Operacija Frilingservahen (1944)

Usled prelaska 2. i 5. divizije NOVJ u Srbiju sredinom marta 1944, snage NOVJ u Sandžaku su oslabljene. Nemačko-četničke snage pokušale su da iskoriste ovo slabljenje, zauzmu oblast između Lima i Tare, i uspostave vezu između Podgorice i Prijepolja preko Kolašina. Pošto je nemački 21. brdski korpus raspolagao nedovoljnim snagama, oni su učestvovali uglavnom oklopnim i motorizovanim delovima, dok su snage JVuO pod komandom Pavla Đurišića predstavljale glavninu pešadije.

Operacija Frilingservahen (nem. Frühlingserwachen), aprila 1944
Deo Drugog svetskog rata
Vreme 9. april – 5. maj 1944. Mesto Crna Gora i Sandžak Ishod Pobeda Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Nemački Vermaht JVuO
Komandanti i vođe
General Peko Dapčević, komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ	General Gustav Fen (nem. Gustav Fehn), komandant 21. brdskog korpusa major Pavle Đurišić
Uključene jedinice
37. sandžačka divizija NOVJ Treća udarna divizija NOVJ delovi divizije Garibaldi	delovi 181. brdske divizije 2. puk Brandenburg 5. policijski puk Legija Krempler I mileševski korpus JVuO II mileševski korpus JVuO Limski korpus JVuO Andrijevičska brigada JVuO Kolašinska brigada JVuO Četnička grupa „Jug“ majora Lašića 5. puk SDK manje formacije četnika i muslimanske milicije
Jačina
5.500	oko 7.000 na severnom sektoru, oko 2.500 na južnom

Napad je počeo 9. aprila 1944. iz Pljevalja prema jugu. 11. aprila nastupila je iz Brodareva prema Bijelom Polju nemačka motorizovana kolona uz podršku četnika. Ove snage zauzele su Bijelo Polje 12. aprila i nastavile napredovanje prema Mojkovcu. Iskoristivši ovaj prodor, četnici su 13. aprila zauzeli Berane.

Do 16. aprila snage 37. divizije NOVJ potisnute su preko Tare od Mojkovca nizvodno. Tu je zaustavljeno naspupanje Nemaca i četnika, izvršeno sređivanje i uz pomoć pojačanja 17. aprila započet protivnapad. Nakon početnih uspeha, napredovanje je kompromitovano prodorom četničkih kolona u pozadinu levog krila, pa je štab korpusa naredio povlačenje tokom noći 18/19. aprila, levim krilom na levu obalu Tare, a desnim na masiv Bjelasice.

Na južnom pravcu ofanziva je počela 14. aprila nastupanjem delova 181. nemačke divizije i četnika iz Podgorice prema Bioču. Posle višednevnih borbi, 9. crnogorska brigada uspela je da blokira ovaj napad 19. aprila, što je omogućilo prebacivanje glavnine 3. divizije prema Mojkovcu radi protivudara.

Novim protivudarom koji je počeo 23. april/24. aprila razbijena je nemačko-četnička odbrana. Ovaj uspeh razvijen je u protivofanzivu, u kojoj su ponovo zauzeti Bijelo Polje (29. aprila) i Berane (5. maja), a takođe je zauzeto i Brodarevo 5. maja.

Opšti okvir

Od početka 1944. Vrhovni štab NOVJ nastojao je iz vojnih i političkih razloga da ojača svoje snage u Srbiji, kako jačanjem lokalnih jedinica, tako i prodorom iz Sandžaka. Ova nastojanja podržavala je saveznička Komanda Mediterana, veoma zainteresovana za blokiranje komunikacija kroz Srbiju. S druge strane, nemačka Komanda Jugoistoka nastojala je iz vojnih razloga da to po svaku cenu spreči, kao i štab JVuO, iz vojnih i političkih razloga.

