Alpi
Alpi (fr. Alpes, nem. Alpen, ital. Alpi, romn. Alps, sloven. Alpe) su zajednički naziv za najviši planinski masiv u Evropi,[2][3][note 1] koji je proteže od Austrije i Slovenije na istoku, kroz Italiju, Švajcarsku, Lihtenštajn i Nemačku do Francuske na zapadu.[4] Alpi su najgušće naseljen planinski venac u Evropi koji se prostire na 200.000 km². Važni izvori ekonomskih prihoda su turizam, mlekarstvo, šumarstvo, proizvodnja električne energije i proizvodnja soli iz rude soli. Zbog skraćenih tranzitnih puteva koji povezuju centralnu i južnu Evropu, Alpi su bili veoma važan put za trgovce još iz drevnih vremena. Reč Alpi znači „planine”. Najviši vrh na Alpima je Monblan[2] koji se nalazi na 4810 m na francusko-italijanskoj granici.
| Alpi | |
|---|---|
fr. Alpes, nem. Alpen, ital. Alpi, romn. Alps, sloven. Alpe
  | |
 | |
| Geografske karakteristike | |
| Najviša tačka | Monblan |
| Ndm. visina | 4808.73[1] m |
| Dimenzije | |
| Dužina | 1200 km |
| Širina | 250 km |
| Površina | 200000 km2 |
| Geografija | |
| Države | Austrija, Francuska, Nemačka, Italija, Lihtenštajn, Monako, Slovenija, Švajcarska |
Planine su formirane tokom više od deset miliona godina kolizijom Afričke i Evroazijske tektonske ploče. Ekstremna sužavanja uzrokovana ovim događajima rezultirala su u podizanju morskih sedimentnih stena putem navlačenja i nabiranja u visoke planinske vrhove kao što su Monblan i Materhorn. Oblast Alpskog regiona sadrži oko sto vrhova viših od 4000 m.
Visina i veličina ovog planinskog lanca utiču na klimu u Evropi; u planinama nivoi padavina znatno variraju, i klimatski uslovi se sastoje od različitih zona. Divlje životinje kao što je koza žive u višim regionima do nadmorske visine 3400 m, i biljke kao što je runolist rastu u stenovitim oblastima u na manjoj nadmorskoj visini kao i višim elevacijama. Postoji evidencija da su ljudi nastanjivali Alpe još od paleolitskog doba. Mumifikovani čovek, za koga je utvrđeno da je 5.000 godina star, je otkriven u ledniku na austrijsko–italijanskoj granici 1991. godine.
Do 6. veka p. n. e, keltska Latenska kultura je bila dobro uspostavljena. Hanibal je poznat po prelasku Alpa sa krdom slonova. Rimljani su imali naselja u ovom regionu. Godine 1800, Napoleon je prešao kroz jedan od planinskih prolaza sa armijom od 40.000 ljudi. U 18. i 19. veku došlo je priliva naturalista, pisaca i umetnika, a posebno tokom ere romantizma, a tome je sledilo zlatno doba alpinizma tokom koga su planinari počeli da osvajaju vrhove. U Drugom svetskom ratu Adolf Hitler je držao bazu operacije u Bavarskim Alpima tokom rata.
Alpski region ima snažan kulturni identitet. Tradicionalne kulture poljoprivrede, pravljenja sira, i obrade drveta još uvek postoje u alpskim selima, iako je turistička industrija počela da uzima maha početkom 20. veka i proširila se nakon Drugog svetskog rata, da bi do kraja veka postala dominantna industrija. Zimske olimpijske igre su održane u švajcarskim, francuskim, italijanskim, austrijskim i nemačkim Alpima. U ovom regionu živi oko 14 miliona ljudi, i region ima oko 120 miliona posetilaca godišnje.[5]
Etimologija i toponimija
uredi
Reč Alpi izvedena je iz latinske reči Alpes. Mauro Servije Honorat, antički komentator Vergilija, navodi u svom komentaru (A. X 13) da Kelti sve planine nazivaju Alpima. Moguće je da je termin bio uobičajen u italo-keltskom, pošto keltski jezici imaju termine za visoke planine izvedene iz korena alp.
