Википедија

Socijalistička Republika Srbija

једна од шест република које су сачињавале СФРЈ
Za druge upotrebe, pogledajte stranicu Republika Srbija.

Socijalistička Republika Srbija (skraćeno SR Srbija i SRS) bila je jedna od šest republika koje su sačinjavale Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju (SFRJ).

Социјалистичка Република Србија
Socijalistička Republika Srbija
Zastava
Zastava

  Položaj SR Srbije u okviru SFR Jugoslavije
Geografija
Zemlja  SFR Jugoslavija
Prestonica Beograd
Društvo
Službeni jezik Srpskohrvatski jezik
Politika
Oblik države Narodna republika
Socijalistička republika
 — Predsednik Slobodan Milošević[a]
 — Premijer Stanko Radmilović[b]
Vladajuća partija Savez komunista Srbije
Istorija
Postojanje  
 — Osnivanje 9. april 1945.[v]
 — Ukidanje 28. septembar 1990.[g] (45 god.)
Događaji  
 — formiranje ASNOS 12. novembar 1944.
 — formiranje FNRJ 29. novembar 1945. 
Geografske i druge karakteristike
Površina  
 — ukupno 88.361 km²
Stanovništvo 9.778.991 (1991)
Valuta Jugoslovenski dinar
Zemlje prethodnice i naslednice
SR Srbije
Prethodnice: Naslednice:
Vojna uprava u Srbiji Republika Srbija
Kraljevina Mađarska
Kraljevina Albanija
Nezavisna Država Crna Gora
Kraljevina Bugarska
Nezavisna država Hrvatska

Bila je najveća i najmnogoljudnija jugoslovenska republika i sastojala se iz tri dela — uže Srbije i dve autonomne pokrajine — SAP Vojvodine i SAP Kosova. Glavni grad SR Srbije bio je i glavni grad SFR Jugoslavije — Beograd.

Nastala je defakto odmah po oslobođenju Srbije, novembra 1944, kada je u Beogradu održano Prvo zasedanje Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS). Pod nazivom Federalna Država Srbija zvanično je nastala 9. aprila 1945. na zasedanju ASNOS-a. Posle proglašenja Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ), 19. februara 1946. promenila je naziv u Narodna Republika Srbija. Naziv Socijalistička Republika Srbija dobila je, kad i ostale jugoslovenske republike, Ustavom iz aprila 1963. i nosila ga je do 28. septembra 1990. kada je, donošenjem novog Ustava, preimenovana u Republika Srbija.

Istorija

uredi
Glavni članci: Istorija Srbije i Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Nastanak Socijalističke Republike Srbije neraskidivo je vezan za period Drugog svetskog rata od 1941. do 1944. godine, kao i borbu jugoslovenskih partizana, predvođenih Komunističkom partijom Jugoslavije (KPJ), jer je kao rezultat njihove pobede došlo je do federalizacije Jugoslavije i proglašenja republike.

Aprila 1941. godine Kraljevina Jugoslavija je bila napadnuta i okupirana od strane sila Osovine, predvođenih Trećim rajhom. Već tokom leta u zapadnoj Srbiji je izbio ustanak protiv okupatora, koji se ubrzo proširio na čitavu teritoriju Srbije, ali pre svega na Šumadiju. Tokom jeseni stvorena je prva slobodna teritorija u tad okupiranoj Evropi, pod nazivom Užička republika. Okupator je ubrzo okupio veće snage i pod strašnim terorom pokušao da uguši ustanak, ali se glavnina ustaničkih snaga prebacila u Crnu Goru i Bosnu. Tokom 1942. i 1943. godine glavna ustanička žarišta na teritoriji Srbije su bila u južnoj Srbiji.

U leto i jesen 1944. godine dolazi do proboja partizanskih snaga iz pravca reka Lima i Drine. U isto vreme na Dunav, kod rumunske granice izbijaju jedinice sovjetske Crvene armije. Do kraja 1944. godine zajedničkim akcijama Crvene armije i jedinica NOV i POJ oslobođena je teritorija centralne i južne Srbije, kao i Vojvodina.

Iako su tada još uvek, pod pokroviteljstvom Saveznika, trajali pregovori između rukovodstva NOP-a i kraljevske Vlade oko definitivnog statusa Jugoslavije na oslobođenoj teritoriji je otpočelo formiranje novih organa „narodne vlasti”. U tek oslobođenom Beogradu je od 9. do 12. novembra održano Prvo zasedanje Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS) na kome su usvojene odluke donete na Drugom zasedanju AVNOJ-a o budućem federalnom uređenju Jugoslavije.

