Grkokatolicizam
Grkokatolicizam, odnosno katolicizam grčkog obreda ili katolicizam vizantijskog obreda, predstavlja poseban vid katolicizma, koji se praktikuje u onim istočnokatoličkim crkvama čija se liturgijska praksa zasniva na katoličkim varijantama vizantijskog obreda. Iako se nalaze u punom dogmatskom jedinstvu sa Rimokatoličkom crkvom, sve grkokatoličke crkve (lat. Ecclesiae Graeco-Catholicae) uživaju izvesnu organizacionu i obrednu autonomiju. Njihovo ustrojstvo je oličeno u raznim eklisiološkim posebnostima, kao što su: bogoslužbena upotreba narodnog jezika (grčki, slovenski, rumunski, mađarski), bračnost mirskog sveštenstva i značajan stepen unutrašnje crkvene samouprave u odnosu na Vatikan.[1]
Pripadnici grkokatoličkih crkava se u tradicionalnoj terminologiji najčešće označavaju kao grkokatolici ili grkounijati. Tim pojmovima se u opštem smislu nazivaju oni istočni katolici koji slede grčko-vizantijsku liturgijsku tradiciju, bilo na grčkom ili nekom drugom jeziku. Međutim, u pojedinim istočnokatoličkim crkvama koje okupljaju Slovene, Rumune i Mađare, tradicionalni pojam grkokatolici ne smatra se najboljim rešenjem. Stoga je u savremenu katoličku terminologiju uveden novi (etnički neutralan) naziv: vizantokatolici.[2] Pod taj pojam, pored vizantokatoličkih Grka (grkokatolici u užem smislu) spadaju i vizantokatolički Sloveni, Rumuni, Mađari i pripadnici ostalih naroda.
Grkokatoličkim crkvama nije dozvoljeno (od strane Vatikana) da uspostave jedinstvenu organizaciju i zajedničke organe, već je svaka grkokatolička crkva, nezavisno od ostalih, potčinjena Vatikanu. Po formalnom starešinstvu, grkokatolički jerarh sa najvišom titulom je patrijarh Josif I, poglavar Melkitske grkokatoličke crkve.
Pojam grkokatolicizam ne treba izjednačavati sa pojmom unijatizam, koji je širi po značenju i obuhvata sve unijatske (istočnokatoličke) crkve (grkokatoličke, sirokatoličke i ostale).
Istorija
uredi
Grkokatolicizam je nastao kao posledica težnje Rimokatoličke crkve da nakon Velikog raskola (1054) pridobije pravoslavne hrišćane putem unijaćenja, odnosno putem propagiranja katoličkih dogmi i učenja, kao što su: dogma o dvostrukom ishođenju Svetog duha i učenje o primatu rimskog pape. Prilikom preveravanja, odnosno prevođenja sa pravoslavlja na katolicizam, grkokatolici su prihvatali katoličke dogme, ali su zadržavali svoje dotadašnje obrede i unutrašnju samoupravu.[1]
Grkokatolicizam se javlja već u drugoj polovini 11. veka, neposredno nakon Velikog raskola (1054) i prvobitno je bio usmeren ka prevođenju južnoitalijanskih pravoslavnih Grka iz pravoslavlja u katolicizam. Težnje ka unijaćenju pravoslavnih hrišćana dobile su na zamahu nakon Četvrtog krstaškog rata i osvajanja Carigrada (1204), a dalji koraci u istom smeru učinjeni su na Drugom lionskom saboru (1274), kada je sklopljena Lionska unija i potom na Firentinskom saboru (1439), kada je sklopljena Firentinska unija.[3] Međutim, svi ovi pokušaji unijaćenja imali su samo delimičan i privremeni uspeh. Tek nakon sklapanja Brestovske unije (1596) i Užgorodske unije (1646), postavljen je temelj za stvaranje prvih autonomnih grkokatoličkih crkva, koje su uspele da zažive i opstanu.[4]
Prvi pokušaji unijaćenja pravoslavnih Srba javili su se već tokom poznog srednjeg veka,[5][6][7] a ova pojava je dobila na zamahu u razdoblju od 16. do 18. veka, kada je na područjima pod habzburškom,[8][9] odnosno mletačkom vlašću sprovođena politika organizovanog i prinudnog, a često i nasilnog unijaćenja, odnosno prevođenja Srba sa pravoslavlja na grkokatolicizam,[10][11] što je vremenom dovelo do stvaranja unijatske Križevačke biskupije.[12][13][14]
Rad na stvaranju grkokatoličkih crkava sprovođen je ne samo na prostorima istočne Evrope, već i među pravoslavnim hrišćanima na Bliskom istoku, što je vremenom dovelo do stvaranja grkokatoličkih „melkitskih” crkava.