Ovo je u skladu sa teorijom da su u grčkom jeziku Alpi ime koje nije indoevropskog porekla (što je uobičajeno za istaknute planine i planinske lance u mediteranskom regionu). Prema staroengleskom rečniku, latinski Alpi su verovatno izvedeni iz praindoevropske reči *alb sa značenjem „brdo”; reč Albanija je izvedena na sličan način. Naziv Albanija nije izvoran u regionu koji je poznat kao zemlja Albanija, već je korišten za niz planinskih oblasti širom Evrope. U rimska vremena, Albanija je bila ime za istočni Kavkaz, dok je u engleskom jeziku reč Albanija (ili Albany) povremeno korištena kao ime za Škotsku,[6] mada mnogi naučnici napominju da je verovatnije izvedena iz latinske reči albus, za belu boju.
U modernim jezicima se termin alp, alm, albe ili alpe odnosi na pašnjake u alpskim regionima ispod glečera, a ne na vrhove.[7] Reč alp se odnosi na visokoplaninske pašnjake, gde se stoka odvodi na ispašu tokom letnjih meseci i gde se mogu naći štale sa senom, i termin Alpi koji se odnosi na planine, je pogrešan.[8][9] Termin za planinske vrhove varira u zavisnosti od nacije i jezika: reči kao što su Horn, Kogel, Kopf, Gipfel, Spitze, Stock, i Berg se koriste u regionima gde se govori nemački; Mont, Pic, Tête, Pointe, Dent, Roche, i Aiguille u regionima gde se govori francuski; i Monte, Picco, Corno, Punta, Pizzo, ili Cima u italijanskom govornom području.[10]
Geografija
uredi
Alpi su planinska formacija u obliku polumeseca u centralnoj Evropi čija dužina luka je 800 km od istoka ka zapadu i ima širinu od 200 km. Srednja visina planinskih vrhova je 2,5 km.[11] Ovaj planinski venac se proteže od Sredozemnog mora severno iznad sliva reke Po, pružajući se kroz Francusku od Grenobla, i idući na istok kroz srednju i južnu Švajcarsku. Lanac se nastavlja ka Beču u Austriji, i na istok do Jadranskog mora i Slovenije.[12][13][14] Na jugu dotiče severnu Italiju, a na severu se proteže do južne granice Bavarske u Nemačkoj.[14] U oblastima kao što su Kjaso u Švajcarskoj, i Algoj u Bavarskoj, jasna su razgraničenja između planinskog venca i ravničarskih polja; na drugim mestima kao što je Ženeva, demarkacija je manje jasna. Zemlje sa najvećom alpskom teritorijom su Švajcarska, Francuska, Austrija i Italija.
Najveći deo raspona je podeljen glacijalnim koritom doline Rone, sa Peninskim Alpima od Monblana do Materhorna i Monte Roza na južnoj strani, i Bernskih Alpa na severu. Vrhovi u istočnom delu opsega, u Austriji i Sloveniji, su manji od onih u centralnom i zapadnom delu.[14]
Razlike u nomenklaturi u regionu obuhvaćenom Alpima čine klasifikaciju planina i podregija teškom, ali opšta klasifikacija je ona sa Istočnim Alpima i Zapadnim Alpima sa razdvajanjem između njih koje se javlja u istočnoj Švajcarskoj, prema geologu Stefanu Šmidu,[7] u blizini Spliškog prolaza.
Najviši vrhovi Zapadnih i Istočnih Alpa su, Monblan sa 4810 m[15] i Piz Bernina sa 4049 m. Drugi najviši vrhovi su Monte Roza sa 4634 m i Ortler[16] sa 3905 m.
Serija nižih planinskih lanaca ide paralelno s glavnim lancem Alpa, uključujući Francuske Prealpe u Francuskoj i Jura planine u Švajcarskoj i Francuskoj. Sekundarni lanac Alpa sledi vododelnicu od Mediteranskog mora do Bečkih šuma, prolazeći preko mnogih najviših i najbolje znanih vrhova Alpa. Od Kol di Kadibona do Kol de Tende vododelnica ide ka zapadu, pre nego što zaokrene ka severozapadu i zatim, u blizini Kol dela Madalene ka severu. Nakon dosezanja Švajcarske granice, linija glavnog lanca ide približno u pravcu istok-severoistok, sledeći ga do okoline Beča.
