Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije

Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (NOVJ; mkd. Народноослободителна војска на Југославија, sloven. Narodnoosvobodilna vojska Jugoslavije), takođe jugoslovenski partizani ili Titovi partizani, bila je oružana sila antifašističkog Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije (NOP), koja je djelovala pod rukovodstvom Komunističkom partijom Jugoslavije (KPJ) tokom Drugog svjetskog rata. NOVJ je bila najmoćnija i najorganizovanija među oružanim silama antifašističkih pokreta otpora u evropskim zemljama koje su bile pod okupacijom nacista i njihovih saveznika (s izuzetkom teritorije Sovjetskog Saveza). Od jula 1941. do maja 1945. vodila je, bez obzira na ljudske žrtve, oslobodilački i odbrambeni rat protiv okupatorskih snaga Sila Osovine i njihovih saradnika i saveznika, kao i građanski rat za političku vlast u Jugoslaviji. Na kraju rata, NOVJ je učestvovala u masovnim pogubljenjima predatih i zarobljenih vojnika Vermahta, Hrvatskih oružanih snaga i drugih kolaboracionista.

Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije
Народноослободителна војска на Југославија  (makedonski) Narodnoosvobodilna vojska Jugoslavije  (slovenački)
Plakat „Proslava I godišnjice oslobođenja Sarajeva 6. IV 1946.”
Osnovana	27. juna 1941.
Raspuštena	1. marta 1945. (prerasla u Jugoslovensku armiju)
Vidovi vojske	Pješadija Mornarica Avijacija
Glavni štab	Vrhovni štab NOV i POJ
Vođstvo
Vrhovni komandant	maršal Josip Broz Tito
Povjernik za narodnu odbranu	maršal Josip Broz Tito
Načelnik Vrhovnog štaba	general-major Arso Jovanović
Brojno stanje
Vojno sposobni	Opšti vojni rok za građane od 18 do 50 godina uveden je ukazom Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije 29—30. novembra 1943. (primjenjivao se od druge polovine 1944.).
Aktivni sastav	Krajem 1941. oko 80.000 ljudi. Krajem 1942. oko 150.000 ljudi. Krajem 1943. oko 300.000 ljudi. Dana 31. decembra 1944. oko 600.000 ljudi.
Industrija
Strani dobavljači	Ujedinjeno Kraljevstvo (od 25. juna 1943), Sjedinjene Države, Sovjetski Savez (od februara 1944)
Srodni članci
Činovi	Oficirski činovi Spisak generala

Zbog čestih reorganizacija, tokom rata, nekoliko puta je mijenjala nazive:

• Narodnooslobodilački partizanski odredi Jugoslavije (NOPOJ; mkd. Народноослободилетни партизански одреди на Југославија, sloven. Narodnoosvobodilni partizanski odredov Jugoslavie) — od juna 1941. do januara 1942;
• Narodnooslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Jugoslavije (NOP I DVJ; mkd. Народноослободилетни партизански одреди и добровољна војска на Југославија, sloven. Narodnoosvobodilna partizanska in prostovoljna vojska Jugoslavije) — od januara 1942. do novembra 1942;
• Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ; mkd. Народноослободилетна војска и партизански одреди на Југославија, sloven. Narodnoosvobodilna vojska in partizanski odredi Jugoslavije) — od 1. novembra 1942. do 1. marta 1945. godine.

Stvaranje partizanske oružane sile na teritoriji Jugoslavije koje su okupirale i podijelili Sile Osovine počelo je ubrzo nakon napada Nacističke Njemačke na Sovjetski Savez. Politbiro Centralnog komiteta KPJ se 22. juna 1941. obratio narodu zemlje sa proglasom da se pripreme za oružanu borbu protiv kolaboracionista i okupatora. U Beogradu je 27. juna osnovan Glavni štab (od septembra 1941. Vrhovni štab) Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, na čelu sa Josipom Brozom Titom. Politbiro CK KPJ je usvojio 4. jula 1941. odluku o prelasku na opšti ustanak protiv okupatora i kolaboracionista, obavljenu u proglasu CK KPJ narodima Jugoslavije 12. jula 1941. godine.