U samoj Rimokatoličkoj crkvi su tokom istorije postojala različita mišljenja o pitanju stepena autonomije koji bi trebalo ostaviti grkokatoličkim i ostalim unijatskim crkvama, tako da je njihov pravni položaj bio regulisan tek tokom 19. i 20. veka, kada je preovladalo mišljenje da im treba priznati punu unutrašnju autonomiju, u organizacionom smislu.
Za vreme Drugog svetskog rata (1941—1945), uprava grkokatoličke Križevačke eparhije aktivno je saučestvovala u prinudnom i nasilnom pokatoličavanju pravoslavnih Srba, koje je sprovođeno na celokupnom području tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. U nametanju unije posebno se istakao klerofašista[15] Janko Šimrak, grkokatolički križevački episkop, koji je počevši od 1941. godine, zajedno sa zagrebačkim nadbiskupom Alojzijem Stepincem učestvovao u radu posebnog odbora za sprovođenje pokatoličavanja.[16]
U novije vreme, u kontekstu ekumenskog dijaloga, unijaćenje je odbačeno (Balamandski sporazum) kao metod za ujedinjenje hrišćana. Rimokatolička strana, međutim, insistira na tome da grkokatoličke crkve imaju pravo da postoje, dok pravoslavni i ostali istočni hrišćani nerado gledaju na njih, pošto ih smatraju proizvodom prinudnih ili nasilnih pokušaja pokatoličavanja tokom istorije.
Za grkokatolike, u pravoslavnom svetu, često se koristi pogrdni naziv „unijati”[17]. On označava otpadnika od pravoslavne vere, tj. nekog ko je izdao svoju veru. Termini „Unijatska crkva” i „unijati” predstavljaju uvredljive nazive za vernike Grkokatoličke crkve, odnosno grkokatolike i ne treba ih koristiti.
Obeležja
uredi
Grkokatolici zadržavaju sve obredne razlike tj. služe liturgiju na kvasnom hlebu, vernici se pričešćuju pod oba vida, sveštenstvo nosi brade i ženi se, u crkvi je ikonostas itd. Čak se i Simvol vere čita bez dodatka filiokve, ali se u dogmatskom smislu prihvata rimokatoličko učenje o dvostrukom ishođenju Svetog Duha. Kada neupućena osoba uđe u grkokatoličku crkvu, stiče utisak da je reč o pravoslavcima. Tokom vremena, i kod grkokatolika su prihvaćene različite prakse karakteristične za latinski obred, ali one još uvek nisu dominantne. Međutim, i pored spoljašnje sličnosti, stupivši u jedinstvo sa Rimom, grkokatolici su istupili iz pravoslavnog korpusa tako da sa pravoslavnim više nemaju ni kanonsko ni liturgijsko zajedništvo. Ali, u svetu ekumenskog dijaloga, ipak teže ka međusobnom pomaganju, tako postoje primeri pravoslavnih koji deluju u humanitarnim organizacijama poput Karitasa (lat. Caritas Internationalis), a tako i čteciranje ili pojanje u hramovima istočnokatoličkih crkava.
Spisak grkokatoličkih crkvi
urediSa sopstvenom hijerarhijom
uredi- Albanska grkokatolička crkva;
- Bugarska grkokatolička crkva;
- Grčka vizantokatolička crkva, u Grčkoj i Turskoj;
- Italoalbanska katolička crkva, u Italiji;
- Grkokatolička crkva u Hrvatskoj i Srbiji
- Mađarska grkokatolička crkva;
- Makedonska grkokatolička crkva;
- Melkitska grkokatolička crkva (Bliski istok, sa sedištem u Damasku);
- Rumunska grkokatolička crkva;
- Rusinska grkokatolička crkva;
- Slovačka grkokatolička crkva;
- Ukrajinska grkokatolička crkva.
Bez vlastite hijerarhije
urediVidi još
urediReference
uredi- ^ a b Milošević 2005.
- ^ Bog-Ličnostь-Cerkovь: Katoličeskiй leksikon (2011): Greko-katoliki, vizanto-katoliki
- ^ Ostrogorski 1969, str. 431, 444, 496, 521-522.
- ^ Litwin 1987, str. 57–83.
- ^ Andrić 2016, str. 202—227.
- ^ Blagojević & Spremić 1982, str. 419.
- ^ Ćirković 2000, str. 47—54.
- ^ Jevtić 1991, str. 131—146.
- ^ Gavrilović 2012, str. 207—218.
- ^ Radonić 1950.
- ^ Radonić 1954, str. 305—309.
- ^ Gavrilović 1995, str. 7—44.
