Beograd.
• Bitolj na dlanu - 360° virtuelna tura