Bitka kod Dobrog polja

Od 1. januara do 13. septembra 1918. godine bio je zastoj na Solunskom frontu. Ovo vreme upotrebljeno je za pojačanje fronta i za pripremu odlučne ofanzive. U ovom cilju, Komandant savezničkih snaga na Solunskom frontu general Franše d’Epere, sazvao je 3. jula konferenciju, kojoj je prisustvovao Načelnik Štaba srpske Vrhovne Komande vojvoda Živojin Mišić.

Bitka kod Dobrog polja
Deo Balkanskog fronta (Prvi svetski rat)
Srpski oficir gleda na kajmakčalanski masiv sa Gornjeg požara. U sredini se nalazi planina Sokol, desno ide uspon na Piramidu
Vreme 15. septembar 1918. Mesto Dobro polje, Kraljevina Srbija (danas Republika Severna Makedonija) Ishod Ubedljiva pobeda Antante
Sukobljene strane
Centralne sile: Kraljevina Bugarska Nemačko carstvo	Antanta: Kraljevina Srbija Francuska
Komandanti i vođe
Georgi Todorov Fridrih fon Šolc	Aleksandar I Živojin Mišić Petar Bojović Stepa Stepanović Franše d’Epere
Jačina
26 bataljona i 146 artiljerijskih oruđa 80 aviona	75 bataljona, 16 eskadrona, 578 artiljerijskih oruđa, 2600 puškomitraljeza 200 aviona
Žrtve i gubici
ogromni	laki

Pripreme za odlučnu ofanzivu na celom frontu počinju 6. jula, i traju sve do 13. septembra 1918. Osnovna ideja plana za ofanzivu bila je da se napadom srpskih armija u planinskom predelu između Sušice i Lešnice izvrši proboj neprijateljskog fronta na širini od 30 kilometara, a zatim brzom ofanzivom proširi front proboja i energičnim napredovanjem dođe do linije Demir Kapija – Kavadarci.

Posle zaključenja brestlitovskog mira 3. marta 1918, nije došlo do očekivanog poboljšanja situacije na Istočnom frontu. Mir koji je Nemačka nametnula novoustanovljenoj Sovjetskoj Republici, zadržavajući pod okupacijom prostrane teritorije na istoku Evrope, bio je prinudni mir koji se svakog trenutka mogao pretvoriti u nov oružani sukob. 3bog toga je nemačka Vrhovna komanda, i u trenucima kada je predosećala da se njeno preimućstvo na Zapadnom frontu približava kritičnoj tački, morala da zadrži na istoku oko 600.000 vojnika, odnosno 53 divizije i 13 mešovitih brigada, koje su u Francuskoj mogle da odlučno utiču na povoljan ishod rata.

Smanjenje nemačkih snaga na solunskom frontu uprkos energičnom protivljenju bugarske Vrhovne komande, primoralo je Bugare da počnu da prebacuju svoje snage iz Dobrudže čim je zaključeno primirje sa Rumunijom. Krajem 1917. prebačeno je sa rumunskog na makedonski front 18 bataljona, 20 eskadrona i 34 baterije. Tada je Bugarska na južnom frontu imala blizu 400.000 vojnika i Nemci oko 70.000 vojnika. Posle potpisivanja separatnog mira sa Rumunijom, Bugari su nastavili prebacivanje snaga iz Dobrudže u Makedoniju i Nemci svojih iz Makedonije na zapadni front u Francusku, tako da su uoči ofanzive na makedonskom frontu imali 626.000 vojnika, od kojih su 30.000 bili Nemci. Neposredno pred početak savezničke ofanzive, Nemačka je prebacila sa Krima (kojeg je dobila od Sovjetske Rusije Brest-litovskim mirom) u Makedoniju 3 bataljona i jedan artiljerijski puk. Ova ojačanja upućena su u dolinu Strume na raspolaganje bugarskoj 2. armiji. Posle velikog smanjenja nemačkih efektiva, bugarska armija, prema mišljenju načelnika štaba bugarske Vrhovne komande generala Nikole Žekova, uprkos opštoj mobilizaciji i maksimalnom angažovanju sopstvenih snaga, nije bila sposobna za ofanzivna dejstva protiv Antantinih armija na Solunskom frontu. On je, čak, sumnjao u njenu sposobnost da uspešno brani svoj južni front u slučaju Antantine ofanzive.

Danas se u Srbiji i Republici Srpskoj 15. septembar obeležava kao Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave.

Raspored snaga pred proboj

Centralne sile

Markica sa prikazom proboja Solunskog fronta

Srpska artiljerija na Solunskom frontu

Nemačko-bugarske snage su bile raspoređene u četiri armije. Obalu Egejskog mora i donji tok Strume do Seresa branila je bugarska 4. armija (dve i po divizije, komandant general Stefan Tošev); dolinu reke Strume od Sereza do Demir Hisara i planinu Beleš — bugarska 2. armija (3 divizije bez 1 brigade, komandant general Lukov). Deo fronta od Dojranskog jezera do Dzene (planina Kožuf) bugarska 1. armija (dve i po divizije, komandant general Nerezov), koja je štitila dolinu Vardara. Od Dzene na zapad do Gora-top u Albaniji — nemačka 11. armija (7 divizija, komandant general Štojben), koja je zatvarala Bitoljsku ravnicu i oblast jezera do Albanije na zapadu. Ovu poslednju armiju takođe su sačinjavale bugarske jedinice, sem štabova 61. i 62. korpusa, 302. divizije, zatim tri pešadijska bataljona i razne specijalizovane jedinice sastavljene od nemačkog ljudstva.

U Albaniji se nalazio samostalni austrijski 19. korpus, koji je sa tri i po divizije držao front od Gora top do mora (komandant general Pflancer-Baltin). Bugarska 1. i nemačka 11. armija obrazovale su Grupu armija Šolca sa sedištem u Skoplju, koja je u operativnom smislu bila potčinjena bugarskoj Vrhovnoj komandi. Tako je, i pored izvlačenja nemačkih snaga iz Makedonije, vrhovno komandovanje kod neprijatelja ostalo dvojno. Bugarskoj Vrhovnoj komandi su bile neposredno potčinjene 2. i 4. armija, a 1. i 11. posredno — preko generala fon Šolca. Na čelu bugarske Vrhovne komande bio je general Georgi Todorov, koji je zamenio teško obolelog generala Žekova. 3bog ovakvog dvojnog komandovanja bugarskom vojskom dolazilo je do trvenja, koje se štetno odražavalo na tok operacija.

