Istorija

Istorija (od grč. ἱστορία, translit. istoría — „istraživanje, znanje koje se stiče istraživanjem”) ili povijest jeste nauka o ljudima u vremenu. To je opšti izraz koji se odnosi na prošle događaje, kao i na pamćenje, otkrivanje, skupljanje, organizovanje, predstavljanje i tumačenje informacija o određenim događajima. Naučnici koji se bave istorijom se zovu istoričari. Događaji koji su se dogodili prije pisane istorije smatraju se preistorijom.

Istorija, Nikolaos Gizis 1892.

Međutim, povest i istorija nisu baš identični sinonimi, iako se tako čini. Povest je nešto što se zaista dogodilo i što je sto odsto potvrđeno, a istorija je naša interpretacija povesti. Povest je da se desio Kosovski boj na Gazimestanu 1389. godine, a predmet istorije su odgovori na pitanja: ko je učestvovao, ko je pobedio, ko je izdajnik itd.

Srpski istoričar Čedomir Antić tvrdi da istorija nije nauka, već naučna disciplina.

Istorija se može odnositi i na akademsku disciplinu — istoriografiju — koja koristi priču kako bi ispitala i analizirala niz prošlih događaja i objektivno utvrdila obrasce uzroka i posljedica koje ih određuju. Istoričari ponekad raspravljaju o prirodi istorije i o njenoj upotrebi razmatranjem discipline studija tj. njene svrhe, kao način pružanja „perspektive“ o problemima sadašnjosti.

Priče koje su zajedničke za određenu kulturu, a nemaju osnova u spoljašnjim izvorima (kao što su priče o Marku Kraljeviću ili o Kosovskoj bici) obično se svrstavaju kao kulturna baština, jer se nad njima ne može sprovesti „nepristrasna istraga“ kako zahtjeva istorija kao nauka. Herodot, grčki istoričar iz 5. vijeka prije n. e. koji se smatra „ocem istorije“, je zajedno sa svojim savremenikom Tukididom, dao osnove za stvaranje savremene ljudske istorije. Njihov rad nastavlja da se čita i danas i stvara podjelu između Herodotovog vida istorije koji se fokusira na kulturu i Tukididovog koji se fokusira na vojnu istoriju.

Savremena istorija je širog opsega, i obuhvata proučavanje pojedinih oblasti i određenih tematskih elemenata istorijskog istraživanja. Istorija je često dio osnovnog i srednjeg obrazovanja, a akademske studije istorije su glavna disciplina univerzitetskih studija.

Etimologija

Istorija slikara Frederika Dilmana (1896)

Pojam „istorija“ potiče od grčke reči ἱστορία što znači ispitivanje, ispitivanjem ostvareno znanje, objašnjenje, opisivanje, pripovedanje… Ova reč je za stare Grke podrazumevala znanje stečeno ispitivanjem i slušanjem. Grčku reč “istoria“ prvi put srećemo kod Herodota iz Halikarnasa, „oca istorije“. On je ovu reč u svojim delima upotrebio pet puta. Posredstvom latinskog, ova reč je kasnije došla u sve savremene evropske jezike. U latinskom jeziku je reč istorija imala isto značenje kao i u grčkom. Reč istorija je kroz vekove menjala svoju sadržinu. U nekim evropskim jezicima se uporedo za istoriju koriste reči koje su izvedene od drugih korena. U nemačkom jeziku se, npr, koristi reč geschichte (od gesta — događaj), u slovenačkom zgodovina, u češkom dejiny, a u poljskom dzieje. U Hrvatskoj se do 19. veka upotrebljavala reč dogodovština ili događajnica. U ovim jezicima se pod tim pojmovima podrazumevaju sami događaji. U naše vreme, oba pojma upotrebljavaju se dvojako i označavaju istorijski proces, razvoj ljudskog društva ili nauku koja se bavi izučavanjem tog procesa.

Predmet proučavanja

Naslovna strana knjige The Historians' History of the World

Predmet proučavanja istorije čine događaji iz prošlosti koji se odnose na čoveka kao na društveno biće. Mnogi događaji iz prošlosti nisu predmet proučavanja istorije (istorija Sunčevog sistema, istorija Zemljine kore itd). Međutim, to ne znači da istorijsku nauku ne interesuju i prirodni procesi. Istorija proučava i one prirodne pojave koje su se neposredno odrazile na živote ljudi (epidemije, potresi, poplave itd). Predmet proučavanja istorije jeste čovek kao društveno biće. Njegova fiziološka i biološka strana predmet su proučavanja drugih nauka.