Aprila 1945. godine u Beogradu je održano novo zasedanje ASNOS-a na kome je on preimenovan u Narodnu skupštinu Srbije i tada je zvanično nastala Federalna Država Srbija. Posle proglašenja FNRJ, novembra 1945. i donošenja Prvog ustava FNRJ, januara 1946. Narodna skupština Srbije je 19. februara 1946. godine Federalnu Državu Srbiju preimenovala u Narodnu Republiku Srbiju. Novembra 1946. održani su izbori za Ustavotvornu skupštinu na kojima je većinu odnela lista Narodnog fronta Srbije, na čelu sa Komunističkom partijom, a januara 1947. godine donesen je i Prvi ustav NR Srbije.

Dalje ustavne i društveno političke promene, pratile su promene na saveznom nivou, pa je tako 1953. godine usvojen Ustavni zakon kojim su izvršene određene izmene u političkom sistemu. Godine 1963. donesen je novi Ustav Jugoslavije, kojim je ona iz FNRJ preimenovana u SFRJ, pa je s tim u vezi donet i novi Ustav Srbije kojim je Narodna Republika Srbija preimenovana u Socijalističku Republiku Srbiju. Takođe ovim ustavom je dotadašnja Autonomna Kosovko-metohijska oblast dobilo status Autonomne pokrajine.

Godine 1974. donesen je novi Ustav SFRJ, kao i novi Ustav SR Srbije. Ovaj ustav je doveo do dezintegracije Jugoslavije jer je više jačao ulogu republika nego savezne države. Takođe ustav Srbije je tadašnjim autonomnim pokrajinama — SAP Vojvodini i SAP Kosovu dao još veća ovlašćenja minimizirajući uticaj republike na dešavanja u pokrajinama.

Tokom 1980-ih godina u SR Srbiji je došlo do nagomilavanja problema nastalih Ustavom iz 1974. godine, kao i ekonomskom krizom. Na ovo su posebno uticali sve veći etnički problemi u SAP Kosovu, kao i jačanje separatističkog pokreta. Tokom 1987. i 1988. godine dolazi smene u rukovodstvu tada vladajućeg Saveza komunista Srbije i potom dolazi tzv „antibirokratske revolucije” u kojoj su smenjena rukovodstva u SAP Vojvodini i SAP Kosovu. Kao rezultat ovoga marta 1989. godine Skupština SR Srbije usvaja ustavne amandmane kojima se pokrajinama oduzimaju svi elementi državnosti.

Početkom 1990. godine dolazi do raspada Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) i otpočinje politički raspad SFRJ, usled prvih višestranačkih izbora koji su tokom ove godine održani u većini jugoslovenskih republika. Novi ustav Srbije donesen je 28. septembra 1990. godine i njime je Socijalistička Republika Srbija preimenovana u Republiku Srbiju, a pokrajini Kosovo je vraćen stari naziv Kosovo i Metohija.

Privreda

uredi

Posle završetka Drugog svetskog rata vrši se nagli razvoj u svim vidovima privrede. U ovom periodu takođe se odvijalo preseljenje srpske industrije u zapadne jugoslovenske republike.

Isto tako se razvija i turizam od kojih je planinski i banjski imao najviše mogućnosti za razvoj zbog mnogih prirodnih lepota i izvora lekovite vode. Od banja su najpoznatije: Vrnjačka, Banja Koviljača, Mataruška, Sokobanja i Niška Banja.

Društvo i kultura

uredi
 
Patrijarh srpski German jedan od dugovečnijih patrijarha Srpske pravoslavne crkve koji je bio 32 godine na čelu patrijaršije

U Socijalističkoj Republici Srbiji se dosta ulagalo u kulturu i sport. Muzika je takođe bila dosta popularna. Među pevačima narodne muzike isticali su se — Tozovac, Cune Gojković, Silvana Armenulić, Lepa Lukić, Toma Zdravković, Miroslav Ilić i drugi. U zabavnoj muzici popularnost su stekli: Đorđe Marjanović, Lola Novaković, Miki Jevremović, Nada Knežević, Dušan Jakšić, Dragan Stojnić, Boba Stefanović, Leo Martin, Bisera Veletanlić, a u rok muzici: Korni i YU grupa, Smak, Riblja Čorba, EKV, Bajaga i Instruktori, Kerber, Galija, Đorđe Balašević, Oliver Mandić i drugi.