Ukupne neprijateljske snage na frontu od 450 kilometara bile su 14 i po pešadijskih i 1 konjička divizija, svega oko 626.000 ljudi, od kojih oko 30.000 Nemaca, 1.600 topova i 80 aviona. Njihov raspored bio je skoro linijski, bez ijedne kompletne operativne jedinice u rezervi. Operativne rezerve su stvarane izvlačenjem pojedinih pukova, baterija i bataljona iz divizija prve linije. Prema nemačkim podacima, izvlačenje celih divizija u rezervu nije bilo moguće zbog specifičnog načina snabdevanja bugarske vojske, čije su se trupne jedinice snabdevale iz sopstvenih pozadinskih rejona. Na taj način, stvorene su nedovoljno kompaktne rezerve raspoređene po grupama (ukupno 36 bataljona i 24 baterije). Tako je u rezervi Vrhovne komande bilo 9 bataljona i 9 baterija, raspoređenih u dolini Vardara, pozadi fronta 1. armije; u rezervi Grupe armija generala Šolca bilo je 7 bataljona i 3 baterije u rejonu između Gradskog i Velesa, nemačka 11. armija imala je 10 bataljona i 5 baterija jugoistočno od Prilepa, bugarska 1. armija raspolagala je sa 9 bataljona i 7 baterija pozadi svog fronta, a 2. armija je, takođe, imala nekoliko svojih bataljona i baterija pozadi svog fronta, kao i nekoliko nemačkih bataljona koji su uoči ofanzive stigli sa Krima.

Komunikacije bugarske 1. i nemačke 11. armije su se, takoreći, potpuno sticale na 70 kilometara pozadi fronta u jedinstven sklop, vezujući se na vardarsku železničku prugu uzvodno od ušća Crne reke. U Gradskom se železnička pruga uskog koloseka od 0,60 metara povezivala sa prugom Skoplje—Đevđelija, odakle je sama ili uporedo sa žičarom vodila do sela Trojaka i Prilepa, završavajući se, lepezasto, u blizini fronta između Kozjaka i Pelistera. Između Velesa i sela Stepanaca takođe je postojala železnička pruga 0,60 metara koja se nastavljala žičarom do Pletvara, na pruzi Gradsko—Prilep, ali je tim putem transportovan neznatan deo ogromne količine materijala koji je išao preko Gradskog. Neprijatelj je oko Gradskog, važne raskrsnice puteva između Skoplja i Đevđelije i između Prilepa i Štipa, nagomilao magacine, skladišta i radionice. Od Skoplja se odvajala pruga uzanog koloseka koja je, preko Tetova i Kičeva, vodila za Ohrid, između Prespanskog jezera i Škumbe, opsluživala jedan deo fronta od oko 40 kilometara.

Gorski reljef

S obzirom na težak planinski reljef zemljišta, komunikacijske pravce i linijski raspored trupa, bugarske snage su bile lišene mogućnosti za jače manevre po unutrašnjim operacijskim pravcima radi pariranja prodora saveznika na bilo kojem od sektora fronta. U tom pogledu posebno je bila osetljiva situacija u dolini Vardara, gde su bile nagomilane najveće snage. Posle gubitaka planinskih položaja istočno od Crne reke i brzim prodiranjem savezničkih snaga u pravcu Skoplja, glavnina bugarskih snaga bila bi neizbežno presečena na dvoje, jer bi bile odbačene delom prema Štipu, delom prema Tetovu i tako razdvojene u dve grupacije koje bi, zbog konfiguracije terena, ostale bez ikakve međusobne veze sve do Skoplja. Stoga je trebalo prilagoditi sistem odbrane kako bi omogućio čvrstu povezanost viših štabova sa trupom i organizovanje položaja po sistemu utvrđenih pojaseva. Međutim, bugarski štabovi divizija i brigada bili su dosta udaljeni od jedinica. Oni su izdavali mnoga veoma opširna naređenja, uputstva i šeme i dostavljali ih trupama radi utvrđivanja i organizovanja položaja, ali mnoga od tih uputstva nisu izvršavana, jer viši štabovi nisu sprovodili kontrolu, smatrajući da bi time pokazali nepoverenje prema potčinjenim i mešali se u njihovu nadležnost.

Loši odnosi između Bugara i Nemaca

Odnos između nemačkih i bugarskih oficira postajao je sve netrpeljiviji kako se rat produžavao. Nemački oficiri odnosili su se prema bugarskim oficirima sa potcenjivanjem. Sem toga, oni su i u pogledu ishrane, smeštaja i drugih povlastica bili u boljem položaju od bugarskih oficira. Sve je to imalo odraza i na borbenu sposobnost trupa. Ti odnosi u 1918. godini bili su toliko zaoštreni da se dešavalo da bugarski komandanti divizija nisu hteli da prime nemačke oficire za vezu koji su dolazili iz korpusa ili armije. A ukoliko bi nemački oficiri, i pored toga, ostajali u štabovima, komandanti divizija su zabranjivali da im se daje hrana kako bi ih prisilili da napuste štab. Teškoće u materijalnom snabdevanju bugarske vojske su se, povećavale sa produžavanjem rata. Naročito se osećao nedostatak prenosnih i prevoznih sredstava za formiranje komora. Da bi se olakšalo snabdevanje trupa, svaka jedinica na frontu dobijala je pozadinski rejon na kome je gajila stada ovaca i goveda, obrađivala bašte sa povrćem, sejala i žitarice. 3a Te poslove trebalo je odvajati veliki broj vojnika sa položaja. Jedinice koje su imale dobro uređene rejone nerado su se od njih odvajale, jer je odlaskom na drugo mesto dolazila u pitanje njihova normalna ishrana. 3bog toga se jedinice nisu smenjivale na položajima. To je, takođe, stvaralo teškoće oko obrazovanja rezervi od celih operativnih jedinica.