Istorija nije nauka o čoveku i ljudima uopšte, već o ljudima kao društvenim bićima u vremenu i prostoru. Prostor i vreme bitne su kategorije u istorijskoj nauci.

Istoričari pišu u kontekstu svog vremena, i uz dužno poštovanje trenutno dominantnih ideja o tome kako da tumače prošlost, a ponekad pišu s ciljem podučavanja njihovog sopstvenog društva. Po rečima Benedeta Kročea, „Sva istorija je savremena istorija“. Istoriju omogućava formiranje 'istinskog diskursa prošlosti' putem produkcije narativa i analize događaja iz prošlosti vezanih za ljudsku rasu. Moderne discipline istorije su posvećene institucionoj produkciji tog gledišta.

Svi događaji koji su zapamćeni ili sačuvani u nekoj autentičnoj formi sačinjavaju istorijske zapise. Zadatak istorijskog istraživanja je da identifikuje izvore koji su najkorisniji za proizvođenje preciznog opisa prošlosti.

Izučavanje istorije se ponekad klasifikuje kao deo humanističkih nauka dok se u drugim okolnostima smatra delom društvenih nauka. Ono se isto tako može smatrati mostom između te dve opšte oblasti, kojim se obuhvataju metodologije obe oblasti. Individualni istoričari strogo podržavaju jednu ili drugu klasifikaciju. U 20. veku francuski istoričar Fernan Brodel je revolucionisao proučavanje istorije, koristeći spoljašnje discipline kao što su ekonomija, antropologija, i geografija u izučavanju opšte istorije.

Tradicionalno, istoričari su raspolagali zabeleženim događajima iz prošlosti, bilo u pisanom obliku ili u vidu oralne tradicije, i pokušavali su da nađu odgovore na istorijska pitanja putem izučavanja tih izvora. Od početka, istoričari su isto tako koristili izvore poput monumenata, natpisa, i slika. Generalno, izvori istorijskog znanja se mogu podeliti u tri kategorije: zapisani, rečeni, fizički očuvani, i istoričari obično koriste sve tri kategorije. Pisanje je marker koji razdvaja istoriju od onoga što dolazi ranije.

Arheologija je disciplina koja je posebno korisna u radu sa zatrpanim mestima ili objektima, koji nakon iskopavanja doprinose izučavanju istorije. Međutim arheologija retko stoji sama. Ona koristi opisne izvore kao dopunu svojih otkrića. Arheologija se sastoji od opsega metodologija i pristupa koji su nezavisni od istorije; drugim rečima, arheologija ne popunjava praznine u tekstualnim izvorima. Umesto toga istorijska arheologija je specifična grana arheologije, koja često proizvodi kontrastne zaključke u odnosu na pisane izvore. Na primer, Mark Leon koji se bavi iskopavanjem i tumačenjem istorijskog Anapolisa u Marilandu, SAD; je nastojao da razume protivrečnost između tekstualnih dokumenata i materijalne evidencije, demonstrirajući posedovanje robova i nejednakost bogatstva izučavanjem sveukupnog istorijskog okruženja, uprkos ideologije „slobode“ sadržane u pisanim dokumentima svog vremena.

Postoji mnoštvo načina na koje se može organizovati istorija, uključujući hronološki, kulturološki, teritorijalni i tematski. Te podele nisu međusobno isključive, i znatna preklapanja su često prisutna, kao na primer u „Međunarodnom ženskom pokretu u dobu prelaza, 1830—1975“. Istoričar se može istovremeno baviti veoma specifičnim i veoma opštim, mada je moderni trend ka specijalizaciji. Oblast zvana Univerzalna istorija se odupire specijalizaciji, i traga za univerzalnim obrascima ili trendovima. Istorija je često bila studirana sa nekim praktičnim ili teoretskim ciljem, mada se isto tako može izučavati iz puke intelektualne radoznalosti.

