Pomorstvo
Pomorstvo ili moreplovstvo je delatnost vezana za prevoz ljudi i potrošnih dobara morskim putevima i zauzima najviše mesto u celokupnom prevoženju. Tokom razvitka odvijaju se tri perioda:[2]
- period čamaca i brodova na ručni pogon (vesla),
- period brodova na pogon snagom vetra (jedrenjaci),
- period brodova sa mehaničkim pogonom (parni; klipne mašine i turbine, dizel-motor, nuklearni pogon).
Istorija pomorstva
urediPočeci plovidbe vezani su za praistorijsko doba; drveni splav od ukrštenih balvana, primitivno povezan, bio je prvo plovno sredstvo. U bronzanom, u starijem i mlađem gvozdenom dobu trgovački promet je već bio toliko razvijen da su se gradili i veći čamci, odnosno brodovi; poznato je da su prvi brodograditelji bili egipćani, koji su svojim brodovima plovili po Crvenom moru (oko 1700. god. p. n. e.) i sve do Somalije. Feničani su smatrani za najbolje pomorce tog vremena; plovili su po celom Sredozemlju, a u 12. veku p. n. e. prošli su kroz Gibraltar u Atlantski okean; već oko 600. Godine p. n. e. plovili su duž zapadne obale i oplovili Afriku. U to vreme grčki brodovi razvijaju trgovinu sa svim pribrežnim zemljama Sredozemlja, a oko 300. godine p. n. e. plove Atlantikom uz obalu zapadne Evrope i stižu do Engleske i baltičkih zemalja.
Sa druge strane kopna, pomorci zemalja Persijskog zaliva svojim brodovima isplovljavali su u Indijski okean i stizali do Indije i Indokine. U doba Rimskog carstva poznat je bio tip broda korbita, a od vizantijskih trgovačkih brodova pominju se karab i dromon.
Zbog posebno teških životnih uslova na severu Evrope, Vikinzi su gradili brodove sposobne za plovidbu severnim morima, ali i za brze piratske akcije i pljačku; svojim vitkim, čvrstim i žilavim brodovima plovili su daleko od obala preko Atlantskog okeana, otkrili Island i Grenland, a krajem 10. veka čuveni Erik Crveni i kasnije njegov sin Lejf Erikson doplovili su i do zemalja Severne Amerike.
Srednjovekovne galije u Sredozemlju dobijaju u 13. veku prva krmila postavljena po sredini broda: takvim brodovima su Đenovljani i Mlečani prvi put u trgovačkom smislu reči održavali stalne brodske linije Atlantskim okeanom i Crnim morem; slične brodove imale su i zemlje zapadne i severne Evrope (čuvene se okeanska nava i Hanseatska koga) kojima se odvijala plovidba Atlantskim okeanom i severnim morima.
Velika geografska otkrića
uredi
Korišćenje kompasa i nova saznanja u navigaciji znatno su proširili mogućnosti plovidbe daleko od kopna, te je iznalaženje novih plovnih puteva i otkrivanje nepoznatih zemalja dobilo neslućene razmere; ovi poduhvati zahtevali su nove tipove brodova pa su se u 15. veku pojavile karavele i karake.[3]
Početkom 15. veka Henrik Moreplovac, portugalski princ, počev od 1415. godine svojim brodovima istraživao je obale zapadne Afrike, a istovremeno postavljao temelje portugalskih prekomorskih poseda; Portugalac Bartolomeo Dijas je tokom 1486—87. godine plovio duž obale zapadne Afrike i stigao do najjužnije tačke, Rta Dobre nade; Italijan Kristifor Kolumbo u španskoj službi je 1492. godine tražeći novi plovni put za Indiju, plovio na Zapad, prešao Atlantik i stigao do ostrva Srednje Amerike; portugalski moreplovac Vasko da Gama 1498. godine oplovio je oko Afrike i otkrio pomorski put za Indiju; njegovim putem krenuo je i portugalski moreplovac Pedro Alvares Kabral ali je plovio više na zapad i tako prepolovio Atlantik i otkrio Brazil (1500. god); Portugalac Fernando Magelan sa španskim brodovima zaplovio je 1520. godine preko Atlantika, obišao Južnu Ameriku i uplovio u Tihi okean; stigao je do Filipinskih ostrva gde je i poginuo, ali su brodovi nastavili plovidbu na zapad i 1522. godine stigli natrag u Španiju (vratio se samo jedan brod); to je bila prva plovidba brodom oko sveta.