Slaba manevarska sposobnost bugarskih trupa je zbog reljefa i ustroja snabdevanja brzo pomogla ka kasnijoj predaji.

Saznanje Bugara o ofanzivi i priprema rezerva

Na osnovu očiglednih priprema za napad, koje su saveznici vršili na celom frontu, i na osnovu poverljivih obaveštenja primljenih iz Švajcarske, bugarski i nemački štabovi su, počev od 20. avgusta 1918., došli do zaključka da se vrše pripreme za opštu ofanzivu, takođe su znali i mesto planiranog proboja. Jedino nisu bili sigurni gde će biti usmereno prodiranje posle proboja: da li u pravcu Prilepa ili u dolinu Vardara. Na osnovu toga, naređeno je da se preduzmu mere radi pružanja energičnog otpora. Sa fronta su povučeni dobri pukovi u cilju stvaranja taktičkih rezervi, koje su obrazovane po grupama od po nekoliko bataljona i raspoređene u dolini reke Strumice, u području Huma, na istočnoj obali Crne reke, na okuci Crne reke, na prostoru severno od Bitolja i pozadi Škumbe. 3animljivo je da su između Dojranskog jezera i Vardara koncentrisali masu od 11 bataljona, s namerom da se dobro zaštite dolina Vardara i komunikacije koje su tuda vodile. Međutim, u blizini srpskog fronta, na kome je očekivan proboj, rezerve nisu primicane, zbog uverenja da su njihovi položaji na tom pravcu neosvojivi. Jedino je bilo naređeno da se ojačaju utvrđenja na Sokolu i poveća opšta opreznost.

Sile Antante

Raspored trupa pred ofanzivu, septembar 1918.

Saveznici su raspolagali sa 28 divizija (4 britanske, 8 francuskih, 9 grčkih, 1 italijanska i 6 srpskih), koje su bile raspoređene u 5 armija. Engleska vojska (komandant general Miln) držala je sa tri armijska korpusa front od Belog mora do zapadne obale Vardara, i to: grčki 1. korpus (general Paraskevopulos, 13, 1. i 2. divizija) dolinu Strume, od mora do Butkova (Kerkini), engleski 16. korpus (general Brigs, britanska 28. divizija i grčka divizija „Krit"), od Butkova do Dojranskog jezera; britanski 12. korpus (general Vilson, grčka divizija „Serez" i britanska 22. i 27. divizija od Dojranskog jezera do Majadaga, na zapadnoj obali Vardara. Prva grupa divizija (komandant general d'Anselm) sa 16. kolonijalnom i dve grčke divizije („Arhipelag" i 4. divizija) držala je podnožje planinskog masiva Porta — Dudica od Majadaga do Bahova. Srpska vojska je držala front od Bahova do Gradešnice i to: 2. armija (tri srpske i dve francuske divizije) južne padine Veternika, Kravice i Dobrog polja i jugozapadni ogranak Sokola; 1. armija (tri divizije) deo fronta od Sokola do Gradešnice. Na prostoru od Gradešnice do Tomorice nalazila se francuska Istočna armija pod komandom generala Anrija. Ona je imala na frontu različite jedinice: od Gradešnice do gornjeg toka Makovke — 11. kolonijalnu i 3. grčku diviziju, od gornjeg toka Makovke do zapadnog kraka Crne reke — italijansku 35. diviziju, od Crne reke do Prespanskog jezera — 2. grupu divizija (general Pate, 156, 76. i 30. divizija), od Prespanskog jezera do reke Tomorice u Albaniji — 3. grupu divizija (general de Lobi, 57. divizija ojačana jednim i po pukom i dve artiljerijske grupe iz 156. divizije, srpskim Ohridskim odredom, bataljonom albanskih strelaca i Esad-pašinim taborom). U bitoljskoj ravnici bila je prikupljena brigada francuske konjice. U Albaniji, na frontu od oko 25 kilometara, prema francuskim snagama nalazile su se jedinice austrijskog 19. korpusa; iza levog krila savezničkih armija nalazio se samostalni italijanski 19. korpus, koji je sa tri divizije držao front od reke Tomorice do Jadranskog mora. U rezervi savezničke Vrhovne komande bile su jedna engleska i tri grčke divizije.

Saveznici su imali 28 pešadijskih i 2 konjičke divizije, 1.800 topova i 200 aviona, sa oko 628.000 ljudi. Brojno stanje po nacionalnom sastavu trupa bilo je sledeće:

• francuske trupe (8 pešadijskih divizija i 1 konjička brigada) 180.000 vojnika (od kojih 50% iz kolonija),
• srpske (6 pešadijskih i 1 konjička divizija) 150.000 vojnika,
• grčke (9 divizija) 135.000 vojnika,
• engleske (4 divizije) 120.000 vojnika,
• italijanske (1 divizija) 42.000 vojnika, i
• albanske 1.000 vojnika.

Mada su saveznici imali dvostruko veći broj divizija (28:14,5), brojni odnos snaga bio je približno jednak, jer su bugarske divizije bile formacijski brojno mnogo jače (bugarske divizije su imale po 6 pešadijskih i po 3 artiljerijska puka, a savezničke po 3 pešadijska i po 2 artiljerijska puka). Saveznici su imali više oko 15 bataljona i oko 200 artiljerijskih oruđa i 100 aviona. Međutim, budući da su bugarski bataljoni imali veće brojno stanje od odgovarajućih savezničkih jedinica, brojni odnos u pešadiji bio je izjednačen. Pošto nadmoćnost u artiljeriji i avijaciji nije bila dovoljna za postizanje uspeha u ofanzivi velikih razmera, to je celishodna ekonomija snaga, koju je sprovodio general d'Bpere, omogućila saveznicima da na frontu proboja ostvare veliku nadmoćnost za brzo savlađivanje utvrđenih položaja neprijatelja.

Na frontu od oko 33 kilometra, od Bahova do Gradešnice, glavni komandant je grupisao 9 pešadijskih i 1 konjičku diviziju, odnosno tri puta više bataljona, mitraljeza i aviona, a četiri puta više topova od protivnika.