Prolazi
uredi
Alpi su prelaženi radi rata i trgovine. Prelazili su ih hodočasnici, studenti i turisti. Prelazne rute cestom, železnicom ili peške su poznate kao prolazi i obično se sastoje od depresija u planinama u kojima dolina vodi iz ravnica i brdovite priplaninske zone.[17] U srednjovekovnom periodu razni religiozni redovi su uspostavili domove za nemoćne pri vrhovima većine glavnih prolaza.[9] Najvažniji prolazi su Kol de l’Izeran (najviši), Brenerov prolaz, Mon-Senis, Prolaz velikog Sent Bernarda, Kol de Tende, Gothard prolaz, Semering prolaz, Simplon prolaz, i Stelvio prolaz.[18] Na italijansko-austrijskoj granici, Brenerov prolaz razdvaja Ectalske i Zilertalske Alpe i bio je korišten kao trgovačka ruta od 14. veka. Najniži alpski prolaz na 985 m je Semerinški prolaz iz Donje Austrije u Štajersku. Ovde je u 12. veku izgrađen dom za nemoćne i od tada je u konstantnoj upotrebi. Železnica sa tunelom dugim 1 mi (1,6 km) je izgrađena duž rute prolaza sredinom 19. veka. Sa vrhom na 2.469 m, Veliki Sent Bernardov prolaz je jedan od najviših u Alpima, a na tom mestu je razvijena rasa pasa Bernardinac. On prelazi preko italijansko-švajcarske granice istočno od Peninskih Alpa duž obronaka Monblana. Ovaj prolaz je koristio Napoleon I Bonaparta da pređe sa 40.000 vojnika 1800. godine.
Istorijski najznačajniji alpski prevoj Gotard, koji je činio glavnu vezu između predjela sjeverno od Alpa i Italije i južne Evrope. Najduži tunel na svijetu, Gotardski bazni tunel, izgrađen je upravo ispod masiva Gotard i istoimenog prevoja.
Švajcarski kanton Graubinden je poznat po svojim planinskim prevojima, zbog kojih je često osvajan. Danas prevoji Graubindena u Retijskim Alpima čine vezu između njegovih mnogobrojnih dolina, a najznačajniji prevoji su Oberalp, Julijer, Albula, Špligen, Fliela i Bernina.
Prolaz Mon-Senis je bio glavni privredni i vojni put između Zapane Evrope i Italije. Ovim prelazom su prešle mnoge armije na putu do italijanskog poluostrva. Od Konstantina I, Pipina Malog i Karla Velikog do Hajnriha IV, Napoleona i u bližoj prošlosti nemačke planinske pešadije tokom Drugog svetskog rata. U današnje vreme prolaz je bio zamenjen Frejuskim putem (otvorenim 1980) i železničkim tunelom (otvorenim 1871).
Zapadni Alpi
uredi
Monblan je s visinom od 4.810 m najviši vrh u Francuskoj i drugi po veličini u Evropi. Dugo je godina navođen i kao najviši vrh Evrope, no tumačenjem određenja Evrope kao kontinenta od Atlantskog okeana do Urala i Kavkaza, koja su u poslednje vreme opet postala aktualna, Elbrus mu je oduzeo taj naslov.
Najveći lednik Alpa je Aleč (23 x 1,5 x 0,9 km) na švajcarskoj planini Jungfrau (4.270 m). Arena Sardona ili Navlaka Glarus je najveća navlaka (povratni rased koji nastaje skoro horizontalnim padom površinskog tla) na Alpima koja se takođe nalazi u istočnoj Švajcarskoj. Furkapas je visokoplaninski cestovni prevoj u švajcarskim Alpima na nadmorskoj visini od 2.436 m koji Furka tunelom (dužine 15,4 km) spaja Gleč i Vale sa Realpom u kantonu Uri. U njegovoj blizini se nalazi Lednik Rone koji je izvor reke Rone i jedan od glavnih dotoka Ženevskog jezera. Simplonski prevoj je 2.008 m visok planinski prevoj između Peninskih i Lepontinskih Alpa koji povezuje Brig u kantonu Vale s Domodosolom u italijanskoj regiji Pijemont.