Proces stvaranja i razvoja NOVJ obuhvatao je četiri etape. U početku, od početka ustanka u julu 1941, glavni organizovani oblik oružane sile narodnooslobodilačkog pokreta bili su partizanski odredi. Glavni štab NOPOJ, sa sjedištem u selu Stolice (danas dio sela Brštica kod Krupnja), donio je odluku o jedinstvenoj organizaciji oružanih snaga i postepenom prelaska na formiranje redovnih vojnih jedinica. Druga etapa je povezana sa stvaranjem mobilnih jedinica — brigada, od kojih je prva bila 1. proleterska udarna brigada, formirana 21. decembra 1941. godine. Treća etapa je počela 1. novembra 1942. od dana izdavanja naređenja vrhovnog komandanta NOVJ o formiranju prvih divizija i korpusa.

Tokom četvrte etape, koje je počela u drugoj polovini 1944, NOVJ je restrukturisana po sovjetskom modelu kako bi se prilagodila zahtjevima izvođenja frontalnih vojnih operacije i formirana su operativno-strateška udruženja, armijske grupe i armije. NOV i POJ je 1. marta 1945. prerasla u Jugoslovensku armiju (JA), Vrhovni štab NOV i POJ je reorganizovan u Generalštab Jugoslovenske armije, osnovani su Ministarstvo narodne odbrane i Vojni kabinet, završeno je oformljene organizacione strukture oružanih snaga, stvoreni su i razvijeni vidovi, rodovi i službe oružanih snaga.

Krajem 1941. u redovima NOV i POJ borilo se oko 80.000 ljudi, a na dan završetka rata, 15. maja 1945. Jugoslovenska armija je brojala 800.000 pripadnika.

Operacije

Glavni članak: Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije

Partizani su vodili gerilsku kampanju koja je postepeno dobijala sve više podrške kod stanovništva. Narodni komiteti su organizovani da deluju kao civilne vlade u oslobođenim teritorijama, a čak je i pokrenuta ograničena proizvodnja oružja. Ali oni su imali dve velike prednosti nad ostalim vojnim i paravojnim formacijama u bivšoj Jugoslaviji.

Prva i trenutna prednost je bio mali, ali pouzdan kadar veterana iz Španskog građanskog rata, koji su, za razliku od ostalih u to vreme, imali nekog iskustva u modernom ratu sa okolnostima koje nisu bile mnogo drugačije od Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

Druga prednost, koja je postajala sve važnija u kasnijim etapa rata je bila činjenica da su partizani osnovani na ideološkoj, a ne na nacionalnoj bazi. Zato su partizani mogli da očekuju barem nekakvu podršku u bilo kom kraju zemlje, za razliku od ostalih paravojnih formacija ograničenih na teritorije sa srpskom ili hrvatskom većinom. Ovo je omogućilo partizanima da budu pokretljiviji i da popunjavaju redove većim brojem potencijalnih regruta. Okupatorske i kvislinške snage su bile dobro upoznate sa problemom koji su predstavljali partizani i pokušali su da ih unište u sedam velikih antipartizanskih ofanziva. Najveće ofanzive su kombinovale snage Vermahta, SS-a, fašističke Italije, Bugarske, ustaša i četničke.

Ustanci

Srpska vojna istorija
	Srpska vojska u srednjem veku
	Vojska Kneževine Srbije
	Crnogorska knjaževska i kraljevska vojska
	Srpska kraljevska vojska
	Jugoslovenska vojska Jugoslovenska vojska u otadžbini
	Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije
	Jugoslovenska narodna armija
	Srpska vojska Krajine
	Vojska Republike Srpske
	Vojska Jugoslavije
	Vojska Srbije i Crne Gore
	Vojska Srbije

Oslobođene teritorije tokom 1941.