Heterogena saveznička armija je u moralnom pogledu bila bolje opremljena od bugarske vojske. Stupanje SAD u rat i dolazak velikog broja jugoslovenskih dobrovoljaca povoljno su uticali na moral srpske vojske, kojoj je bila poverena glavna uloga u ofanzivi — proboj Solunskog fronta i vraćanje u otadžbinu.

Srpsko-bugarska linija na mestu proboja

Dobropoljski odsek, koji je odabran za izvršenje proboja, nalazio se u vrhu kotline Moglena (2.200 m nadmorske visine). To je visina koja vezuje planinske masive Kožufa na istoku sa Nidže planinom (Kajmakčalan — Floka — Kozjak) na zapadu. Na ovom delu fronta nalazile su se bugarska 2. trakijska i 3. balkanska divizija. Odsek od Male rupe na Kožufu do potoka Katunac (35 km) držala je 3. balkanska divizija od tri brigade sa 7 pešadijskih pukova (komandant general-major Nikola Ribarov), a odsek od potoka Katunca do sela Starevine 2. trakijska divizija od tri brigade sa po dva puka (komandant general-major Ivan Rusev). U toku priprema za ofanzivu srpskoj vojsci je skraćen front, tako da se ispred srpske 2. armije nalazio deo bugarskog fronta od Veternika do Sokola, a ispred 1. armije — od Sokola (isključno) do sela Starevine. Na taj način je bugarska 3. divizija samo svojim desnim krilom (tri puka) držala deo fronta ispred desnog krila srpske 2. armije (Istočni i 3apadni Veternik, Kamen, Borova čuka, Kravica), dok je ostali deo fronta: Kotka, Dobro polje, Sokol (ispred levog krila 2. armije), i dalje Sokolova greda, Zmijica, Gradešnička kosa, Starevinski vis (ispred 1. armije) držala bugarska 2. trakijska divizija. Na njenom desnom krilu, između sela Zovića i Crne reke, nalazio se jedan puk 4. preslavske divizije, koja je glavninom držala položaj zapadno od istočnog kraka Crne reke.

Bugarska odbrana

Odbrana bugarskih divizija bila je organizovana u vidu pojasa koji se sastajao od tri položaja:

• 1. linija: glavni položaj protezao se linijom Veternik (Istočni i Zapadni) — Kamen — kota 1850 — Dobro polje (1871) — Sokol (1882) — Dolgi rid — 3mijica — Gradešnički prevoj — Starevinska kosa. Položaj je bio najbolje utvrđen na dubini 2 — 2,5 kilometara i sastojao se od tri mestimično isprekidana rova. Ispred prva dva rova nalazile su se neprekidne prepreke od bodljikave žice, zaseka i mina, a ispred trećeg samo mestimično. Bugarski položaj je gotovo na celoj dužini dominirao nad srpskim i imao je niz odličnih osmatračnica sa kojih se mogla osmatrati pozadina srpskih trupa
• 2. linija: na 3-4 kilometra iza glavnog položaja nalazio se međupoložaj Borova čuka — Kravički kamen (1849) — Kravica (1682) — Šeinovac (1776) — Stojanov vis (1823) — Gradešnička kosa — Starevinski vis, fortifikacijski samo mestimično uređen. Na 8-9 kilometara pozadi prednjeg kraja glavnog položaja bio je rezervni položaj Studena voda (1591) — Topolac (1243) — Kamila (1564) — Mali Kozjak (1782) — Golemi Kozjak (1814) — Kozjakov kamen, topografski vrlo jak, ali nedovoljno fortifikacijski uređen.
• 3. linija: dalje prema severu pružalo se planinsko bilo (greben) sa prirodno vrlo jakim uzastopnim položajima — Železna vrata (1695), Kučkov Kamen (1807), Tribor — na kojima nisu bili izgrađeni složeniji objekti. Pored tranšeja i prepreka, na položajima su bili izgrađeni mitraljeske i minobacački zakloni i osmatračnice. Sve je bilo izgrađeno u zemlji i kamenu i pokriveno oblicama, daskama i kamenom. Bilo je zaklona i osmatračnica izgrađenih i od betona. Na tom delu fronta neprijatelj je imao 13 pešadijskih pukova sa 149 artiljerijskih oruđa. Od toga 10 pukova se nalazilo na prvom položaju (Starevinski vis — Gradešnički prevoj — 3mijica i Dolgi rid — Sokol — Dobro polje — Kotka — Kamen — Veternik) i oko 2 puka delom na međupoložaju (Gradešnička kosa — Kravica) a delom na drugom položaju (Kozjak — Topolac)

Srpska vojska pred proboj

Položaji srpske vojske bili su najvećim delom na padinama planinskih masiva na kojima se nalazio bugarski prvi položaj na rastojanju od svega 40 do 350 metara. Srpski glavni položaj imao je 3-4 linije rovova, a na nekim mestima i više. Ispred prednjeg kraj a nalazile su se kombinovane prepreke od mina i bodljikave žice koje su se, najčešće, dodirivale sa bugarskim preprekama. Rovovi su imali nadstrešnice za zaštitu od ručnih bombi. Pozadi njih na 50-100 metara nalazila su se pokrivena skloništa.