Prvi ozbiljan pokušaj prodora iz Sandžaka bio je prodor 2. i 5. divizije NOVJ od marta do maja 1944. Tim povodom štabovi JVuO u Srbiji uspostavili su kontakte sa nemačkim Vojnoupravnim komandantom Jugoistoka radi taktičke saradnje. Na teritoriji Sandžaka i Crne Gore, već tokom jeseni 1943. uspostavljena je bliska saradnja Nemaca i JVuO. Kao protivmeru povodom prodora NOVJ u Srbiju, štabovi JVuO i 21. nemačkog korpusa razradili su plan ofanzive u Sandžaku i Crnoj Gori, da bi iskoristili slabljenje snaga NOVJ na tom terenu. Ova ofanziva planirana je i pokrenuta na inicijativu Pavla Đurišića, pošto Nemci u tom periodu nisu imali raspoloživih snaga za zahtevnije operacije.

181. peš. divizija

Pred.: Operacija »Frilingservahen« 1.) Niže navedeni plan majora Đurišića za sprovođenje operacije »Frilingservahen« na znanje: Prva borbena grupa, 700 ljudi, iz si. pravca preko rejona 5 km j. Bijelo Polje za Mojkovac (16 km ssi. Kolašin).

Druga borbena grupa, 1200 ljudi, pod komandom Đurišićevog Operativnog štaba, od Brodareva preko Šahovića za Mojkovac - Kolašin...

Neposredni cilj ove operacije bio je: najpre ovladati dolinom Lima, zatim prodreti ka Kolašinu i spojiti se sa snagama koje će napadati iz Podgorice; na taj način razdvojiti 2. korpus NOVJ i prebaciti ga na planinski masiv Sinjajevine i Durmitora. Time bi bile osvojene strateške pozicije u važnoj oblasti, uništena baza za koncentraciju snaga NOVJ za prodor u Srbiju, a snage NOVJ u Srbiji bile još više operativno izolovane. To bi takođe znatno ojačalo poljuljane pozicije JVuO i Ravnogorskog pokreta u Crnoj Gori i Sandžaku.

Pavle Đurišić je javno i otvoreno sarađivao sa Nemcima. Prema rečima dr Vučete Redžića, ravnogorski orijentisanog istoričara i Đurišićevog velikog poštovaoca, on je to radio jer je smatrao da su Nemci manje zlo od komunista.

Uz podršku Nemaca, četnici su se od kraja 1943. godine i dalje borili protiv komunista. Apelovali su na objedinjavanje naroda, jer se pojedine pokrajine same nisu mogle odbraniti od komunista. Izvodili su napade na komunističke jedinice s leđa, čak i onda kad su one napadale okupatorske garnizone i bez milosti uništavali simpatizere i jatake komunista, jer, „kad ne budu imali simpatizere neće moći opstati“…

Sadejstvo crnogorskih četnika s Nemcima bilo je otvoreno. „Bili smo prinuđeni da se nađemo zajedno sa okupatorom u borbi protiv najvećeg neprijatelja našeg naroda - komunista“, govorili su. „Mi okupatora ne volimo, niti mu mislimo dobro, ali nije časno dok s njim sarađujemo da mu spremamo nož u leđa“.

Pavle Đurišić, koji je posle pogibije majora Đorđija Lašića postao glavni organizator četničkih snaga u Crnoj Gori je svoje sadejstvo s Nemcima, pred svoju i svoga naroda smrtnu opasnost, vršio javno i svesno. Zbog toga se nije plašio nikoga. Sretao se sa Nemcima bez ustezanja, u svako doba dana i noći. Primao ih je kod sebe u Štab, odlazio u njihove štabove i razgovarao sa njima kadgod je to iziskivala kakva potreba. Narod je znao da njegov hrabri vojvoda ne voli okupatora i ne želi mu ništa dobro. Znao je da se on ne sastaje s Nemcima od volje, niti da bi im služio, već od ljute nevolje, pred gorim i ostrašćenim zlom - komunistima. Znali su to i komunisti, ali im to nije smetalo da ga još žešće napadaju.