Partizanske odrede je formirala i predvodila Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) na čelu sa Josipom Brozom Titom. KPJ je počela da se priprema za borbu (i dolazak na vlast) odmah nakon invazije sila Osovine aprila 1941. Istaknuti partijski funkcioneri su postali vojni rukovodioci sa zadatkom da formiraju partizanske odrede. Kratkotrajni Aprilski rat, komadanje Jugoslavije, stvaranje NDH i ostalih kvislinških tvorevina, teror okupatora i ostalih kolaboracionista stvorili su raspoloženje kod naroda (prevashodno srpskog) da se okupatoru treba suprotstaviti. Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine doneo odluku o početku oružane borbe. Ova odluka je inspirisana ulaskom Sovjetskog Saveza u rat protiv Nemačke i angažovanjem glavnih Hitlerovih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine, kao najvećeg zla čovečanstva.

Prva partizanska jedinica je bio Sisački partizanski odred, zvanično osnovan blizu Siska 22. juna 1941. Ipak, razne vojne organizacije sa više ili manje veze sa KPJ su bile uključene u razna pružanja otpora silama Osovine koji su izbili u područjima Jugoslavije naseljenim uglavnom Srbima nakon početka operacije Barbarosa. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a KPJ je zvanično odlučila da pokrene oružani ustanak 4. jula 1941, danom koji se kasnije slavio kao Dan borca — državni praznik SFRJ. 7. jula 1941, Valjevski partizanski odred je izvršio akciju u selu Bela Crkva u Rađevini. Taj dan se nakon oslobođenja slavio kao Dan ustanka u Srbiji.

Ustanak protiv nemačkog i italijanskoga okupatora je izbio jula 1941. prvo na području centralne Srbije i Crne Gore. U njemu su učestvovali još nedovoljno razlučene pristalice komunističkih partizana i srpskih rojalističkih četnika pod vođstvom pukovnika Dragoljuba Mihailovića. U jesen 1941, partizani su obrazovali Užičku republiku na oslobođenoj teritoriji u zapadnoj Srbiji. Na savetovanju u Stolicama kod Krupnja 26. i 27 . septembra donesena je odluka da svi partizanski borci i starešine nose na kapi kao znak raspoznavanja crvenu petokraku iznad nacionalnih trobojki, a glavni štab je preimenovan u Vrhovni štab. Novembra 1941, nemački vojnici su ponovo osvojili ovu teritoriju, dok je većina partizanskih snaga pobeglo prema Bosni.

Taj ustanak je slomljen snažnom nemačko-italijanskom ofanzivom nakon koje su usledile teške represalije, kao i rat između partizana i četnika koji su imali nepomirljive političke ciljeve u budućnosti. Otada, sve do 1944, Srbija i veći deo Crne Gore su ostali pod kontrolom četnika i pripadnika režima (Milana Nedića i Dimitrija Ljotića).

Najteže borbe

Borba se prenela na područje NDH, gde su se od 1942. do 1943. vodile presudne borbe koje su odredile budućnost Jugoslavije u sledećim decenijama.

21. decembra 1941, partizani su u Rudu formirali Prvu proletersku brigadu — prvu regularnu jedinicu koja je mogla da dejstvuje izvan mesta gde je osnovana. 1942, te jedinice i partizanski odredi su se spojili u Narodnooslobodilačku vojsku (NOV) i Partizanske odrede Jugoslavije (POJ), a kasnije u Jugoslovensku armiju 1. marta 1945.

U ovom periodu, Foča je postala centar slobodne teritorije. Neposredno po partizanskom zauzimanju istočne Bosne, aprila 1942. godine je usledila udružena osovinska operacija Trio, koju je predvodio nemački general Paul Bader. Prva proleterska brigada je tada izvršili iscrpljujući Igmanski marš preko zaleđene planine da bi izbegli uništenje.