Materhorn (Monte Cervino, Mont Cervin) je planina na granici između Švajcarske i Italije (Peninski Alpi), visine 4.478 m, koji je poslednji od viših vrhova Alpa koji je osvojen.
Istočni Alpi
urediŠvapska Jura ili Švapski Alpi su kršno-šumovito brdsko područje u jugozapadnoj Nemačkoj, u saveznoj državi Baden-Virtemberg. Dužina gorja iznosi oko 200 km, širina u proseku približno 40 km, a najviši vrh je Lemberg (1015 m).
Hoher Dahštajn je krška planina, drugi najviši vrh Severnih krških Alpa. Nalazi se na granici dve austrijske savezne države, Gornja Austrija i Štajerska, u kojima je on najviši vrh (2.995 m). Delovi njegovog masiva leže i u državi Salzburg, te je često zovu „Planinom tri države” (nem. Drei-Länder-Berg). Najveći lednik u Austriji, Pasterze, leži u podnožju najvišeg austrijskog vrha, Grosgloknera (3.798 m) koji je deo planinskog venca Visokog Tauerna. Ectalski Alpi su planinski masiv i prirodna granica Italije i Austrije. Najviši vrh je Vildšpitce (3.774 m), koji je i ujedno drugi po veličini vrh u Austriji iza Grosgloknera.
Dolomiti ili Dolomitski Alpi su skup planina u istočnim Alpima u severoistočnoj Italiji; po njima je prozvan kamen dolomit.
Julijski Alpi su grupa planina u južnom delu Alpa, u severozapadnoj Sloveniji i u severoistočnoj Italiji, a ime su dobile po Gaju Juliju Cezaru. Najviši vrh Julijskih Alpa je Triglav s 2.864 m nadmorske visine, koji je ujedno i najviši vrh Slovenije.
Alpski lednici
urediZa Alpe su karakteristični lednici. Lednici nastaju iznad snežne granice. Sneg se vremenom nakuplja i sabija u zdepastim udubljenjima, cirkovima. Ispred čela lednika talože se odlomci stenovitog materijala različite veličine morene. Posle povlačenja alpskih lednika ostale su ledničke doline i morenski nanosi. Iza morenskih bedema formirala su se brojna alpska jezera.
Fauna
urediŽivotinjski svet na Alpima sadrži sledeće vrste:
Životinje su najbrojnije u 15% teritorije Alpa koji pripadaju rezervatima i nacionalnim parkovima.
Vidi još
urediNapomene
uredi- ^ The Caucasus Mountains are higher, and the Urals longer, but both lie partly in Asia.
Reference
uredi- ^ „Le Mont-Blanc passe de 4.810 mètres à 4.808,7 mètres”.
- ^ a b Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 36. ISBN 86-331-2075-5.
- ^ „Alps”. The Hutchinson unabridged encyclopedia with atlas and weather guide. Abington, United Kingdom: Helicon. 2014. [Pretplata neophodna (pomoć)].
- ^ "Alpine Convention" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. jul 2011). Alpine Conferences. Pristupljeno August 3, 2012
- ^ Chatré, Baptiste, et al. (2010), 8
- ^ „Online Etymology Dictionary”. Etymonline.com. 14. 5. 1955. Pristupljeno 18. 4. 2012.
- ^ a b Schmid et al. (2004), 93
- ^ Reynolds 2012, str. 43–45
- ^ a b Fleming 2000, str. 4
- ^ Shoumatoff 2001, str. 117–119.
- ^ Ceben 1998, str. 22–24
- ^ Chatré, Baptiste, et al. (2010), 9
- ^ Fleming 2000, str. 1.
- ^ a b v Beattie (2006), xii–xiii
- ^ Shoumtoff 2001, str. 23.