U ovim borbama je, prema Ratku Parežaninu, ministru u Nedićevoj vladi, učestvovao i 2. bataljon 5. puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji je pod komandom kapetana Olćana u januaru 1944. prešao u Crnu Goru, a od njegova 893 borca samo se oko 350 vratilo u Srbiju, dok su ostali izginuli u borbama protiv partizana.

Nastupanje Nemaca i četnika

Četnici i Nemci u Crnoj Gori: Đorđije Lašić (prvi zdesna), šef nemačke uprave za Crnu Goru pukovnik Hajnke (u sredini) i Jakov Jovović (drugi sleva) u proleće 1944.

Prema nemačkom planu, glavni napadni cilj u prvoj fazi bio je Mojkovac. Prema njemu je trebalo nastupati koncentrično sa četiri pravca - od Peštera, Brodareva, Kamene Gore i Pljevalja. Napadne snage brojale su prema nemačkim podacima ukupno oko 4.300 ljudi, dok Đurišićev štab navodi 5.522 samo vlastitih trupa. Na glavnom napadnom pravcu taktičko komandovanje povereno je Đurišiću. Nakon vremena potrebnog za organizovanje snaga, trebalo je da u napad stupi četnička grupa iz Podgorice takođe ojačana nemačkim delovima.

Na pravcima napada nalazile su se jedinice 37. sandžačke divizije: Od Čelebića do Maoča nalazila se 4. sandžačka brigada, od Maoča do Bijelog Polja nalazila se 3. proleterska brigada, a 8. crnogorska brigada nalazila se između Berana i Bijelog Polja. Ove tri brigade imale su ukupno oko 2.500 boraca.

Početak napada predviđen je za 10. april.

Već 10. aprila, na Pljevaljskom pravcu, poginuo je komandant Pljevaljske brigade JVuO poručnik Jovan Jelovac. Tokom borbi 10. i 11. aprila napadač nije postigao odlučujući uspeh.

12. aprila ujutro grupacija koja je nastupala iz pravca Brodarevo krenula je unirgično u napad putem, a delovi Beranske četničke brigade uspeli su da između položaja 3. proleterske i 8 crnogorske brigade prodru preko Graba, Kičave i Lise prema Šahovićima i reci Ljuboviđi. Jedinice NOVJ prinuđene su da do kraja dana evakuišu Bijelo Polje, a dva bataljona (1. i 4.) 8 crnogorske brigade zauzimanjem Bijelog Polja i prodorom četnika u pravcu Šahovića bili su opkoljeni kod Modrog Dola. Za vreme probijanja oba bataljona su pretrpela veće gubitke i izgubila su jedan teški minobacač i nešto automatskog oružja. Ovaj ispad odbrane 37. divizije iskoristile su četničke snage na levom krilu, pa su 13. aprila zaposele i Berane. Đurišićev štab izdao je saopštenje povodom ovih borbi.

Nakon ovih neuspeha i taške situacije u kojoj su se jedinice našle, štab 2. korpusa naredio je izvlačenje jedinica na levu obalu Tare i na obronke Bjelasice radi sređivanja. 14. aprila Nemci i četnici izbili su na Taru, a 16. aprila ovladali su Mojkovcem, pripremajući se za napad prema Kolašinu.

Napad sa juga, iz pravca Podgorice prema Kolašinu, napad je kasnio usled zauzetosti nemačkih i četničkih snaga borbama u oblasti Čeva protiv Primorske operativne grupe NOVJ. Napad je konačno počeo 14. aprila, a u njema je, pored četnika i Nemaca, učestvovala i jedna legija italijanskih fašista. Nakon početnog napredovanja, ovaj napad je na teškom terenu izgubio zamah.