U junu i julu 1942. okupatori su uz pomoć ustaša i četnika poveli veliku ofanzivu protiv partizanskog uporišta na Kozari, u zapadnoj Bosni. Nakon teške bitke na Kozari, koja je vođena preko mesec dana, osovinske snage su uspele da poraze partizane, čineći masovne zločine i deportujući 68.600 Kozarčana, uključujući 23.000 dece, u koncentracione logore. Krajem jula i sredinom avgusta 1942. godine, partizanske brigade su izvršile prodor iz istočne u zapadnu Bosnu, oslobađajući niz gradova od ustaša i Italijana. Bitka za Bihać od 2. do 4. novembra je jedna od najvećih pobeda Narodnooslobodilačke vojske u 1942. godini. U njoj je osam brigada NOVJ uništilo ustaško-domobranske garnizone u Bihaću i okolnim mestima. Ovo je veoma uzdrmalo autoritet NDH i ograničilo domen važenja njenih ustanova. Oslobađanjem Bihaća povezana je slobodna teritorija u Bosanskoj Krajini i centralnoj Bosni sa slobodnom teritorijom u Dalmaciji, Lici, Kordunu i na Baniji. Tako je formirana neprekidna slobodna teritorija od Karlovca do Livna na kojoj su obrazovane mnoge vojne i civilne institucije, poznata kao Bihaćka republika. Oslobođeni Bihać postao je vojno, političko i kulturno središte Narodnooslobodilačkog pokreta.

Preokret

Oslobođene teritorije septembra 1943.

Tokom 1943. na području NDH vođene su presudne borbe koje su odredile ishod Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Krajem januara 1943. godine udružene snage Osovine u prvoj fazi ambiciozne operacije Vajs su zauzele prostranu slobodnu teritoriju, poznatu kao Bihaćka republika, a glavnina partizanskih snaga je iz zapadne Bosne započela proboj ka istočnoj Hercegovini i Crnoj Gori. Četnički vođa Mihailović je, uz pomoć Italijana, sabio partizane u kanjonu Neretve sa namerom da ih dokrajči. Četničke snage su brojale oko 12.000 i zaposele sve visove sa lijeve strane Neretve, tako da su partizani bili sa sviju strana opkoljeni u dolini reke. U gotovo beznadežnom položaju, partizani su odbacili Nemce kod Gornjeg Vakufa, nakon čega početkom marta prelaze reku. Uprkos teškim gubicima, partizani su sačuvali znatne snage, osigurali sigurnost Vrhovnom štabu, spasili svoje ranjenike i nastavili sa borbama. I pored italijanske podrške, četničke snage su na Neretvi potpuno razbijene.

Poraz četnika u bici na Neretvi (mart 1943) izbacio ih je s istorijske pozornice kao moguće gospodare u budućoj Jugoslaviji.

Maja 1943. godine udružene snage četiri osovinske države (nacističke Nemačke, fašističke Italije, Bugarske i NDH) započele su operaciju Švarc protiv jugoslovenskih partizana i četnika. Juna 1943. partizani su uz velike gubitke, izvršili proboj iz osovinskog obruča i zaposeli teritoriju u jugoistočnoj Bosni.

Tokom rata partizani su uspeli da steknu moralnu, kao i ograničenu podršku Saveznika, koji su do tada podržavali generala Mihailovića.

Savezničko priznanje

Nakon Teheranske konferencije 1943. partizani su zvanično priznati za legitimnu silu od strane Saveznika, koji su kasnije, na predlog brigadnog generala Ficroja Maklejna, osnovali balkanski odsek RAF-a, sa ciljem da prenosi pošiljke i obezbeđuje vazdušnu podršku partizanima.

Politički, najvažnije odluke su donete 29. novembra 1943. na zasedanju AVNOJ-a u bosanskom gradiću Jajcu, kada je zabranjen povratak kralja Petra II Karađorđevića u Jugoslaviju, osnovana privremena vlada, Tito proglašen za maršala i predsednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, te zacrtana budućnost Jugoslavije kao države sastavljene od federalnih republika.

