Crnotravski govor

Crnotravski govor pripada arhaičnim govorima štokavskog narečja i to svrljiško-zaplanjskom govornom tipu, u okviru prizrensko-timočke zone srpskog jezika, onako kako ju je odredio Aleksandar Belić u „Dijalektima istočne i južne Srbije“. Zahvata ne samo naselja koja su u neposrednom okruženju varošice Crna Trava, već nešto širi pojas, pružajući se prema naseljima Grdeličke klisure u kojima dominira južnomoravski govorni tip. No ni sva sela crnotravske opštine ne pripadaju ovom govoru. Istočna naselja prema granici sa Bugarskom (Kalna, Gradska, Preslap, Jabukovik i istočni zaseoci Darkovca) pripadaju vlasinskom govoru, odnosno timočko-lužničkoj zoni. Crnotravski govor se bukvalno uklinio između dva govorna tipa prizrensko-timočkog dijalekta.

Granice

Centralnu zonu crnotravskog govora čine naselja rasuta oko varošice Crna Trava: naselja u slivu reke Čemerčice, naselja u slivu Vlasine od Teskova do Tegošnice, kao i naselja u slivu Rupske reke (Bajinske) do Novog Sela. To su: varošica Crna Trava, Livađe, Slavkovci, Čuka sa zaseocima, Gornja i Donja Kozarnica, Pročolovci, Jovanovce sa zaseocima, Stepanovci, Crvenkovci, Žutini, Samčekinci, Obradovce, Brod sa zaseocima s obe strane Vlasine, Dobro Polje sa zaseocima, Bistrica, Kozilo, Vus, Gornje i Donje Gare, Ostrozub, Ruplje s okolnim selima Bankovci, Pavličina, Rajčetine te selo Mlačište sa Bajincima. Granična sela crnotravskog govora prema timočko-lužničkoj govornoj zoni (vlasinskom govoru), na istoku, su: Zlatance sa svojim zaseocima, Todorovci sa zaseocima, zapadni deo mahala sela Darkovca i selo Krivi Del, a na jugu zaselak Kučišnjak, ispod Čemernika. Sa moravskim govornim tipom graniče se sela crnotravskog govora na obodu Grdeličke klisure: Borovik, Mačkatica, Lebet, Mrkovica, Crveni Breg i Novo Selo.

Lingvističke karakteristike

U vokalnom sistemu crnotravski govor je sačuvao poluglas (ь), čija se artikulacija kreće prema glasu a: (kьd sьm bil momьk rabadžisuval sьm s volovi do Predene...). Poslednjih decenija, pod uticajem urbanizacije, poluglas se pretvara u glas a. Vokalno l je dalo refleks la (slaba, slance, slančogled, slaza, slapac, Dlagi rid). Vokalno r se zadržalo (rž, ržen, rženica, rženičište, rbne, rgne, rka, rkanje). U konsonatskom sistemu nema glasa h (leb, artija, aljina, mejur, itar, snaa, rana, naranjet, oću, streja, mejane). Fonema f se supstituiše sa v (vabrika, varba, kova, kava, kuver, ćev, venjer, valinka, sovra, sevte). Javlja se afrikata ѕ (dz): (ѕid, ѕavni, ѕviždaljka, ѕuka, ѕverka, ѕivli, proѕukne, ѕvonac, oѕrća se, proѕiran), na kraju reči se zadržao glas l (sol, pepel, vol, petal, bel, debel, zalva, til, orьl, svrdel). Čuva nejotovanu grupu jd: (dojdem, projdem, prejde, najdem, Najden), ne poznaje jotovanje: grobje, snopje, slivje, lisje, grozje, Rupje, Skopje, lisje, tresen, krsten, namesten, gazen, mlaten, kupen, lomen, slaven, muten, naljuten, graden).

U crnotravskom, kao i u ostalim prizrensko-timočkim govorima, imenska promena je svedena na tri padeža – nominativ, akuzativ i vokativ – ostali se padežni odnosi izgrađuju uz upotrebu predloga. Mada sve ređe, ali se još koriste udvojene lične zamenice za naglašenu zameničku formu (A mene mi dojde žal na dete. Kьd tebe te vatim, ću te raspučim!). Kod prideva je opisna komparacija (ubav – poubav – najubav, dobar – podobar – najdobar, malečak – pomalečak – najmalečak).

U glagolskom sistemu, kao i drugi arhaični govori, crnotravski ne poznaje infinitiv, muški rod glagolskog prideva u jednini se završava na l (rabotil, oral, vrl-vral, išal, došal, umrel), trpni pridev (zaroben, scepen, zakrpen, zadaven, istresen, skraten), treće lice mn. prezenta ima oblik (nosu, slavu, pituju), čuva oblike starog imperativa: (viđ - viđte, jeđ – jeđte), ima i oblik glej – glejte, dok je distribucija nastavka drugog l. mn. imperativa: dojdete, nosete, begejte, najdete.

Akcenat je ekspiratorni, po karakteru najbliži kratkosilaznom akcentu standardnog jezika i najčešće zauzima poziciju starog akcenta.

U crnotravskom govoru se za oca kaže bašta (bьšta) i mati, mater, za majku, a u južnomoravskom: tatko i majka, dok u vlasinskom: bьšta i majća. Na crnotravskom se orati (govori), na vlasinskom vrevi, na crnotravskom se vika (zove, doziva), na vlasinskom oka itd.

Imajući u vidu da je crnotravsko stanovništvo bilo upućeno prema Moravi, gde prolazi voz, jedino prevozno sredstvo u dugom vremenskom periodu, pogotovu zbog pečalbarstva, a i zbog činjenice da su to bili razvijeniji krajevi s kojima se trgovalo, to je dolazilo do stalnog mešanja ljudi, i time je objašnjiv izvestan uticaj južnomoravskog govora na leksiku i govor Crnotravaca, pa i na opšte jezičke karakteristike kod stanovništva rubnog pojasa prema Grdeličkoj klisuri. Bez obzira na kontakte stanovništva, takvog uticaja nema od strane vlasinskog, tj. timočko-lužničkog govora na crnotravski.

Od svih srpskih govora danas je crnotravski govor najbolje opisan i proučen zahvaljujući studiji Vilotija Vukadinovića „Govor Crne Trave i Vlasine“ i „Crnotravskom rečniku“ Radosava Stojanovića, koji je do danas najobimniji dijalekatski rečnik jednog govora. Možda je to i dobro s obzirom na činjenicu da je ovaj kraj jedan od najdepopulacionijih u Srbiji i da će koliko za deceniju ostati bez seoskog stanovništva.

Vidi još

Literatura

Aleksandar Belić: Dijalekti istočne i južne Srbije, Srpski dijalektološki zbornik I, SANU, Beograd, 1905.
Nedeljko Bogdanović: Govori Bučuma i Belog Potoka, Srpski dijalektološki zbornik XXV, SANU, Beograd, 1979.
Vilotije Vukadinović: Govor Crne Trave i Vlasine, Srpski dijalektološki zbornik XLII, SANU, Beograd, 1996.
Radosav Stojanović: Crnotravski rečnik, Srpski dijalektološki zbornik LVII, Beograd, SANU, 2010.