- ^ Gavrilović 1996a, str. 37—47.
- ^ Gavrilović 1996b, str. 111—126.
- ^ Basta 1986, str. 203.
- ^ Basta 1986, str. 142, 223.
- ^ „Đura Džudžar - krsturski episkop i duhovni poglavar grkokatolika u Srbiji „Negativan smisao izraza unijati“ (Dnevne novine „Danas“ 20. decembar 2003.)”.
Literatura
uredi- Andrić, Stanko (2016). „Saint John Capistran and Despot George Branković: An Impossible Compromise”. Byzantinoslavica. 74 (1—2): 202—227.
- Basta, Milan (1986). Rat je završen 7 dana kasnije (5 izd.). Beograd: Privredni pregled.
- Blagojević, Miloš; Spremić, Momčilo (1982). „Slom Crnojevića”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 414—430.
- Božić, Ivan (1982). „Potiskivanje pravoslavlja”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 278—288.
- Bulajić, Milan (1992). Misija Vatikana u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: „Politika Stepinac” razbijanja jugoslovenske države i pokatoličavanja pravoslavnih Srba po cijenu genocida; Stvaranje Civitas Dei – Antemurale Christiantitatis. 1. Beograd: Politika.
- Bulajić, Milan (1992). Misija Vatikana u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: „Politika Stepinac” razbijanja jugoslovenske države i pokatoličavanja pravoslavnih Srba po cijenu genocida; Stvaranje Civitas Dei – Antemurale Christiantitatis. 2. Beograd: Politika.
- Bulajić, Milan (2007). Jasenovac: Uloga Vatikana u nacističkoj Hrvatskoj. Beograd: Pešić i sinovi.
- Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje. Zagreb: Srpsko narodno vijeće.
- Gavrilović, Vladan (2012). „Primeri unijaćenja srpskog naroda u Hrvatskoj do kraja XVIII veka” (PDF). Srpske studije (3): 207—218. Arhivirano iz originala (PDF) 06. 05. 2019. g. Pristupljeno 29. 01. 2019.
- Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44.
- Gavrilović, Slavko (1996a). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47.
- Gavrilović, Slavko (1996b). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo „Sava Mrkalj”, Srpsko kulturno društvo „Zora”, Radnička štampa. str. 111—126.
- Đurić, Veljko Đ. (1991). Prekrštavanje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: Prilozi za istoriju verskog genocida. Beograd: Alfa.
- Jačov, Marko (1983). Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka. Beograd: SANU.
- Jačov, Marko (1986). Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima 1622—1644. Beograd: SANU.
- Jevtić, Atanasije (1991). „O unijaćenju na teritoriji Srpske pravoslavne crkve” (PDF). Teološki pogledi. 24 (1—4): 131—146. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 10. 2020. g. Pristupljeno 23. 03. 2018.
- Lacko, Michael (1955). Unio Užhorodensis Ruthenorum Carpaticorum cum Ecclesia Catholica. Roma: Pontificium Institutum Orientalium Studiorum.
- Linč, Džozef H. (1999). Istorija srednjovekovne crkve. Beograd: Clio.
- Litwin, Henryk (1987). „Catholicization among the Ruthenian Nobility and Assimilation Processes' in the Ukraine during the Years 1569—1648” (PDF). Acta Poloniae Historica. 55: 57—83.
- Matić, Zlatko, ur. (2012). Filioque: Istorijski i teološki aspekti jednog problema. Požarevac: Eparhija braničevska.
- Milošević, Zoran, ur. (2005). Unija: Politika Rimokatoličke crkve prema pravoslavnim Slovenima (1. izd.). Beograd: Institut za političke studije.
- Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga.
- Radonić, Jovan (1954). „Rad na uniji crnogorskog primorja u prvoj polovini XVII veka”. Istoriski zapisi. 7 (10): 305—309.
- Simić, Sima (1958). Prekrštavanje Srba za vreme Drugog svetskog rata. Titograd: Grafički zavod.
- Tarnanidis, Joanis (2005). „Autokefalija srpske u bugarske crkve u planovima cara Mihajla VIII Paleologa i unionistički sabor u Lionu”. 950 godina od Velikog raskola (1054) i 800 godina od pada Carigrada u ruke krstaša (1204): Međunarodni naučni simposion. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet. str. 101—111.
- Holoveckyj, Dionysius, ur. (1933). „Ius Particulare Ruthenorum”. Codificazione Canonica Orientale: Fonti. 11. Roma: Tipografia Poliglotta Vaticana.
- Ćirković, Sima (2000). „Archiepiscopus Craynensis”. Istorijski zapisi. 73 (1—2): 47—54.