Sa savezničkom vazdušnom podrškom i uz pomoć Crvene armije, u drugoj polovini 1944. partizani su preusmerili pažnju na Srbiju, u kojoj je bilo relativno malo borbi od pada Užičke republike. 20. oktobra 1944. partizani i Crvena armija su oslobodili Beograd u zajedničkoj operaciji. Krajem 1944. partizani su kontrolisali celu istočnu polovinu Jugoslavije — Srbiju, Makedoniju i Crnu Goru, kao i dalmatinsku obalu.

Godine 1945, partizani, koji su sada brojali 800.000 ljudi, su porazili Vermaht i ustaše, probivši Sremski front krajem zime, zauzevši Sarajevo početkom aprila i ostatak Hrvatske i Slovenije do polovine maja. Nakon zauzimanja Rijeke i Istre, koje su pre rata pripadale Italiji, partizani su ušli u Trst dan pre Saveznika.

Partizansko vazduhoplovstvo

Maja 1942, piloti dva aviona koji su pripadali ratnom vazduhoplovstvu NDH, Rudi Čajavec i Franjo Kluz, su prešli na stranu partizana u Bosni i kasnije se koristili svoje avione protiv snaga osovina. Iako je to kratko trajalo zbog nedostatka infrastrukture, ovo je bio prvi primer pokreta otpora koji je imao svoje vazduhoplovstvo. Partizani su kasnije stekli stalno vazduhoplovstvo dobivši avione, opremu i vežbu od RAF 1944.

Partizanska mornarica

9. septembra 1942, partizani u Dalmaciji su osnovali prvu pomorsku jedinicu sastavljenu od ribarskih brodova, koja je postepeno prerasla u silu sposobnu da se bori sa italijanskom mornaricom i Krigsmarineom i da vrši složene amfibijske operacije.

Etnički sastav

Ogromnu većinu partizana na teritoriji NDH činili su Srbi pobegli od ustaškog klanja.

Tu činjenicu potvrđuju svi izvori od dokumenata partizanske provenijencije (izveštaji nastali u toku rata o nacionalnom sastavu, govori partizanskih čelnika, posleratni memoari učesnika rata itd) pa do dokumenta nemačke provenijencije koji su samo srpsko stanovništvo u tzv. NDH smatrali neprijateljem.

Prema dokumentima nastalim u toku rata (izveštaji i brojnom i nacionalnom sastavu partizana), a objavljenim nakon rata u Zborniku dokumenata, tom V, knjiga 30 nacionalni sastav divizija nastalih na tlu Hrvatske je 1942. je bio:

• Šesta lička divizija — 96% Srba;
• Sedma banijska divizija — 92% Srba
• Osma kordunaška divizija — 95% Srba
• Dvanaesta slavonska divizija — 85% Srba

U dalmatinskim brigadama sastav je bio mešovit mada uglavnom sa hrvatskom većinom od oko 70-80% osim u brigadama sa severa Dalmacije koje su imale veći procenat Srba.

Prema zapisniku u svom govoru na Drugom zasjedanju AVNOJ-a hrvatski komunista i predstavnik NOP-a Hrvatske Vladimir Bakarić je između ostalog rekao: „Na prvom zasjedanju mi smo bili više predstavnici srpskog otpora u Hrvatskoj nego predstavnici NOP Hrvatske.” (izvor-S. Nešović-Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a. pp. 281)

Partizanski otpor, a u mnogo manjoj mjeri četnički, spasio je Srbe na teritoriji NDH od potpune propasti. Na hiljade Srba, osobito mlađih, suočenih s alternativom: ili pod ustaški nož ili u šumu, otišlo je u šumu gdje ih se većina pridružila partizanima. Sve do 1943. većina partizana na teritoriju ustaške države činili su Srbi s tih područja, i ako su istovremeno drugi Srbi iz ustaške države prilazili četnicima.