Zvanično religijsko delovanje i opredeljivanje nije bilo zabranjeno zakonom o socijalističkom državnom ateizmu kao u susednoj Narodnoj Socijalističkoj Republici Albaniji. Sveštena lica imala su pravo da se politički angažuju kroz članstvo u Socijalističkom savezu radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ). Zakonski su verske zajednice tj. udruženja bile u obavezi da se staraju o materijalnom stanju svog sveštenstva i članova svojih udruženja. Najbrojnija verska zajednica bila je pravoslavna, zvanični naziv Srpske pravoslavne crkve u registru verskih udruženja u SR Srbiji i Jugoslaviji bio je Glavni savez udruženog pravoslavnog sveštenstva Jugoslavije.[1] Pored pravoslavlja bio je prisutan i katolicizam, protestantizam, islam, judaizam i ateizam koji je bio zastupljen kroz državnu politiku samoupravnog socijalizma i dominantnom vladavinom Saveza komunista Jugoslavije.

Komunisti su vodili borbu protiv srpske inteligencije koja ja afirmisala nacionalni vrednosti i tradicije. Komunistički lideri, poput Milovana Đilasa i Latinke Perović, su se neretko verbalno obrušavali na srpski identitet.[2]

Demografija

uredi

Konstitutivan narod su bili Srbi, a u pokrajinama pored Srba konstitutivnu jednakost (i to od Ustava iz 1974. do donošenja novog Ustava iz 1990) imale su i narodnosti. U Vojvodini: Mađari, Slovaci, Rumuni i Rusini, a na Kosovu i Metohiji: Albanci (do popisa iz 1971, koristio se naziv Šiptari) i Turci. Na užem području Srbije (izvan pokrajina) zvanične narodnosti bile su: Albanci i Bugari, ali samo u opštinama u kojima su predstavljali značajan deo stanovništva.

Sport

uredi

Sportisti i timovi iz SR Srbije postizali su značajne rezultate u svetskim razmerama. Sedište Jugoslovenskog olimpijskog komiteta nalazilo se u Beogradu, a sportisti iz SR Srbije bilo u pojedinačnim ili ekipnim sportovima osvojili su veliki broj medalja za Jugoslaviju na međunarodnim takmičenjima.

U Beogradu i drugim gradovima održan je veliki broj prvenstava u različitim sportovima, a Beograd je bio kandidat za domaćina Olimpijskih igara 1992.

1945. osnovana su sportska društva SD Crvena zvezda i JSD Partizan.

Najveći uspeh postigli su fudbaleri beogradske Crvene zvezde kada su 1991. godine osvojili Kup evropskih šampiona, u Bariju i Interkontinentalni kup u Tokiju, dok su fudbaleri Partizana 1966. igrali u finalu Kupa evropskih šampiona kao prvi tim iz ovog dela Evrope. Finale ovog takmičenja održano je 1973. na beogradskom stadionu Marakana. Timovi iz Srbije bili su najuspešniji u domaćem prvenstvu, a pored Crvene zvezde i Partizana titule je osvojila i Vojvodina.

U košarkaškom prvenstvu takođe su najuspešniji bili timovi iz SR Srbije. Titule su osvojili Crvena zvezda, Partizan, OKK Beograd, Radnički Proleter iz Zrenjanina. Crvena zvezda je 1974. osvojila Kup Rajmunda Saporte, a Partizan je došao do tri titule u Kupu Radivoja Koraća. Partizan je 1992. osvojio najprestižnije evropsko takmičenje, Evroligu, u vreme kad je država već bila u raspadu. I u ženskoj ligi dominantni su bili timovi iz Srbije, a titule su osvojili Crvena zvezda, Radnički iz Beograda, Partizan, Voždovac i Vojvodina. Crvena zvezda je 1979. trijumfovala u Evroligi za žene.

U rukometnoj ligi timovi iz SR Srbije bili su drugi po uspešnosti, a titule su osvojili igrači Metaloplastike iz Šapca, Crvene Zvezda, Crvenke i Proletera iz Zrenjanina. Rukometaši Metaloplastike su osvojili dva puta Ligu šampiona. U ženskom prvenstvu timovi iz Srbije osvojili su najviše titula. Prednjači Radnički iz Beograda, a prate ga subotički Spartak, Voždovac, ORK i Železničar iz Beograda. Rukometašice Radničkog su po tri puta osvajale Ligu Šampiona i Kup pobednika kupova.

Vaterpolisti Partizana osvojili su najviše titula u ligi SFRJ, a u Evroligi u to vreme osvojili su čak šest titula i jednu u Kupu pobednika kupova.