General/Vojvoda Petar Bojović	Vojvoda Stepa Stepanović
Komandant Prve armije	Komandant Druge armije

Grupacija srpske vojske:

• 2. armija na frontu Sušica—Sokol (5 divizija sa 351 artiljerijsko oruđe), komandant vojvoda Stepa Stepanović, štab u selu Tresino (Orma), kasnije u Poljanama, osmatračnica na Tubmi;
  • u prvom ešelonu:
    • Šumadijska divizija na frontu Sušica — Kamen (oko 6,5 km, komandant pukovnik Petar Mišić),
    • francuska 17. pešadijska kolonijalna divizija na frontu Kamen—Testerasti kamen (3 km, komandant general Prino),
    • francuska 122. pešadijska divizija na frontu Testerasti kamen — Sokol (3 km i 800 m, komandant general Topar),
  • a u drugom ešelonu:
    • Timočka divizija (komandant pukovnik Đuro Dokić) pozadi 17. kolonijalne divizije i
    • Jugoslovenska divizija (komandant pukovnik Vojislav Živanović) iza 122. divizije;
• 1. armija (3 divizije sa 207 artiljerijskih oruđa) na frontu Sokol (isključno) — reka Lešnica (16,5 km), komandant general Petar Bojović, štab na Jelaku;
  • u prvoj liniji:
    • Drinska divizija na frontu Sokol—Gradešnica (oko 11,5 km, komandant pukovnik Krsta Smiljanić) i
    • Dunavska divizija na prostoru Gradešnica—Lešnica (oko 5 km, komandant pukovnik Dragomir Milojević),
  • u drugoj liniji:
    • Moravska divizija, u centru (komandant pukovnik Panta Grujić);
• Rezerva: Konjička divizija kod Tinskog preslapa (komandant pukovnik Đorđe Đorđević);

Prvi deo štaba Vrhovne komande (vrhovni komandant regent Aleksandar, načelnik Štaba vojvoda Živojin Mišić) bio je na Bukoviku. Drugi deo štaba nalazio je se u Solunu.

Artiljerija

Posebna pažnja je dana pripremi artiljerije za proboj na izabranom pravcu. Srpska vojska je predstojeću ofanzivu, pored artiljerije srpskih i dveju francuskih divizija i francuskih teških baterija ranije dodeljenih 1. i 2. srpskoj armiji, bila još pojačana oruđima teških kalibara 2 baterije rovovskih oruđa od 240 mm, 3 baterije rovovskih oruđa od 58 mm, 2 baterije kratkih topova 155 mm „fiju", 11 baterija 155 mm „šnajder" i 3 baterije dugačkih topova 155 mm. Tako je, pored sopstvene artiljerije, 1. armija raspolagala sa 3 baterije kratkih topova 155 mm „šnajder”, jednom baterijom 155 mm „fiju" i jednom baterijom od 6 rovovskih oruđa 58 mm, 2. armija jednom baterijom 155 mm „fiju", 12 rovovskih oruđa 240 mm (dve francuske baterije), 12 rovovskih oruđa 58 mm i 8 baterija kratkih topova 155 mm „šnajder" (4 diviziona). Da bi najveći mogući broj oruđa bio iskorišćen u fazi proboja, artiljerijska divizija drugog ešelona dodeljena je divizijama prvog ešelona.

U 1. armiji raspored je bio sledeći:

• Drinska divizija 101 oruđe,
• Dunavska divizija 81 oruđe
• armijska artiljerija 14 oruđa — ukupno 196 oruđa

U 2. armiji:

• francuska 122. divizija 136 oruđa
• 17. kolonijalna 112 oruđa,
• Šumadijska divizija 85 oruđa
• armijska grupa 26 oruđa — ukupno 359 oruđa

Od teške artiljerije za kontrabatiranje obrazovane su tri grupe:

• grupa za 1. armiju (2 baterije 105 mm i 1 baterija 120 mm, 2 topa 105 mm zaplenjena od Bugara)
• grupa za 2. armiju (3 baterije 155 mm, 1 baterija 105 mm, 2 britanska topa od 4,5 palca)
• grupa za Vrhovnu komandu (2 baterije 155 mm i 1 baterija 105 mm) u predelu Floke

Odnos snaga

Srpska vojska sa ojačanjima imala 75 bataljona, 16 eskadrona i 578 artiljerijskih cevi raznog kalibra, imala je nadmoćnost na celom frontu: u pešadiji 2,3 : 1, u artiljeriji i avijaciji 3,5 : 1, na frontu 2. armije, koja je bila nosilac proboja, u pešadiji 3 : 1, u artiljeriji 4,7 : 1, u mitraljezima 4 : 1. Srpska vojska je raspolagala sa 2.600 puškomitraljeza, od toga u 2. armiji 1.600. Time je ostvarena znatna vatrena nadmoćnost nad neprijateljem, naročito u artiljeriji. Na frontu 2. armije jedno oruđe je dolazilo na 30 metara fronta, što srpska vojska nikad ranije nije imala.

Početak proboja

Artiljerijska priprema

Planom bilo je predviđeno da artiljerijska priprema počne 14. septembra 1918. u 8 časova, a pešadijski napad 15. septembra u 5:30 časova. U očekivanju tog dana operativni deo štaba srpske Vrhovne komande zajedno sa regentom Aleksandrom i vojvodom Mišićem, proveo je na položaju celu noć između 13. i 14. septembra 1918. U 5 časova svi su izašli na svoje osmatračnice. U to vreme magla je bila prekrila ceo teren na kome je trebalo da se izvrši napad, a naročito predeo u oblasti Dobrog polja i susednih planinskih masiva u zoni dejstva srpske 2. armije. U prvi mah izgledalo je da artiljerijska priprema neće moći početi toga dana ili bar ne u 8 časova, kako je bilo predviđeno. Magla se ipak dizala, udaljavajući se prema severu, pa je vojvoda Mišić, po ovlašćenju generala Franše d’Eperea, već u 6:15 časova poslao armijama ugovorenu šifru za početak artiljerijske pripreme — „Pošaljite jednog oficira i 8 vojnika”. Tako je tačno u 8 časova 14. septembra 1918. kod obe srpske armije otpočela artiljerijska priprema po predviđenom planu. To je, ujedno, bio znak za početak artiljerijske pripreme na celom Solunskom frontu. Blizu 2000 artiljerijskih cevi oglasilo je početak velikog, dugo očekivanog napada savezničkih armija na Solunskom frontu.