Metod

Prikaz antičke Aleksandrijske biblioteke

Opšta metoda istorijske nauke se dugo, sve do početka 20. veka, izgrađivala na temeljima političke istorije i praktično je bila specijalna metodologija političke istorije. Prvi deo metodologije odnosi se na pronalaženje i poznavanje istorijskih izvora. Izvorna građa je osnova za istorijsku rekonstrukciju. Ovaj deo istorijske metodologije naziva se heuristika. Broj istorijskih izvora za određeni događaj obično će zavisiti od toga u kom periodu se događaj odvijao. Za period do 12. veka izvori su retki. Od 15. veka izvori su sve brojniji. U 19. i 20. veku broj istorijskih izvora u svetu je nepregledan. Od 16. veka se pojavljuju edicije istorijskih izvora. Izvori su umnoženi štampom i time postaju dostupni širokom krugu stvaralaca.

Sakupljeni izvori, sami po sebi, nisu uvek dovoljni za temelj naučnog rada. Potrebno je izvršiti kritičku analizu izvora što je drugi deo istorijske metodologije. Kritika izvora može biti spoljašnja (ili kritika teksta) koja utvrđuje u kakvom je stanju tekst, utvrđuju se bliži podaci o datumu i mestu nastanka kao i podaci o ličnosti autora ukoliko je autor poznat, i unutrašnja (ili kritika iskaza) koja ispituje u kolikoj meri se treba pokloniti poverenje nekom izvoru (verodostojnost).

Najteži deo istorijske metodologije je povezivanje događaja i veza — sinteza. Sintezom se stvara jasna slika o nekom istorijskom događaju, pojavi, delatnosti, istaknutoj ličnosti... Poslednja faza metodologije je ekspozicija tj. izlaganje dobijenih rezultata usmenim ili pismenim putem.

Podela istorije

Vremenska podela

Glavni članak: Periodizacija

Podela istorije na vremenske periode naziva se periodizacija. Cilj periodizacije je da se izdvoje posebni vremenski periodi unutar kojih istorijski razvoj ima specifična obeležja koja ga čine karakterističnim u odnosu na prethodne i kasnije periode. Pokušaji da se istorija podeli na periode postojali su još u antici. Grčki i rimski istoričari vršili su periodizaciju na različite načine. Ipak, u starom veku je najprihvaćenija bila podela na četiri velika carstva: asirsko, međansko-persijsko, grčko-makedonsko i rimsko.

Ova podela nije odgovarala hrišćanima jer nije obuhvatala mnoge narode koje su Grci i Rimljani nazivali Varvarima. Hrišćanska periodizacija zasniva se na biblijskom prikazu događaja, odnosno na istoriju „izabranog naroda“, Jevreja. Tako je nastala podela istorije na šest perioda (aetates) čiji je tvorac sveštenik Avgustin: 1) od Adama do Noja, 2) od Noja do Avrama, 3) od Avrama do Davida, 4) od Davida do Vavilonskog ropstva, 5) od Vavilonskog ropstva do Hristovog rođenja, 6) od Hrista do kraja sveta. Na temelju Avgustinove periodizacije zasniva se i današnji način računanja vremena koga je ustanovio monah Dionisije Mali u 7. veku. Novu periodizaciju doneo je period humanizma.

Vremensku podelu istorije na tri velika razdoblja razradio je nemački naučnik Kristofer Keler u drugoj polovini 17. veka. On istoriju deli na sledeće periode: istoria antqua — period do Konstantina Velikog (4. vek), istoria mediiaevi — period od osnivanja do pada Carigrada pod tursku vlast i istoria nova (period nakon 1453. godine). Kasnije su izvršena pomeranja datuma. Za kraj starog veka uzeta je 476. godina odnosno pad Zapadnog rimskog carstva, a za početak novog veka 1492. godina (otkriće Amerike). Bilo je pokušaja da se za početak novog veka uzme 1517. godina tj. početak Reformacije.

Termin „savremeno doba“ prvi put je upotrebljen 1807. godine kada je Napoleon Bonaparta izvršio reformu nastave u Kolež le Fransu. Francuski istoričari prihvatili su ga nakon Bečkog kongresa 1815. godine, a kasnije i nemački istoričari. Engleski istoričari prihvatili su ga polovinom 19. veka. Za početak savremenog doba uzimao se početak industrijske, odnosno Francuske revolucije.