Vreme velikih pomorskih poduhvata nastavlja se i dalje širom sveta: portugalski brodovi stižu 1542. godine do Japana, holandski istraživač Vilem Barenc tražeći novi plovni put severno od kontinenata Evrope i Azije otkriva 1584. Godine Špicberška ostrva i Novu zemlju, holandski moreplovac Abel Tasman oplovio je Australiju i 1643. godine otkrio Tasmaniju i Novi Zeland, a engleski moreplovac Džejms Kuk otkrio je 1770. godine istočnu obalu Australije, plovio pored obala Aljaske i prvi oplovio oko Zemlje u smeru zapad-istok (1772. do 1775. godine).
Razvoj i modernizacija u pomorstvu
urediOtkrića novih pomorskih puteva doprinela su naglom razvoju brodogradnje i brodarstva, a pri tom su se stalno povećavale veličine brodova, brzine plovidbe, poboljšavala manevarska svojstva i usavršavali navigacioni instrumenti. Obim i način trgovanja do druge polovine 18. veka nisu od brodograditelja zahtevali da se brzini broda posveti najveća pažnja, ali tada nastaje veliki preokret: izgradile su se fregate, vitki i brzi brodovi s visokim jarbolima i velikom površinom jedara; za tadašnja shvatanja imali su i veliku nosivost (do 2000 tona), a plovili su i do Kine. Posle privredne krize u Evropi 1835. godine došlo je do naglog razvoja industrije, a Americi su bile potrebne sve veće količine tih proizvoda što je dovelo do snažnog porasta plovidbe preko Atlantika; američki brodograditelji sagradili su brze jedrenjake tipa brik i škuna, a zatim i čuvene klipere.
Kliperi su plovili svim morima sveta a najpoznatiji su:
- čajni kliperi koji su dovozili čaj iz zemalja Dalekog istoka do Evrope za manje od četiri meseca plovidbe;
- krijumčarski kliperi imali su manju nosivost i krijumčarili su opijum uglavnom iz Indije i Dalekog istoka; bili su veoma brzi i neuhvatljivi za ratne brodove koji su ih progonili;
- kalifornijski kliperi prevozili su putnike sa istočne obale Amerike u „obećanu zemlju“ Kaliforniju, ploveći oko rta Horn Južne Amerike; najbrži su stizali iz Njujorka do San Fransiska za svega 93 dana;
Pošto nisu imali povratni teret, veliki broj klipera nastavljao je plovidbu od San Franciska dalje preko Tihog okeana na zapad do Kine, gde su ukrcavali čaj i prevozili ga u Evropu, gde su zatim ukrcavali nove iseljenike za Ameriku i prevozili ih preko Atlantika; na taj način su stalno plovili oko sveta uvek pod punim teretom.
U prvoj polovini 19. veka počela je primena gvožđa u brodogradnji; ubrzo je drvo bilo potisnuto, a brodovi su postali znatno veći, jači i otporniji; uskoro se pojavila i parna klipna mašina za pogon brodova čime je počela nova era u razvoju pomorstva. Prvi parobrod koji je prepolovio Atlantski okean bio je američki brod Savana, koji je 1819. iz luke Savana na istočnoj obali Amerike stigao u Liverpul za 26 dana, a već 1840. engleski brodovlasnik Samjuel Kjunard uspostavio je redovnu prekookeansku plovidbu brodom Britanija. Krajem 19. veka propeler je bio prihvaćen kao veoma pogodno propulziono (kretno) sredstvo, snage pogonskih motora su se povećavale, brzine plovidbe rasle, pri čemu su teretni brodovi težili što većoj korisnoj nosivosti, a putnički brodovi većoj brzini plovidbe i udobnosti putovanja; u to vreme između velikih pomorskih naroda odvija se takmičenje čiji će putnički brod za najkraće vreme preploviti Atlantik i na taj način osvojiti Plavu traku.
Otvaranje Sueckog kanala za plovidbu 1869. dovelo je do daljeg naglog razvoja pomorskog saobraćaja; na plovnom putu Sredozemlje-Indijski okean parobrodima je vreme putovanja skraćeno za mesec dana jer više nisu morali da plove oko Afrike i Rta Dobre nade; velikim jedrenjacima nije odgovaralo da plove kroz Crveno more zbog veoma nepovoljnih meteoroloških prilika koje su vladale u tom području (dugi periodi tišina, bez vetra).