Artiljerija je otpočela dejstvo po glavnom položaju, rušeći prepreke, osmatračnice, a naročito prve linije rovova. Zatim je vatra prenesena na mitraljeska gnezda i skloništa na prostoru između prve i druge linije bugarskih rovova, a kasnije na drugu liniju rovova i objekata u njenoj blizini. Dok je veći deo artiljerije dejstvovao po dubini glavnog položaja, manji broj oruđa nastavio je da tuče prvu liniju rovova radi ometanja neprijatelja da popravlja porušene objekte. U popodnevnim časovima izvršena je korektura vatre na Kozjak i po prilaznim putevima koji vode prema njemu. Deo teške artiljerije određen za kontrabatiranje tukao je položaje bugarske artiljerije radi neutralisanja. Od neprekidnih snažnih eksplozija i rušenja u popodnevnim časovima nad celim frontom navukli su se gusti oblaci prašine i dima, tako da su se mogle videti samo konture bugarskih položaja. Razorno dejstvo artiljerijske vatre bilo je vrlo efikasno. Saveznička artiljerija je neutralisala protivničku artiljeriju i automatska oružja i razorila njegove položaje. Veliki deo bugarskih rovova bio je porušen, telefonske linije između štabova i sa prednjim delovima bile su pokidane, mnoga skladišta razorena, osmatračnice porušene, otvoreni široki prolazi u preprekama.

Diorama proboja Solunskog fronta

Uloga avijacije u proboju i traženje mesta proboja

Avijacija je fotografisanjem i neposrednim osmatranjem davala važne podatke o stanju kod neprijatelja, napravljenim brešama u preprekama i uopšte o efektu artiljerijske vatre. Avijacija je artiljeriji za kontrabatiranje, takođe, davala podatke o položaju neprijateljskih baterija u dejstvu i stalno držala na oku komunikacije Bugara koje su vodile iz pozadine ka frontu, dajući obaveštenja o pokretima neprijateljskih rezervi. U toku dana srpske i francuske eskadrile izvršile su niz napada bombama i mitraljezima na logore u dolini Melnice, kod Konopišta, kod Glavića i u selu Podlom. Lovačke patrole sprečile su sve pokušaje prodora neprijateljskih aviona preko linije fronta i održale potpunu prevlast u vazduhu. U prepodnevnim časovima neprijateljska artiljerija je uzvraćala vrlo slabom vatrom, jer ju je srpsko-francuska artiljerija za kontrabatiranje držala u šahu. U popodnevnim časovima, neprijateljska artiljerija je nešto jače reagovala. Oko 15 časova Bugari su naročito energično tukli pozadinu francuske 17. kolonijalne divizije. Mada je brzo ućutkana ipak je nanela izvesne gubitke francuskim i srpskim jedinicama. Budući da je artiljerijska vatra bila ravnomerno raspoređena duž celog fronta, bugarski štabovi su bili u nedoumici gde će biti težište napada. Oko 9 časova moglo se zapaziti da je najveća koncentracija vatre usmerena na Dobro polje i položaje istočno od njega. Kada su iz bugarske Dunavske divizije bila upućena manja odeljenja da provere efekat artiljerijske vatre, komandant bugarske 2. divizije general Ivan Rusev je zaključio da će težište napada biti usmereno na centar njegove divizije, pa je naredio da se dva bataljona iz rezerve prebace na odsek „Mala zmijica" (jedan od tih bataljona nalazio se pozadi 1. brigade 8. divizije na dobropoljskom odseku). Tek posle podne bugarski komandant divizije je zaključio da treba očekivati glavni napad u rejonu Dobrog polja, pa je naredio da se dva bataljona 54. puka iz doline Gradešnice prebace na vis Šeinovac na Dobrom polju. U štabu nemačkog generala Šolca, u Skoplju, takođe su se kolebali o težištu savezničkog napada, sumnjajući na rejon Crne reke, Dobrog polja i dolinu Vardara, ali su u popodnevnim časovima naredili pomeranje rezervi prema frontu srpske vojske. U toku noći artiljerija je nastavila gađanje radi ometanja pokreta i uznemiravanja neprijatelja, stalno držeći pod snažnom vatrom razorene objekte na njegovim položajima i otvore u preprekama koje su napravile granate. Dejstvo artiljerije bilo je uspešno kako zbog toga što je dovelo u zabunu neprijateljske štabove o težištu napada, tako isto u materijalnom i moralnom pogledu. Bugarski položaji na odseku Dobrog polja bili su teško oštećeni. Streljački rovovi su bili većim delom zatrpani, skloništa razorena ili zasuta, otvoreni široki prolazi u preprekama, a veze pokidane. Mada su gubici u ljudstvu bili srazmerno mali, izgledalo je da je otporna snaga Bugara i Nemaca jako poljuljana, jer su vojnici, usled snažnog dejstva artiljerije, bili rastrojeni i zamoreni, a u toku noći nisu mogli da se odmore i psihički smire.

Hronologija proboja Solunskog fronta

Mapa proboja (15—17. septembar 1918)

Pravci kretanja vojske po proboju solunskog fronta (strelice sa debelim linijama)

14. septembar — Od 08.00 časova, vršena je artiljerijska priprema na celom frontu. Na odseku Druge armije, rušeće artiljerijsko dejstvo izvedeno vrlo dobro, na odseku prve armije, bilo je zadovoljavajuće.

15. septembar — Druga armija je dejstvovala tako što Šumadijska divizija zauzima Slonovo uvo, Veternik i Golu Rudinu, a 17. francuska divizija je osvojila rovove oko Kravice. Neprijatelj, pojačan jednim pukom vrši tri protiv napada na ovu diviziju, ali su svi napadi odbijeni sadejstvom Šumadijske i Timočke divizije koje napadaju Borovu čuku, koju i zauzima Šumadijska divizija i napadom na Oblu čuku, koju zauzima Timočka divizija. Pri kraju dana francuska divizija potpuno zauzima Kravicu, a 122. francuska divizija zauzela je Dobro polje i došla u podnožje Sokola. Prva armija, sa desnom kolonom Drinske divizije uz sadejstvo 122. francuske divizije, napala je na Sokol, ali ti napadi u toku dana prolaze bez uspeha. Kada je leva kolona Drinske divizije zašla u neprijateljske rovove na frontu: Sokol — Gradešnica, tada je u toku noći između 15 i16. septembra, Drinska divizija sa 122. francuskom divizijom zauzela Sokol. Na taj način, za prvih 24 časa napada, zauzeta je cela prva linija neprijateljskih rovova na srpskom frontu, sem malog dela na krajnjem levom krilu Prve armije. Pred veče 15. septembra, obe divizije, Jugoslovenska i Timočka, druge linije Druge armije izašle su ispred divizija prve linije, a srpsko–saveznička avijacija je, i pored nepovoljnih vremenskih okolnosti, izvršila svoj zadatak u potpunosti.