Nemački istoričar Karl Lapreht izvršio je podelu istorije prema „cikličnoj teoriji“ na: animizam (prvobitna zajednica), simbolizam (do 9. veka), tipizam (do 13. veka), konvencionalizam (do 15. veka), individualizam (do 18. veka) i subjektivizam (od 19. veka). Karl Marks tvorac je marksističke periodizacije prema načinu proizvodnje na sledeće periode: prvobitna zajednica, robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam i komunizam.

Teritorijalna podela

Istorijski razvoj deli se i sa gledišta prostora. Danas bi pisanje svetske istorije zbog količine podataka bio toliko kompleksan zadatak da ga ni najbolji stručnjak ne bi mogao izvršiti. Još u antičkom svetu je bilo pokušaja da se napiše istorija sveta. Prvi koji je pisao o istoriji van granica Grčke bio je Polibije koji se, uz Herodota i Tukidida, smatra trećim velikim istoričarem Grčke. U srednjem veku pokušaje prikazivanja svetske istorije srećemo u delima pisaca „univerzalnih hronika“. Napredak u prikazivanju svetske istorije učinjen je u periodu humanizma. U 18. veku se javljaju velike istorije sveta. Zaokret u tom pogledu učinio je nemački istoričar Leopold Ranke (1795—1886) koji je, pored brojnih dela, napisao jednu istoriju sveta u kojoj je kritikovao dotadašnje načine pisanja svetske istorije. U svojoj svetskoj istoriji istupio je sa tezom da je zadatak opšte istorije da izrazi povezanost istorije raznih naroda u okvire velikih zbivanja koja ih povezuju. Njegov pogled na istoriju sveta je evropocentrizam. Pod Evropom je na prvom mestu podrazumevao germanske i romanske države dok je slovenske narode smatrao drugorazrednim.

Podela po problematici

Podela po problematici javila se u 16. veku kada je postalo jasno da se život ljudskog društva u prošlosti ne može posmatrati bez poznavanja svih njegovih aspekata. Svaka nauka ispituje i pamti svoj razvoj (važne datume, otkrića, istaknute pojedince itd.) zbog čega se pojavio veliki broj istorija. Politička, vojna i diplomatska istorija su se najbrže razvijale zbog interesa političkih elita te su, stoga, poznate i kao istorija u klasičnom smislu. Međutim, u istoriju spadaju i istorije filozofije, prava, umetnosti, književnosti, ekonomije, religije, kulture, prosvete... Timski rad istoričara i stručnjaka omogućava potpunije istraživanje. Objedinjavanje više istorijskih disciplina označava se pojmom „totalna istorija“.

Istorijski izvori

Glavni članak: Istorijski izvori

Osnovna građa za istorijsku rekonstrukciju je izvorna građa. Istoričar nema neposredan uvid u događaje iz prošlosti već o njima saznaje na osnovu istorijskog materijala. Istorijski materijal predstavlja informaciju o nekom događaju iz prošlosti. Sadržan je u istorijskim izvorima. Istorijski izvori su predmeti, tekstovi i činjenice koje sadrže istorijski materijal. Do 19. veka pod izvorima su se podrazumevali samo pisani tekstovi. Od tada se izvorima smatraju i usmena predanja, spomenici, umetnička dela, oružja, oruđa, novac i sl. Najvažnija podela istorijskih izvora je podela na ostatke i tradiciju. Ostaci su istorijski izvori koji su nastali uzgredno, kao sastavni deo istorijskog događaja o kojima govore. Za razliku od tradicije, namena ostataka nije da svedoče o događaju u kome su nastali. U ostatke spadaju običaji, obredi, institucije, oružje, oruže, novac, umetnička dela, spomenici, natpisi, jezik, povelje, isprave... Tradicija je manje pouzdana za spoznaju prošlosti. Deli se na: usmenu (mitovi, legende, anegdote, poslovice...), literarnu (hronike, anali, natpisi...), publicističku (leci, novine, časopisi, javna pisma...), likovnu (portreti, skulpture, slike...).

Vrste istorijskih izvora

Za proučavanje različitih istorijskih perioda koriste se različiti istorijski izvori. Za proučavanje moderne istorije najsigurnije je koristiti izvore koji su nastali korišćenjem moderne tehnologije. To su: akustični dokumenti, fotografije, filmovi itd).