Zanimljivosti
uredi
U razdoblju između dva svetska rata velike pomorske sile pitanje prestiža rešavale su izgradnjom velikih putničkih brodova koji su se trudili da jedan drugom preotmu „Plavu traku“; istovremeno razvijala se i svetska trgovačka flota koja je od ukupne prostornosti od 152,65 mil. m3 u 1920. god. narasla na 194,0 mil. m3 u 1939. god.
U vreme drugog svetskog rata došlo je do velikih gubtaka brodova, pa su savezničke sile bile prinuđene da izgrađuju, pored ostalog i veliki broj teretnih brodova neophodnih za snabdevanje ratišta širom sveta, pri čemu su brodovi tipa Liberti i Viktori odigrali presudnu ulogu.
Posle drugog svetskog rata došlo je ponovo do naglog privrednog razvoja u celom svetu, posebno u zemljama koje su pretrpele ratna razaranja; to je imalo i velikog uticaja na pomorski prevoz i brodogradnju; došlo je do značajnih izmena u pogonskim motorima na brodovima, pogonskim materijalima, pretovarnim uređajima, uvećanim mogućnostima boljeg smeštaja i razmeštaja većih količina tereta na brodu. U to vreme, uporedo sa razvitkom proizvodnje, prerade i potrošnje nafte u svetu nastao je i veliki preokret u strukturi svetske trgovačke mornarice; motorni brodovi potisli su parne, tankeri za prevoz rečnih tereta sve su brojniji, njihove nosivosti postaju sve veće.
Značaj pomorskih puteva i bitnije morske luke
uredi,_BRO_Picbox-7-PBA-22,_1250x1250.jpg)
Za pomorski saobraćaj veoma su važni morski kanali, naročito Suecki, Panamski, Belomorsko-Baltički; s razvitkom pomorskog saobraćaja razvijale su se i morske luke. Razvitak velikih morskih luka nastao je pod uticajem trgovačkog kapitala; do vremena velikih pomorskih otkrića krajem 15. i početkom 16. veka uglavnom su se razvijale luke u Sredozemnom basenu (Venecija, Đenova, Marsej, Barselona, Dubrovnik) i u severnoj Evropi gde se pod uticajem Hanze razvijala trgovina u baltičkom području i Severozapadnoj Evropi (Hamburg, Libek, Gdanjsk).
Posle otkrića Amerike razvijala se trgovina preko Atlantskog okeana, što je uticalo na razvitak luka u zapadnoj Evropi i prekomorskim zemljama:
- na Britanskim ostrvima: London, Liverpul, Glazgov, Sauthempton, Portsmut, Kardif;
- Nemačka: Bremen, Hamburg;
- Francuska: Bordo, Avr, Ruan;
- Holandija: (Amsterdam, Roterdam);
- Portugalija: (Lisabon);
- SAD: (Njujork, Boston, Filadelfija, Baltimor);
- Kanada: (Montreal, Kvibek);
- Argentina: (Buenos Ajres);
- Brazil: (Rio de Žaneiro) i dr.
Nagli razvoj industrije u 19. i 20. veku neposredno je uticao na razvoj svih luka, a posebno većih luka u istočnoj Evropi: (Volgograd, Riga, Murmansk, Odesa). Razvitak jadranskih luka bio je uslovljen izgradnjom železničkih pruga koje su povezivale luke sa ekonomskim zaleđem i gravitacionim područjem (Trst, Rijeka, Split, Dubrovnik).
Reference
uredi- ^ George F. Bass, ed., A History of Seafaring, Thames & Hudson, 1972
- ^ Mala enciklopedija, Prosveta, Beograd, 1986. god; grupa autora: dr Borislav Blagojević, Radivoj Davidović, dr. Vladeta Jerotić, Sveta Lukić, Pero Morača, dr. inž. Dragoslav Popović, dr. Vojislav Stanovčić, Marija Stojiljković, Stojan Ćelić
- ^ Chapman Piloting & Seamanship, 64th edition page 48.
Literatura
uredi- Admiralty Manual of Seamanship. ISBN 978-0-11-772696-3..
- Seamanship: A Guide for Divers / Kris Pedder, BSAC. ISBN 978-0-9538919-7-9..
- Naval Shiphandler's Guide / James Alden Barber — Naval Institute Press, 2005 —. ISBN 978-1-55750-435-7..
- Royal Navy (Book of Reference) BR67
Spoljašnje veze
uredi- Chisholm, Hugh, ur. (1911). „Seamanship”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski) (11 izd.). Cambridge University Press.
- "The Benefits from Knowing the Basics and Rules of Seafaring" is a collection of eight documents about seafaring by Ibn Mājid al-Julfārī al-Sa‘dī, in the 15th century.