16. septembar — Druga armija, u toku prepodneva zauzima sa Jugoslovenskom divizijom Kozjak (kota 1810), najvažniju tačku druge neprijateljske linije. Neprijatelj preduzima protivnapad i uspeva da povrati Kozjak, ali je ubrzo sledio snažan juriš Jugoslovenske divizije, koja je definitivno zauzela ovu važnu tačku. Ostale divizije ove armije utvrđivale su zauzete položaje. Prva armija nastavlja da napreduje, i to po teškom i nepristupačnom terenu, i osvaja jednu za drugom neprijateljsku utvrđenu liniju rovova i prodire punih 15 km. Za to vreme, Moravska divizija iz druge linije prve armije izbija na Kozjačku kosu i hvata vezu sa Jugoslovenskom divizijom druge armije. Konjička divizija koja je bila u pozadini Moravske divizije, izbija u noći između 16 i 17. septembra kod Labinice iza sredine Drinske i Dunavske divizije.

17. septembar — Druga armija, uspeva da savlada veliki neprijateljski otpor i izbija sa Jugoslovenskom divizijom, uz sadejstvo Moravske divizije iz Prve armije, na Kučkov kamen odakle produžava nastupanje ka Đurkovom kamenu. Timočka divizija osvaja Topolac i prilazi ka Studenoj vodi. Sve vreme proboja 17. francuska divizija kretala se u pozadini Jugoslovenske, a Šumadijska u pozadini Timočke divizije. 122. francuska divizija je zadržana u rejonu Dobrog polja da bi ostala na raspolaganju komandantu savezničke vojske. Prva armija, u jurišu terajući neprijatelja ispred sebe, izbija na liniju: Kučkov kamen — selo Melnici — selo Bešište. Konjička divizija je za to vreme stigla je do sela Polčište.

18. septembar — Druga armija, osvaja sa Timočkom divizijom Blatac i nadire ka Golupcu, a jugoslovenska divizija dopire do linije Mrežinče — Konopište. 17. francuska divizija dolazi na Kozjak, a Šumadijska na Topolac. Prva armija izbija prednjim delom na Crnu reku od sela Pološko pa sve do mosta Razim beja, dok Drinska divizija, svojim većim delom odlazi u selo Viglište da bi bila deo armijske rezerve. 18. septembra cela konjička divizija je stavljena na raspolaganje Druge armije i ona dejstvuje, sa jednom svojom brigadom ispred leve kolone Jugoslovenske divizije, a sa drugom brigadom ispred Dunavske divizije u pravcu Bešište — Razim bej.

19. septembar — Druga armija izbija na liniju: Radnja — Bohul — Moklište, dok Prva armija zauzima prelaze na Crnoj reci od Razim beja do sela Pološko. Bugari su, da bi se suprotstavili nadiranju Prve armije dovukli znatna pojačanja, ali nisu uspeli da sačuvaju svoje položaje.

20. i 21. septembar — Obe srpske armije preduzimaju snažno dejstvo tako što Druga armija nadirući ka Vardaru, uspeva da preseče dve važne komunikacije: Đevđelija — Skoplje i Prilep — Gradsko, a Prva armija levom obalom Crne reke, nadire i dalje na zapad. Takvim dejstvom napravljen je u samom centru neprijateljskog fronta tako dubok proboj da su i krila počela da popuštaju. Neprijatelj, čiji se najveći deo snaga nalazio u rejonu severno od Bitolja, naglo je odstupao da bi došao do pravca Prilep — Veles. Istovremeno je počeo i da se urušava i front oko i u rejonu Dojranskog jezera.

22. septembar — Druga armija zauzima Krivolak, upućujući Konjičku diviziju u razbijanju neprijatelja koji se u panici povlačio ka Štipu. Prva armija snažno napada na neprijateljsku komunikaciju: Prilep — Drenovo — Gradsko. Prilikom povlačenja, neprijateljske trupe su palile sva svoja skladišta, ali su neka od njih, i to u dobrom stanju pala u ruke Prve armije.

23. septembar — Druga armija osvaja Gradsko, glavno skladište neprijateljske vojske na pruzi Skoplje — Solun, a iz Krivolaka nadire ka Štipu, a Prva armija zauzima tesnac severno od sela Drenova, i preseca neprijateljsku komunikaciju: Prilep — Gradsko, a sa frontalnim delovima armije izbija na komunikaciju Prilep — Veles.

24. septembar — Druga armija, prilazi Štipu, a Prva armija izbija na greben planine Babune i nadire ka Velesu.

25. septembar — Konjička divizija zauzima Štip i nastupa ka Cerevom selu, dok Druga armija izbija na Ovče polje, a Prva armija nastupa ka Velesu.

26. septembar — Konjička divizija iz Štipa napreduje ka Kočanima. Druga armija ostaje na Ovčem polju, a sa jednim odredom iz Timočke divizije zaposeda planinu Gradec u cilju osiguranja desnog bloka fronta, do dolaska savezničkih trupa. Prva armija zauzima Veles i kreće se ka Ovčem polju radi uspostavljanja veze sa Drugom armijom. U toku dana jedan bugarski major, kao pregovarač upućen od strane Todorova je došao da moli komandanta savezničke vojske za obustavljanje operacija u narednih 48 časova. General Franše d’Epere je odgovorio da se operacije ne mogu prekidati, a Bugari, ako žele, mogu poslati svoje delegate sa svojim predlozima za uspostavljanjem mira.

27. septembar — Konjička divizija vodi borbu kod Cerevog sela, a sa jednom patrolom izbija na srpsko–bugarsku granicu, dok Druga armija i dalje drži Ovče polje, a Prva armija liniju Veles — Sveti Nikola.

28. septembar — Obe srpske armije nastupaju ka srpsko–bugarskoj granici na komunikaciji: Kumanovo — Kriva Palanka — Đustendil.