Pisani izvori najznačajnija su i najbrojnija grupa istorijskih izvora. Prvi pisani izvori za evropsku istoriju potiču iz grčko-rimskog sveta. Najstariji pisani izvori ovih civilizacija su natpisi na tvrdom materijalu. Ovim natpisima bavi se epigrafika. Za čitav period antičke istorije najznačajniji pisani izvori su akti. U državama Sredozemlja u antičko doba natpisi su gotovo jedini izvor za poznavanje društvenog života ljudi. Za antičku istoriju značajni su i arheološki nalazi.

U najstarije srednjovekovne izvore spadaju anali koji govore o događajima koji su, prema mišljenju njihovih autora, bili značajni da se zabeleže. Karakteristika anala je škrtost, suvoparnost, ređanje događaja hronološkim redom bez sistematičnosti... Srodne analima su i hronike s tim što je izlaganje povezano, a okvir je mnogo širi. Značajni izvori za srednjovekovnu istoriografiju su i biografije i hagiografije. Najznačajniji izvori za srednji vek su povelje i akta čijim se proučavanjem bavi diplomatika.

U istorijske izvore spadaju i registarske, zemljišne, popisne i matične knjige, kartografski materijal (mape, planovi), publicistički materijal, zakoni i zakonodavni tekstovi, autobiografski izvori (memoari, dnevnici, autobiografije).

Pomoćne istorijske nauke

Glavni članak: Pomoćne istorijske nauke

U cilju prikupljanja, sređivanja, objašnjavanja i kritičke analize izvora razvio se čitav niz pomoćnih istorijskih nauka. Svrha pomoćnih istorijskih nauka je da služe znanju o istoriji. One pomažu istorijskoj nauci da ispuni svoj metodološki zadatak. Naročito su značajne za heuristiku, odnosno prikupljanje izvora, kao i za kritiku izvora.

U pomoćne istorijske nauke u užem smislu ubrajaju se:

• Paleografija – proučava stara pisma
• Diplomatika – proučava povelje i akta
• Epigrafika – proučava natpise na tvrdom materijalu
• Papirologija - proučava papir kao materijal za pisanje
• Filigranologija – proučava filigrane, tj. vodene žigove
• Hronologija – nauka o vremenu
• Arhivistika – bavi se pronalaženjem, prikupljanjem, sređivanjem, čuvanjem arhivske građe
• Genealogija - nauka o postanku imena
• Tekstologija - proučava istoriju teksta
• Sfragistika – nauka o pečatima
• Heraldika – nauka o grbovima
• Numizmatika – nauka o starom novcu
• Metrologija – nauka o merama
• Istorijska geografija – bavi se proučavanjem retrospektivne geografije

U pomoćne istorijske nauke spadaju i samostalne nauke koje imaju svoj predmet istraživanja, metodologiju i terminologiju. Istorijska nauka koristi se njihovim rezultatima kao najopštija, sveobuhvatna nauka. To su:

• Arheologija
• Antropologija
• Etnologija i etnografija
• Filozofija istorije
• Onomastika
• Lingvistika
• Istorija jezika
• Istorija književnosti
• Topografija
• Geografija
• Politička ekonomija
• Politikologija
• Psihologija naroda

Praistorija

Glavni članak: Praistorija

Praistorija ili preistorija, nije predmet proučavanja istoričara, već se njome bavi arheologija. Praistorija je period do pojave pisma. Datum koji označava kraj praistorije, dan kada su pisani izvori postali korisni akademski izvori, varira od regiona do regiona. U Egiptu je uglavnom prihvaćeno da se praistorija završava oko 3200. p. n. e. dok je kraj praistorije na Novoj Gvineji oko 1900. p. n. e.

Veliki istoričari

Grčkog istoričara Herodota, koji je živeo u 5. veku p. n. e., nazivaju „ocem istorije“. On je prvi koji je težio prikupljanju svih relevantnih podatka o određenim prošlim događajima (takođe i podatke o stranim zemljama i narodima) do kojih je mogao doći, iz svih pristupačnih izvora. Upoređivao je razne izvore, kritički ih ocenjivao i nastojao dati što objektivniju sliku, suzdržavajući se od vrednosnih sudova („Ja ne sudim, samo izveštavam“). Ocem moderne istorije kao nauke smatraju Leopolda Rankea.