- ^ Excluding the Piz Zupò and Piz Roseg located in the Bernina range, close to Piz Bernina.
- ^ Knox 1911, str. 740.
- ^ Encyclopædia Britannica. Encyclopedia Online Academic Edition. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 6 August 2012
Literatura
uredi- Sitarica Rada, Tadić Milutin, Geografija 6, za 6. razred osnovne škole, Zavod za udžbenike Beograd, 2008.
- Allaby, Michael (2008). The Encyclopedia of Earth. . Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-25471-8.
- Beattie, Andrew (2006). The Alps: A Cultural History. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530955-3.
- Benniston, Martin, et al. (2011). "Impact of Climatic Change on Water and Natural Hazards in the Alps". Environmental Science and Policy. Volume 30. 1–9
- Cebon, Peter (1998). Views from the Alps: Regional Perspectives on Climate Change. Cambridge MA: MIT Press. ISBN 978-0-262-03252-0.
- Chatré, Baptiste, et al. (2010). The Alps: People and Pressures in the Mountains, the Facts at a Glance. Permanent Secretariat of the Alpine Convention (alpconv.org). Pristupljeno Augu. 2012. ISBN 978-88-905158-2-8. str. 4.
- De Graciansky, Pierre-Charles (2011). The Western Alps, From Rift to Passive Margin to Orogenic Belt. Amsterdam: Elsevier. ISBN 978-0-444-53724-9.
- Feuer, A. B. (2006). Packs On!: Memoirs of the 10th Mountain Division in World War II. Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Books. ISBN 978-0-8117-3289-5.
- Fleming, Fergus (2000). Killing Dragons: The Conquest of the Alps. New York: Grove. ISBN 978-0-8021-3867-5.
- Gerrard, AJ. (1990). Mountain Environments: An Examination of the Physical Geography of Mountains. Boston: MIT Press. ISBN 978-0-262-07128-4.
- Halbrook, Stephen P. (1998). Target Switzerland: Swiss Armed Neutrality in World War II. Rockville Center, NY: Sarpedon. ISBN 978-1-885119-53-7.
- Halbrook, Stephen P. (2006). The Swiss and the Nazis: How the Alpine Republic Survived in the Shadow of the Third Reich. Havertown, PA: Casemate. ISBN 978-1-932033-42-7.
- Hudson, Simon (2000). Snow Business: A Study of the International Ski Industry. New York: Cengage. ISBN 978-0-304-70471-2.
- Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Knox, Howard Vincent (1911). „Alps”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 1 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 737—754.
- Körner, Christian (2003). Alpine Plant Life. New York: Springer Verlag. ISBN 978-3-540-00347-2.
- Lancel, Serge (1999). Hannibal. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-21848-7.
- Mitchell, Arthur H. (2007). Hitler's Mountain. Jefferson, NC: McFarland. ISBN 978-0-7864-2458-0.
- Prevas, John (2001). Hannibal Crosses The Alps: The Invasion Of Italy And The Punic Wars. Cambridge, MA: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81070-1.
- Reynolds, Kev (2012). The Swiss Alps. Cicerone Press. ISBN 978-1-85284-465-3.
- Roth, Philipe (2007). Minerals first Discovered in Switzerland. Lausanne, CH: Museum of Geology. ISBN 978-3-9807561-8-1.
- Schmid, Stefan M. (2004). "Regional tectonics: from the Rhine graben to the Po plain, a summary of the tectonic evolution of the Alps and their forelands". Basel: Geologisch-Paläontologisches Institut
- Sharp, Hilary (2002). Trekking and Climbing in the Western Alps. London: New Holland. ISBN 978-0-8117-2954-3.
- Schmid, Stefan M.et al. (2004). "Tectonic map and overall architecture of the Alpine orogen". Eclogae Geologicae Helvetiae. Volume 97. 93–117
- Shoumatoff, Nicholas; Shoumatoff, Nina (2001). The Alps: Europe's Mountain Heart. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-11111-4.
- Viazzo, Pier Paolo (1980). Upland Communities: Environment, Population and Social Structure in the Alps since the Sixteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-30663-8.