Prvi protivnapad Drugog udarnog korpusa NOVJ

Prelaskom na levu stranu Tare jedinice 37. divizije su se postavile od Mojkovca do Levertare, sa zadatkom da po svaku cenu spreče prelaz neprijatelja preko reke. Štab 2. udarnog korpusa uputio je 15. aprila u pomoć 37. diviziji tri bataljona 5. proleterske i jedan bataljon 9. crnogorske brigade.

Štab 2. udarnog korpusa izdao je 16. aprila zapovest za opšti napad na sektoru Mojkovca. Prema toj zapovesti napad je otpočeo u 16. aprila 21 čas sa dve kolone. Desnu kolonu činila su dva bataljona 5. i jedan bataljon 8. crnogorske brigade, a leve dva bataljona iz 8. i po jedan bataljon iz 5. proleterske i 9. crnogorske brigade. Trećoj proleterskoj brigadi je bilo naređeno da sadejstvuje levoj koloni, a 4. sandžačkoj da ofanzivno dejstvuje u pravcu Pljevalja i po svaku cenu spreči prodor neprijatelja sa te strane.

Četvrta sandžačka brigada je prebacila svoja dva bataljona na desnu stranu Tare i sna su nastupala u pravcu Vaškova i Barica. Treća brigada je prešla Taru preko mosta na Đavoljim lazima. Njena dva bataljona su nastupala preko Prošćenja prema Ceru, a druga dva u pravcu Burenja. Desna kolona vodila je borbu u toku cele noći na liniji Medeno guvno - Brskovo - Mučnica i Razvršje. Nakon potiskivanja branilaca sa tih položaja, kolona je ovladala Mojkovcem, čime je omogućen je prelaz preko mosta u Mojkovcu jedinicama leve napadne kolone. Jedinice desne i leve kolone su u toku noći 16/17. i dana 17. aprila napredovale do reke Ljuboviđe i u pravcu Rakite i Majstorovine.

U toku dana 17. i 18. aprila došlo je do neizvesne borbe delova obe napadne grupe sa četničko-nemačkom manevarskom grupom od oko 1500 ljudi sa nekoliko minobacača i jednim brdskim topom. Ova četničko-nemačka grupa uspela je da iz Ravne Rijeke i Majstorovine bočnim napadom potisne i ugrozi snage NOVJ. Ove snage su u toku 18. aprila izvršile kontranapad i ponovo potisle četnike i Nemce i zauzele položaje izgubljene prethodnog dana.

Dva bataljona 3. proleterske brigade napala su 17. aprila u 2 časa četnike predvođene Bećirom Tomovićem na liniji Siga - Lepenac i brzo ih proterali prema Ceru. Toga dana jedinice 3. proleterske brigade su izbile na Burenj, a zatim i na Cer, odakle su nastavile gonjenje neprijatelja u pravcu Šahovića. Dva bataljona 4. sandžačke brigade takođe su napala 17. aprila četnike na položajima Razvršja, Zabrđa i Žari.

Na osnovu ovih uspeha, štab 37. divizije izdao je zapovest 18. aprila o daljem gonjenju neprijatelja. Međutim, u toku dana ispošio se snažan pritisak na delove 4. sandžačke brigade, pa je ona ponovo odbačena na levu obalu Tare. Snažan pritisak na levu napadnu grupu onemogućio je dalje razvijanje napada i ugrozio dostignute pozicije. Zbog toga je štab korpusa 18. aprila u 17 časova naredio obustavljanje napada i izvlačenje na polazne položaje.

Snage 2. udarnog korpusa u oblasti Mojkovca 19. aprila prešle su u odbranu.

Drugi protivnapad Drugog udarnog korpusa NOVJ

Štab 2. korpusa predložio je Vrhovnom štabu da se hitno orijentišu 2. i 5. divizija sa severa u pravcu Pljevalja i Prijepolja, a da se 27. divizija 3. korpusa orijentiše u iz istočne Bosne u pravcu Foče, radi udara u pozadinu snaga koje su vršile pritisak na 2. korpus. Vrhovni štab nije prihvatio predlog u vezi sa 2. i 5. divizijom, a u vezi sa 27. divizijom predlog je prihvaćen. Zbog pojave 27. divizije prema Boljagaićima i Čelebiću, neki nemački delovi upućeni su sa prostora Bijelo Polje - Mojkovac u pravcu Pljevalja.