Vidi još

• Filozofija istorije
• Spisak političko-teritorijalnih promena u svetu tokom istorije

Literatura

• Whitney, William Dwight (1889). The Century Dictionary: An Encyclopedic Lexicon of the English Language. str. 2842. 
• Lemon, Michael C. (1995). The Discipline of History and the History of Thought. Routledge. str. 201. ISBN 978-0-415-12346-4. 
• Ritter, H. (1986). Dictionary of concepts in history. Reference sources for the social sciences and humanities, no. 3. Westport, Conn.: Greenwood Press. str. 416. 
• Marwick, Arthur (1970). The Nature of History. The Macmillan Press LTD. str. 169. 
• Lamberg-Karlovsky, C. C.; Sabloff, Jeremy A. (1979). Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica. Benjamin-Cummings Publishing. str. 6. ISBN 978-0-88133-834-8. 
• Graham, Gordon (1997). „Chapter 1”. The Shape of the Past. University of Oxford. ISBN 978-0-19-289255-3. 
• Gordon, Scott; Irving, James Gordon (1991). The History and Philosophy of Social Science. Routledge. str. 1. ISBN 978-0-415-05682-3. 
• Lowenthal, David (2000). „Dilemmas and Delights of Learning History”. Ur.: Peter N. Stearns; Seixas, Peters; Wineburg, Sam. Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. str. 63. ISBN 978-0-8147-8141-8. 
• Seixas, Peter (2000). „Schweigen! die Kinder!”. Ur.: Peter N. Stearns; Seixas, Peters; Wineburg, Sam. Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. str. 24. ISBN 978-0-8147-8141-8. 
• Nash l, Gary B. (2000). „The "Convergence" Paradigm in Studying Early American History in Schools”. Ur.: Peter N. Stearns; Seixas, Peters; Wineburg, Sam. Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. str. 102–115. ISBN 978-0-8147-8141-8. 
• Peter N. Stearns; Seixas, Peters; Wineburg, Sam, ur. (2000). „Introduction”. Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives. New York & London: New York University Press. str. 6. ISBN 978-0-8147-8141-8. 
• Tosh, John (2006). The Pursuit of History (4th izd.). Pearson Education Limited. str. 52. ISBN 978-1-4058-2351-7. 
• Joseph, Brian; Janda, Richard, ur. (2008). The Handbook of Historical Linguistics. Blackwell Publishing (objavljeno 30. 12. 2004). str. 163. ISBN 978-1-4051-2747-9. 
• Uvod u istoriju sa osnovama pomoćnih istorijskih nauka - Prof. dr Miomir Dašić, Titograd 1988. godina
• The American Historical Association's Guide to Historical Literature, 3rd ed., eds. Mary Beth Norton and Pamela Gerardi (2 vol, Oxford University Press 1995) 2064 pages; annotated guide to 27,000 of the most important English language history books in all fields and topics
• Benjamin, Jules R. A Student's Guide to History (2009)
• Carr, E. H.; Evans, Richard J. (2001). What is History?. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-97701-9. 
• Cronon, William (2013). „Storytelling.”. American Historical Review. 118 (1): 1—19. ISSN 0002-8762. doi:10.1093/ahr/118.1.1. 
• Evans, Richard J. (2000). In Defence of History. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-31959-0. 
• Furay, Conal, and Michael J. Salevouris. The Methods and Skills of History: A Practical Guide (2010)
• Kelleher, William (2008). Writing History: A Guide for Students. ISBN 978-0195337556. 
• Lingelbach, Gabriele (2011). „The Institutionalization and Professionalization of History in Europe and the United States”. The Oxford History of Historical Writing: Volume 4: 1800–1945. Oxford University Press. ISBN 9780199533091. 
• Presnell, Jenny L. (2006). The Information-Literate Historian: A Guide to Research for History Students. ISBN 0195176510. 
• Woolf D. R. (1998). A Global Encyclopedia of Historical Writing. Garland Reference Library of the Humanities. ISBN 0815315147. 
• Williams, H. S. (1907). The historians' history of the world. 

Spoljašnje veze

• Istorijska čitanka
• Istorija na sajtu Curlie (jezik: engleski)
• „Best history sites .net”.  Архивирано на сајту Wayback Machine (2. март 2021)
• BBC History Site
• „Internet History Sourcebooks Project”.  See also Internet History Sourcebooks Project. Collections of public domain and copy-permitted historical texts for educational use
• The History Channel Online
• History Channel UK