Prilikom Titovog susreta sa Čerčilom u Kazerti 1944. Tito je govoreći o svojoj vojsci rekao da su u početku u njoj bili skoro isključivo Srbi,

Moramo ovdje povući činjenicu da se u redovima Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, od samog početka pa do danas nalaze u ogromnoj većini baš Srbi, umjesto da to bude obratno. Baš srpski, crnogorski, bosanski i lički partizani i brigade, koje su bile sastavljene gotovo isključivo od Srba, vodile su i danas vode nemilosrdnu borbu ne samo protiv okupatora, već i protiv četnika Draže Mihailovića i ostalih neprijatelja naroda.

ali da je sada (to jest 1944) sastav višenacionalan. Na to se Čerčil okrenuo Šubašiću i Kosanoviću koji su mu klimajući potvrdili Titove reči. U Hrvatskoj će se Hrvati, uglavnom iz Dalmacije, prvi put početi uključivati u partizane tek od druge polovine 1942. Ta pojava će među Dalmatincima biti raširena uoči i nakon kapitulacije Italije 1943. A 1944 kad je već bilo jasno pitanje pobednika prelazak Hrvata u partizane bio je masovan, naročito posle Titovog obećanja da će amnestirati sve pripadnike kvislinških formacija ako do 1. septembra 1944 pređu u partizane. Tad u partizane prelazi veliki broj domobrana pa čak i neke bivše ustaše. Na kraju rata (kraj 1944) kada se redovi partizana pune bivšim domobranima i ustašama, među partizanima u Hrvatskoj je Hrvata dva i po puta više nego Srba mada doduše čak i tada Srbi učestvuju u sastavu partizana duplo više nego što bi se moglo očekivati na osnovu njihovog učešća u broju stanovništva Hrvatske.

Dok se u Hrvatskoj Hrvati počinju uključivati u partizane u drugoj polovini rata, u BiH će ogromnu većinu partizana činiti Srbi čak i do samog kraja rata.

PARTIZANSKA ZAKLETVA
Tekst prve partizanske zakletve, objavljen 19. avgusta 1941. u Biltenu Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije
Mi, narodni partizani Jugoslavije, latili smo se oružja za nemilosrdnu borbu protiv krvoločnih neprijatelja koji porobiše našu zemlju i istrebljuju naše narode. U ime slobode i pravde našeg naroda zaklinjemo se da ćemo disciplinovano, uporno i neustrašivo, ne štedeći svoje krvi i živote, voditi borbu do potpunog uništenja fašističkog osvajača i svih narodnih izdajnika
Tekst partizanske zakletve, objavljen maja 1943. u Biltenu Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije
Ja ime i prezime zaklinjem se čašću svog naroda da ću u redovima narodnooslobodilačke vojske verno služiti svom narodu, boreći se protiv okupatora i domaćih izdajnika — neprijatelja narodne slobode i narodnih prava. Zaklinjem se da ću disciplinovano i svesno vršiti svoje dužnosti i izvršavati naredbe svojih pretpostavljenih. Kunem se da neću ispustiti oružje iz svojih ruku dok naša zemlja ne bude očišćena od okupatora i dok narodu ne budu osigurana sva njegova prava i sloboda. Spreman sam primiti svaku kaznu zbog prekršaja ove moje zakletve. Smrt fašizmu — sloboda narodu
Na slici desno — Spomenik „Poziv na ustanak”, rad vajara Vojina Bakića, koji se nalazi ispred Muzeja „4. juli” u Beogradu

Vidi još

• Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije
• Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije
• Vrhovni štab NOVJ
• Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije
• Odeljenje za zaštitu naroda
• Narodni heroj Jugoslavije
• Zločini partizana u Drugom svetskom ratu

Literatura

• Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941—1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 

Spoljašnje veze

• People's Liberation Army and Partisan detachments of Yugoslavia NOV i POJ
• Wehrmacht Operation Weiss
• Wehrmacht Operation Schwarz
• Office of Strategic Services — Balkan Operational Group
• NOVJ 1941—1945
• Yugoslav Partisan Navy in WWII
• THE GERMAN CAMPAIGNS IN THE BALKANS (SPRING 1941)
• The German Campaigns in The Balkans Spring 1941