Pošto je uspešno blokirao nemačko-četnički napad od Podgorice na sever, štab 2. korpusa prebacio je glavninu 3. divizije prema Mojkovcu. Ova dva činioca omogućila su štabu 2. korpusa da pripremi je novi, znatno uspešniji protivnapad. Od velikog značaja bila je i popuna opremom i municijom. Na zahtev štaba korpusa preko oficira za vezu pri štabu, saveznički avioni u međuvremenu su padobranpma dostavili znatnu količinu opreme u Kolašin.

Prema zapovesti štaba korpusa, snage za napad formirane su u dve kolone:

• Desnu kolonu: sačinjavale su 5. i dva bataljona 7. crnogorske brigade pod komandom komandanta 3. divizije Radovana Vukanovića. Njen osnovni zadatak desne kolone je bio da odbaci neprijatelja na pravcu: Pržište - Slijepač Most i oslobodi Bijelo Polje.
• Desnu kolonu: sačinjavale su 3. sandžačka, 8. crnogorska i dva bataljona 1. brigade „Garibaldi“ pod komandom komandanta 37. divizije Žarka Vidovića. Zadatak ove kolone bio je napad pravcem Mojkovac - Lepence -Cer i prodor delom snaga u zaleđe Bijelog Bolja, na put prema Brodarevu, a drugim delom odbacivanje neprijatelja prema Pljevljima. Ovoj kolini sadejstvovala je 4. sandžačka brigada sa bataljonom Durmitorskog odreda i jednim italijanskim bataljonom napadom preko Tare, od Đurđevića Tare prema Pljevljima.

Nastupanje je počelo tokom noći 23/24. aprila.

Jedinice desne kolone su tokom prve noći savladale otpor kombinovanih nemačko-četničkih snaga i probile prvu liniju odbrane. Energičnim napredovanjem tokom sledećeg dana, dva bataljona 5. proleterske izbila su na reku Ljuboviđu kod sela Pala, uveče prešla reku i nastavila nastupanje. Pošto je ovim ugrožen nemačko-četnički položaj kod Slijepač Mosta, one su prisiljene na povlačenje pod pritiskom nastupajućih ostalih delova desne kolone NOVJ.

Leva kolona takođe je imala uspeha, izbacivši protivnike iz Mojkovca i napredujući levo od puta Mojkovac - Bijelo Polje. Izbivši pred Bijelo Polje, desna kolona uz pomoć dva bataljona 8. crnogorske brigade iz leve kolone, izvršila je tokom noći 26/27. aprila napad na grad. Napad nije bio pripremljen, jedinice leve kolone nisu još bile dostigle potrebne pozicije na putu Bijelo Polje - Brodarevo, tako da se završio neuspehom.

Tokom sledeća dva dana kombinovane nemačko-četničke snage vršile su ispade iz Bijelog Polja uz pomoć tenkova radi rasterećenja. Na ovaj način uspele su da maskiraju svoje izvlačenje i izbegnu odsecanje. Nakon njihovog povlačenja, 29. aprila 5. i 7. crnogorska brigada ušle su u Bijelo Polje.

Nakon zauzimanja Bijelog Polja, 3. i 4 sandžačka brigada nastavile su prodor prema Pljevljima, a 8. crnogorska sadejstvovala je nastupanju niz limsku dolinu. Prema naređenju štaba 3. divizije 5. proleterska je sadva bataljona nastavila nastupanje levom obalom Lima prema Brodarevu, jedan je nastupao desnom obalom, a jedan je upućen prema Pešteru i Sjenici. Dva bataljona 7. crnogorske upućena su prema Beranama, potiskujući jake četničke snage u povlačenju.

