Narodna Republika Poljska

Narodna Republika Poljska (polj. Polska Rzeczpospolita Ludowa) bilo je službeno ime Poljske od 1952. do 1990. godine. Iako su komunisti preuzeli kontrolu nad zemljom odmah nakon oslobođenja od nacističke Nemačke 1944, ime države je promenjeno tek nakon osam godina.

Narodna Republika Poljska Polska Rzeczpospolita Ludowa
Zastava Grb
Himna Mazurek Dąbrowskiego
Geografija
Prestonica		Varšava
Društvo
Službeni jezik		poljski
Politika
Oblik države		Narodna republika
Vladari
— Predsednik		Vojćeh Jaruzelski
Vladajuća partija		Poljska ujedinjena radnička partija
Istorija
Događaji
— Formirana Prelazna vlada		1944.
— Konstituisana		31. decembra 1952.
— Ukinuta		30. januara 1990.
Geografske i druge karakteristike
Površina
— ukupno		312.685 km²
Stanovništvo		37.970.155 (1990)
Valuta		Zlot
Zemlje prethodnice i naslednice Poljske
Prethodnice:		Naslednice:
	Poljska	Poljska

Sovjetski Savez je imao mnogo uticaja na unutrašnje i spoljne poslove, a vojnici Crvene armije su bili stacionirani u zemlji (1945 — 500.000; 1955 — 120.000 do 150.000; 1989 — 40.000). Godine 1945, sovjetski generali i savetnici činili su 80% oficirskog kadara poljske vojske. Poljska ujedinjena radnička partija bila je dominantna politička partija tokom postojanja Narodne republike.

Istorija

Po oslobođenju Poljske od nemačke okupacije 1944. godine, trupe Crvene armije ostale su prisutne u Poljskoj. Frenklin Ruzvelt i Vinston Čerčil su još na Konferenciji u Jalti, februara 1945, znali da će Poljska ući u sovjetsku interesnu sferu. Sovjeti su prvo priključili Sovjetskom Savezu one teritorije koje je Rusija izgubila mirom u Brest-Litovsku 1918, a Sovjetski Savez zauzeo između 1939. i 1941. godine, odnosno koji su većinski bili naseljeni Ukrajincima i Belorusima. Kao kompenzacija za oduzetu teritoriju, Poljskoj su priključene teritorije Nemačke do linije reka Odre i Nise. Ove promene potvrđene su na Konferenciji u Potsdamu avgusta 1945. godine. Iako je bilo planova da se Poljska priključi Sovjetskom Savezu kao ravnopravna sovjetska republika, još uvek prisutna opozicija u zemlji na čelu sa Stanislavom Mikolajčikom, uspela je osigurati da se to ne ostvari.

Parlamentarne izbore 1947. godine obeležile su represije nad opozicijom, posebno nad Poljskom narodnom partijom. Na izborima je pobedio Demokratski blok (kolalicija predvođena komunistima u Poljskoj radničkoj partiji), osvojivši 80,1% glasova. Mikolajčik je dao ostavku na svoje funkcije i prebegao u Ujedinjeno Kraljevstvo. Iako su komunisti, na čelu s Vladislavom Gomulkom, došli na vlast uz pomoć Sovjeta, Gomulka nikad nije podupirao sovjetsku kontrolu nad Poljskom.

Godine 1948, spajanjem Poljske radničke partije i leve frakcije unutar Poljske socijalističke partije, formirana je nova, Poljska radnička ujedinjena partija, koja će biti jedina partija na vlasti sve do 1989. godine. U sledećih nekoliko godina, najuticajnija osoba u poljskoj bio je sovjetski maršal Konstantin Rokosovski (poreklom Poljak), pokrenuta je masovna industrijalizacija zemlje, veleposednicima je oduzet višak zemlje i podeljen seljacima i bezemljašima, a milioni Poljaka preseljeni sa izgubljenih istočnih teritorija u novostečene zapadne zemlje. U Poljskoj je uveden sistem vlasti i socijalistički ekonomski model po uzoru na sovjetski. Iako je poljska vlada pokušala pokrenuti kolektivizaciju zemlje, to joj nije pošlo za rukom, te je bila jedina zemlja Istočnog bloka u kojoj nisu postojale zadruge. Godine 1952, bio je usvojen novi ustav, nakon čega je ime države, Republika Poljska, zvanično promenjeno u Narodna Republika Poljska.

Nakon smrti staljiniste Boleslava Bjeruta 1956. godine, opozicija je pokrenula zahteve za liberalizacijom zemlje. U junu su bili pokrenuti masovni protesti radnika u Poznanju, što je još više otežavalo situaciju. Stanje se smirilo dolaskom na vlast umerenjaka Vladislava Gomulke, koji je maknuo staljiniste s vlasti i isključio mnoge sovjetske oficire iz Poljske armije. Ekonomski napredak i lagana liberalizacija obeležili su početke Gomulkine vladavine, ali se do kraja 1960-ih stanje ponovno pogoršavalo.