29. septembar — Bugarska je u 23.00 časa potpisala kapitulaciju.

29. septembar — U ime Nemačke vrhovne komande feldmaršal Hindenburg i general Ludendorf su formalno zatražili od Kajzera i Vlade da se obrati neprijateljima za primirje.

30. septembar — U podne prema konvenciji od prethodnog dana su obustavljena sva neprijateljstva sa Bugarskom.

Rekli su o proboju solunskog fronta

• Srpski vojvoda Živojin Mišić - Zapovest srpskoj vojsci za proboj solunskog fronta od 13. septembra 1918. godine
  Svi komandanti, komandiri i vojnici treba da budu prožeti idejom, od brzine prodiranja zavisi ceo uspeh ofanzive. Ta brzina je u isto vreme i najbolja garancija protiv iznenađenja, jer se njome postiže rastrojstvo neprijatelja i potpuna sloboda u našim dejstvima. Treba drsko prodirati, bez počinka, do krajnjih granica ljudske i konjske snage. U smrt, samo ne stajte! S nepokolebljivom verom i nadom, junaci, napred u otadžbinu!
• Francuski maršal Franše d’Epere - Izveštaj francuskoj vladi pri proboju solunskog fronta krajem septembra 1918. godine
  Operacije se moraju usporavati jer nema komunikacije radi dobacivanja hrane francuskim trupama koje napreduju, samo srpskim trupama nisu potrebne komunikacije, oni idu kao oluja – napred.
• Nemački car Vilhelm II – Telegram bugarskom kralju Ferdinandu oktobar 1918. godine
  Šezdeset dve hiljade srpskih vojnika odlučilo je rat. SRAMOTA!
• Francuski maršal Franše d’Epere - Izveštaj krajem oktobra 1918. godine
  To su seljaci, skoro svi. To su Srbi tvrdi na muci, trezveni, skromni, nesalomivi. To su ljudi slobodni, gordi na svoju rasu i gospodari svojih njiva... Ali, došao je rat. I, eto, kako su se namah za slobodu zemlje ti seljaci, bez napora, pretvorili u vojnike najhrabrije, najistrajnije, najbolje od svih. To su te sjajne trupe, stvorene od izdržljivosti i poleta, zbog kojih sam gord što sam ih ja vodio, rame uz rame sa vojnicima Francuske, u pobedonosnu slobodu njihove otadžbine...
• Bugarski kralj Ferdinand - Krajem septembra 1918. godine
  Ovo je kraj svih nas...

Vidi još

• Pobednik (spomenik)
• Solunski front

Literatura

• Opačić, Petar; Drašković, Aleksandar; Ratković, Borislav (1998). U bitkama kod Beograda 1915, Mojkovca, Kajmakčalana i Dobrog Polja [Znamenite bitke i bojevi srpske i crnogorske vojske: od Careva Laza 1712. do Dobropoljske bitke 1918.], Knj. 7. Novi Sad: Pravoslavna reč; Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 630. ISBN 86-335-0038-8. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)
• Opačić, Petar (2018). Srbija, Solunski front i ujedinjenje 1918. Novi Sad: Prometej; Beograd: Radio-televizija Srbije. str. 769. ISBN 978-86-515-1413-8. 
• Zorić, Mirjana (15. septembar 2018). „Solunska ofanziva 1918.” (PDF). Magazin „Odbrana”. Specijalni prilog br. 191: 1 — 32. 
• Opačić, Petar (2017). Solunski front - Zejtinlik. Novi Sad: Prometej; Beograd: Radio-televizija Srbije. str. 282. ISBN 978-86-515-1228-8. 
• Živojinović, Dragoljub (2010). Nevoljni ratnici: Velike sile i Solunski front (1914-1918). Beograd: Zavod za udžbenike. str. 349. ISBN 978-86-17-16946-4. 
• Mitrović, Andrej (2011). Prodor na Balkan i Srbija 1908-1918. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 707. ISBN 978-86-171-7001-9. 
• Mitrović, Andrej (2018). Srbija u Prvom svetskom ratu. Beograd: Službeni glasnik. str. 560. ISBN 978-86-519-1805-9. 
• Opačić, Petar (2015). Od Beograda do Krfa. Novi Sad: Prometej; Beograd: Radio-televizija Srbije. str. 432. ISBN 978-86-515-1046-8. 
• Nedok, Aleksandar S. (2022). Srpski vojni sanitet (od Cera do Celovca, jul 1914 - jun 1919). Novi Sad: Prometej; Beograd: Radio-televizija Srbije. str. 273. ISBN 978-86-515-1995-9. 
• Priređivači: Đurić, Silvija; Stevanović, Vidosav (1990). Dnevnik pobeda: Golgota i vaskrs Srbije 1914 - 1915, Knj. 2. IRO "Beograd"/ TIZ "Zrinski". str. 644. ISBN 978-86-7003-052-7. 
• Priređivači: Đurić, Silvija; Perić, Raša; Stevanović, Vidosav (1990). Dnevnik pobeda: Golgota i vaskrs Srbije 1915 - 1918, Knj. 3. IRO "Beograd"/ TIZ "Zrinski". str. 777. ISBN 978-86-7003-053-4. 
• Veliki rat Srbije za oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca : 1914-1918 g., knj. 27. Beograd: Štamparska radionica Ministarstva vojske i mornarice. 1936. str. 295—297, 301—303. 
• Veliki rat Srbije za oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca : 1914-1918 g., knj. 27. Beograd: Štamparska radionica Ministarstva vojske i mornarice. 1936. str. 295—297, 10—11. 
• Popović, Nikola B. (2000). Srbi u Prvom svetskom ratu 1914—1918. Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga. 
• Veliki rat Srbije za oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca : 1914-1918 g. Beograd: Štamparska radionica Ministarstva vojske i mornarice. 1936. 
• Opačić, Petar (1980). Solunska ofanziva 1918. Beograd: Vojnoistorijski Institut (VII). 

Spoljašnje veze

• Solunski front i srpska pobeda 1918. godine na sajtu YouTube