Prilikom napada na Brodarevo, ponovio se sličan scenario kao prilikon napada na Bijelo Polje. Dva bataljona 5. proleterske, nastupajući levom obalom Lima, podišli su 2. maja Brodarevu, i tokom noći 2/3. maja napadom izbacili Nemce i muslimansku miliciju iz mesta. Međutim, pošto delovi 8. crnogorske brigade nisu stigli da zatvore komunikaciju Prijepolje - Brodarevo, usledio je tokom 3. maja protivnapad nemačkih oklopnih snaga iz Prijepolja, koje su istog dana ponovo ovladale mestom.

Kad je tokom 4. maja 7. crnogorska konačno uspela da zatvori put Prijepolje - Brodarevo, to je omogućilo izvođenje tokom seldeće noći uspešnog napada za oslobađanje ovog mesta.

Pošto je objedinio komandu nad celom brigadom i jedinicama Komskog odreda i prikupio podatke o protivniku (četnicima) i njihovom rasporedu u Beranama i dolini Lima, prema Andrijevici, štab 7. crnogorske brigade izdao je 4. maja. zapovest za napad.

Nastupajući u tri kolone, jedinice brigade i teritorijalni bataljoni tokom noći 4/5. maja izbacili su četnike iz Berana i ponovo ovladale ovim gradom.

Četvrta sandžačka sa potčinjenim jedinicama uz mnogo napora priručnim sredstvima prebacila se tokom 24. i 25. aprila sa leve na desnu obalu Tare i potisnula četničke i nemačke snage iz Kosanice, nastupajući dalje prema Pljevljima. Nemci su se suprotstavili povremenim brzim protivnapadima napadnih oklopnih grupa sa četničkom pešadijom u cilju uzmemiravanja i odbacivanja od grada.

3. proleterska brigada nastupala je preko Kovrena i Graba. U oštrim borbama protiv kombinovane grupe Nemaca i muslimanske milicije, protivnik je odbačen prema Biovu Grobu. U tim borbama između ostalih poginuo je i lokalni vođa muslimanske milicije Husein Rovčanin, a iz 3. proleterske komandant 2. bataljona Savo Cvijović.

3. proleterska izbila je sa tri bataljona noću 1/2. maja na Vukovo Brdo, gde se nalazila Mileševska četnička brigada. Po lošem vremenu i uz slabu vidljivost bataljoni su izvršili obuhvatni napad. Tom prilikom naneti su četnicima teški gubici od 82 poginula, 30 ranjenih i 4 zarobljena. Među poginulima se nalazio i zamenik komandanta brigade poručnik Jovan Šaranović. Pavle Đurišić, koji je sa štabom boravio kod ove brigade, spasio se bekstvom. Nakon ovog uspeha, 3. proleterska izbila je na važnu komunikaciju Prijepolje - Pljevlja.

Nemačko-četnički protivnapad iz Pljevalja usledio je 7. maja. Na severnom krilu, nemačka formacija bataljonske jačine uspela je sa pridodatim četnicima da se privuče jedinicama 3. sandžačke na jurišno odstojanje, i da ih jurišom potisne prema selu Kamena Gora. Južna formacija, sastavljena od četnika sa manjim brojem Nemaca, u okolini sela Kozice nije imala uspeha.

Tokom noći 8/9. maja 3. proleterska brigada izvršila je po teškom strmom i šumovitom terenu protivnapad na Nemce koji su uspostavili utvrđene položaje za zaštitu komunikacije. Napad je uspeo, ali uz značajne gubitke. Između ostalih, poginuli su komandant 1. bataljona 3. proleterske Radomir Rakočević (proglašen za narodnog heroja 1953) i zamenik komandanta istog bataljona Andrija Rvović.

Na taj način su protivofanzivom NOVJ poništeni svi dobici koje su nemačke i četničke snage ostvarile aprilskom ofanzivom, uz izvesno popravljanje pozicija NOVJ.