1970e i 1980e

Vlada Vladislava Gomulke suočila se s ekonomskom krizom i na nju odgovorila ponovnim rastom cena 1970. godine. Ovaj potez je još jednom pokrenuo proteste radnika, baš kao i 1956. godine, u kojima je bilo i stradalih. Gomulka je bio prinuđen na ostavku, a nasledio ga je Edvard Gjerek. Gjerek je popravio ekonomsko stanje pozajmljivanjem kredita kod SAD i Zapadne Nemačke, modernizovao poljsku industriju i dao određene povlastice radnicima. Rast standarda zaustavio se izbijanjem energetske krize 1973. godine. Neuspeh vlade da se nosi s krizom ojačao je opoziciju, unutar koje je bilo formirano sve više različitih grupa građana, studenata i radnika.

Izabiranje Karola Vojtile za novog rimokatoličkog papu, poznatog pod imenom Jovan Pavle II, imalo je veliki uticaj na Poljake, od kojih je većina bila izuzetno posvećena religiji. Papa je 1979. godine posetio Poljsku, gde ga je u Varšavi dočekalo oko pola miliona ljudi. Novi talas štajkova potresao Gjerekovu vladu, zbog čega je ovaj dao ostavku septembra 1980. godine. Nasledio ga je Stanislav Kanija, ali pošto nije bio previše sposoban da se nosi s krizom, radnici su se istog meseca organizovali u sindikat Solidarnost, pod vođstvom Leha Valense. Do kraja 1980. godine, Solidarnost je imao devet miliona članova. Kanija je pod pritiskom Sovjeta dao ostavku u oktobru, a nasledio ga je general Vojćeh Jaruzelski.

Dana 13. decembra 1981. godine, Jaruzelski je proglasio ratno stanje u Poljskoj, suspendovao Solidarnost i privremeno zatvorio njene vođe. Ovaj potez je učinjen zbog straha od sovjetske intervencije, kao što se desilo Čehoslovačkoj 1968. godine. Solidarnost je zvanično zabranjena 8. oktobra 1982, a ratno stanje produženo do jula 1983. godine. Jaruzelski je 1985. godine sišao s funkcije premijera i postao predsednik NR Poljske.

Tokom 1980-ih, Solidarnost je delovala uglavnom kao ilegalna organizacija, sve dok Gorbačovljeve reforme u Sovjetskom Savezu, od 1988. godine nisu počele da utiču i na Poljsku. Štrajkovi širom zemlje, pokrenuti 1988. godine, naterali su vladu Jaruzelskog da uspostavi dijalog sa vođama Solidarnosti.

Posle pregovora između vlade i opozicije od 6. februara do 15. aprila 1989. godine, u junu su bili održani polu-slobodni izbori na kojima je Solidarnost osvojila svih 35% mogućih mesta na raspolaganju u Sejmu. Ostale partije, koje su unutar Fronta delovale zajedno s Poljskom ujedinjenom radničkom partijom, napustile su Front i podržale Solidarnost. Jaruzelski nije imao drugog izbora, nego je formirao koalicijsku vladu sa opozicionarom Tadeušom Mazovjeckim, koji je tako postao prvi ne-komunistički premijer od 1948. godine.

Dana 29. decembra 1989. godine, parlament je izglasao amandman kojim je ukinuta Narodna republika i uvedeno višestranačje i kapitalistički sistem. Dotad vladajuća Poljska ujedinjena radnička partija zvanično je bila raspuštena 30. januara 1990. godine.

Geografija

Stare i nove granice Poljske, 1945. godina.

Nakon Drugog svetskog rata, granice Poljske su promenjene u skladu s odlukama Teheranske konfernecije 1943. godine, na zahtevanje Sovjetskog Saveza. Poljska je ostala bez 77000 km² teritorije na istoku, a dobila manje, ali industrijalizovanije teritorije istočne Nemačke, do linije reka Odra-Nisa.

NR Poljska je neposredno posle rata bila podeljena na nekoliko vojvodstava. Nova administrativna podela posle rata bila je uglavnom bazirana na predratnim granicama vojvodstava. Granice vojvodstava na istoku, koja nisu bila priključena Sovjetskom Savezu, ostale su iste, dok su stečene teritorije na zapadu organizovane u nova Ščećinsko, Vroclavsko i Olšćinsko vojvodstvo, dok su neki delovi priključeni već postojećim Gdanjskom, Katovičkom i Poznanjskom vojvodstvu. Varšava i Lođ su bili jedini gradovi koji su imali status vojvodstava.

Godine 1950, formirana su nova vojvodstva, Košalinsko (pre deo Šćecinskog), Opolsko (pre deo Katovičkog) i Cielonagorsko (pre deo Poznanjskog, Vroclavskog i Šćecinskog vojvodstva). Status vojvodstva su dobila još tri grada, Vroclav, Krakov i Poznanj.

Godine 1973, ponovno je došlo do preustroja vojvodstava. Ova reorganizacija uglavnom je bila rezultat administrativnih promena na mesnom planu u periodu od 1973. do 1975. godine. Uz tri dotadašnje postojeće administrativne celine (vojvodstvo, opština, komuna), formirane su nove dve (49 malih vojvodstava i komuna). Tri najmanja vojvodstva, Varšava, Krakov i Lođ imala su poseban status municipalnih vojvodstava — gradonačelnik grada je ujedno bio i guverner vojvodstva.

Administrativna podela Narodne Republike Poljske

• 
  Poljska vojvodstva posle 1957. godine
• 
  Poljska vojvodstva posle 1975. godine