U odbojkaškim ligama neprikosnoveni su bili timovi iz Srbiju. U muškoj Partizan, Crvena zvezda, Jugoslavija i Železničar iz Beograda, Gik Banat Zrenjanin, Spartak Subotica i Veliko Gradište, a u ženskoj Crvena zvezda, Partizan i Radnički iz Beograda. Uprkos dominaciji u domaćem prvenstvu timovi iz Srbije nisu uspeli da se domognu neke od evropskih titula za razliku od timova drugih republika, a najbliže tituli bili su odbojkaši Partizana u Kupu Izazivača.

U domaćem prvenstvu u ragbiju titule su osvojili Dinamo i Jedinstvo iz Pančeva i Partizan, u hokeju na ledu Partizan, a u hokeju na travi Subotičanka, Zorka i Elektroprivreda iz Subotice.

Teritorijalna organizacija

uredi
 
Međuopštinske regionalne zajednice u Socijalističkoj Republici Srbiji (1974—1990)
Glavni članak: Teritorijalna organizacija Srbije (1945—2007)

Socijalistička Republika Srbija nekoliko puta je menjala teritorijalnu organizaciju. Prema zakonu iz septembra 1945. godine uža Srbija se se sastojala iz 16 okruga i područja grada Beograda. Okruzi su bili — beogradski, valjevski, vranjski, kragujevački, kruševački, leskovački, moravski (Jagodina), novopazarski, niški, pirotski, podrinski (Šabac), požarevački, timočki (Zaječar), toplički (Prokuplje), užički i čačanski.[3] Godine 1966. se ukidaju srezovi i opštine postaju osnovne teritorijalne jedinice. Posle donošenja novog Ustava, 1975. godine došlo je do formiranja međuopštinskih-regionalnih zajednica koje su formirane slobodnim udruživanjem opština i bilo ih je ukupno osam na teritoriji uže Srbije, bez područja grada Beograda:

Imena gradova

uredi

U vreme postojanja Socijalističke Republike Srbije pojedini gradovi su nosili drugačija imena. Neki gradovi nosili nazive po istaknutim ličnostima iz tada vladajuće komunističke ideologije, dok su pojedini gradovi u svojim nazivima imali određene geografske odrednice, jer su i u drugim jugoslovenskim republikama postojali gradovi sa istim imenom. Neki od tadašnjih naziva su bili:

  • Priboj na Limu — danas Priboj
  • Rankovićevo (od 1949. do 1955; po Aleksandru Rankoviću) — danas Kraljevo
  • Svetozarevo (od 1946; po Svetozaru Markoviću) — danas Jagodina
  • Titov Vrbas (od 1981; po Josipu Brozu Titu) — danas Vrbas
  • Titova Mitrovica (od 1981; po Josipu Brozu Titu) — danas Kosovska Mitrovica
  • Titovo Užice — (od 1946; po Josipu Brozu Titu) danas Užice
  • Užička Požega — danas Požega

Funkcioneri SR Srbije

uredi

Predsednici

uredi
Glavni članci: Spisak predsednika Srbije i Predsedništvo SR Srbije

Funkcija predsednika Republike, odnosno predsednika Predsedništva SR Srbije uvedena je tek Ustavom iz 1974. godine, a pre toga je funkciju šefa države obavljao predsednik Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije, od 1944. do 1945. godine, odnosno predsednik Prezidijuma Narodne skupštine, od 1945. do 1953. godine. Nakon ukidanja ove funkcije, od 1953. do 1974. godine funkciju šefa države je obavljao predsednik Narodne skupštine.

Premijeri

uredi

Kratka hronologija

uredi
Kratka hronologija Socijalističke Republike Srbije
datum događaj
7. jul 1941. Ustaničkom akicijom u Beloj Crkvi, kod Krupnja, otpočeo ustanak protiv okupatora u Srbiji.
17. novembar 1941. U oslobođenom Užicu formiran Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju.
20. oktobra 1944. Jedinice Prve amrijske grupe NOV i POJ, uz sadejstvo jedinica sovjetskog Trećeg ukrajinskog fronta, oslobodile Beograd, glavni grad Srbije, čime su većim delom završene borbe za oslobođenje Srbije.
9. novembar 1944. U Beogradu održana Velika antifašistička narodnooslobodilačka skupština Srbije na kojoj je formirana Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS), vrhovni zakonodavni i izvršni organ državne vlasti Federalne Srbije. Na čelu ASNOS nalazilo se Predsedništvo.
polovina decembra 1944 U potpunosti završeno oslobođenje teritorije Srbije od nemačkog okupatora.
9. april 1945. Na zasedanju u Beogradu, ASNOS preimenovan u Narodnu skupštinu Srbije, koja je istog dana izabrala Narodnu vladu Srbije. Predsedništvo ASNOS preimenovano je u Predsedništvo Narodne skupštine.
1. septembar 1945. Narodna skupština Srbije donela Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajne Vojvodine i Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti.
29. novembar 1945. Ustavotvorna skupština DFJ proglasila Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju, čija je Srbija bila jedna od šest konstitutivnih republika.
19. februar 1946. Nakon usvajanja Ustava FNRJ, Narodna skupština Srbije donela zakon kojim je Federalna Srbija promenila naziv u Narodna Republika Srbija.
10. novembar 1946. Na teritorji NR Srbije održani prvi posleratni izbori za Ustavotvornu skupštinu.
17. januar 1947. Ustavotvorna skupština donela Ustav Narodne Republike Srbije.
5. februar 1953. Narodna skupština Srbije, u skladu sa Ustavnim zakonom FNRJ, usvojila Ustavni zakon NR Srbije, kojim su izvršene ustavne promene, radi uvođenja radničkog samoupravljanja. Ustavnim izmenama ukinuto je Prezidujum Narodne skupšrine NR Srbije.
9. april 1963. Narodna skupština Srbije usvojila Ustav Srbije kojim je Narodna Republika Srbija preimenovana u Socijalističku Republiku Srbiju. Odredbama Ustava Autonomna Kosovsko-metohijska oblast podignuta na je nivo Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija.
4. oktobar 1966. U Beogradu održana sednica Centralnog komiteta SK Srbije na kojoj su, u skladu sa odlukama Četvrtog plenuma CK SKJ, na kome je jula 1966. smenjen Aleksandar Ranković, izvršene kadrovske izmene u Savezu komunista Srbije.
30. decembar 1968. Usvajanjem amandmana na Ustav SFRJ autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo dobile veća ovlašćenja.
26. oktobar 1972. Zbog optužbi za „liberalizam” rukovodioci SK Srbije Latinka Perović i Marko Nikezić podneli ostavke.
25. februar 1974 Skupština SR Srbije usvojila novi Ustav Srbije, kojim su autonomne pokrajine Vojvodina i Ksoovo dobila znatno veće nadležnosti i defakto postale kontstitutivni delovi federacije. Ustavom je uvedena funkcija Predsedništva SR Srbije.
24. septembar 1987. U Beogradu održana Osma sednica CK SK Srbije na kojoj je trijumfovala politička grupa okupljena oko predsednika Predsedništva CK SKS Srbije Slobodana Miloševića.
oktobar 1988. „Antibirokratska revolucija” u SAP Vojvodini tokom koje je smenjeno pokrajinsko rukovodstvo SAP i SK Vojvodine.
novembar 1988. „Antibirokratska revolucija” u SAP Kosovo tokom koje je smenjeno pokrajinsko rukovodstvo SAP i SK Kosova.
28. mart 1989. Skupština SR Srbije usvojila amandmane na Ustav Srbije kojima su smanjene nadležnosti SAP Vojvodine i SAP Kosova.
20. jul 1990. Skupština SR Srbije usvojila izmene Izbornog zakona čime je zvanično uveden višepartijski sistem u SR Srbiji.
28. septembar 1990. Skupština SR Srbije donela novi Ustav kojim je SR Srbija preimenovana u Republiku Srbiju.

Napomene

uredi
  1. ^ Poslednji predsednik Predsedništva SRS
  2. ^ Poslednji predsednik Izvršnog veća Skupštine SRS
  3. ^ Osnivanje Demokratske Federativne Srbije
  4. ^ Donošenje novog Ustava Republike Srbije

Reference

uredi
  1. ^ „Izvod iz registra: Glavni savez udruženog pravoslavnog sveštenstva Jugoslavije”. Arhivirano iz originala 02. 02. 2017. g. Pristupljeno 27. 01. 2017. 
  2. ^ Avramović, Zoran (2013). Rodoljupci i rodomrsci: Savremeni srpski patriotizam i nacionalno dezintegrativna misao i praksa. Beograd: Službeni Glasnik. str. 208. 
  3. ^ Živorad Jevtić: Administrativno-teritorijalne promene u valjevskom kraju (1944—1955), pp. 52, u „Glasnik”, broj 23 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. novembar 2013), Međuopštinski istorijski arhiv, Valjevo, 1988. godine.

Literatura

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wiki.x.io/w/index.php?title=Социјалистичка_Република_Србија&oldid=28524064”