Mađari u Narodnooslobodilačkoj borbi

Pripadnici mađarske nacionalne manjine u Jugoslaviji, iako su njihovi sunarodnici bili jedni od okupatora Jugoslavije, imali su učešća u Narodnooslobodilačkoj borbi naroda i narodnosti Jugoslavije. Najveće učešće Mađara u Narodnooslobodilačkom pokretu bilo je u Bačkoj 1941. godine, ali je ono brzo ugušeno akcijom mađarske fašističke okupacione vojske. Od pripadnika mađarske nacionalne manjine u Slavoniji je 1943. godine u okviru Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije formiran je Bataljon „Šandor Petefi“, a krajem 1944. godine i Petnaesta vojvođanska brigada „Šandor Petefi“.

Bačka i Baranja

Odmah posle Aprilskog rata i okupacije Kraljevine Jugoslavije, 1941. godine, Komunistička partija Jugoslavije je počela da radi na organizovanju oružanog ustanka. U Vojvodini su učešće u pripremi ustanka 1941. godine uzeli i Mađari koji su od ranije bili članovi Partije. Tokom juna i jula formirane su partijske organizacije u Subotici, Senti, Adi, Bačkoj Topoli, Čantaviru, Moravici, Somboru, Petrovom Selu i dr. U svim ovim partijskim organizacijama bilo je Mađara, a u nekim mestima u Senćanskom i Topolskom srezu oni su činili većinu. U Subotičkom okrugu sekretar i većina članova partijskog vođstva su bili Mađari, a u Bačkoj Topoli od oko sto komunista njih 95% su bili Mađari.

Julski ustanak u Srbiji, snažno je odjeknuo u Vojvodini. Pripreme za borbu su i ovde vršene ubrzanim tempom. Vršeno je prikupljanje oružja i formiranje borbenih desetina. Među Mađarima rad na organizaciji ustanka obavljao je Erne Kiš, član Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu. On je obilazio mađarska naselja u Bačkoj i Baranji i organizovao mađarske komuniste i antifašiste za borbu protiv okupatora. U Subotičkom okrugu partijskim radom rukovodio je Otmar Majer, bivši glavni urednik časopisa „Hid“; u Senćanskom srezu Jožef Bakoš i Peter Molnar, a u Topolskom Jožef Šinković. Mađarski komunisti i antifašisti shvatili su da se borbom protiv fašizma bore i za slobodu svog naroda.

Uporedo sa organizacionim radom, izradom ilegalne štampe, širenjem letaka sa vestima o istočnom frontu i ustanku u Srbiji, prikupljanjem oružja i sabiranjem crvene pomoći vršeno je i organizovanje borbenih jedinica i pripremanje oružanih akcija. Prve akcije izvedene su u futoškom ataru u okolini Novog Sada. Petorica aktivista NOP-a zapalilo je nekoliko kamara žita. Među njima bila su i dvojica Mađara - braća Antal i Đerđ Nemet. Mlađi brat Antal i još jedan aktivista su odmah ubijeni, prilikom borbe koja je vođena sa žandarmima, dok je stariji brat Đurka Nemet ubijen u novosadskoj policiji, jer nije hteo priznati ni jedne jedine reči. Diverzantske akcije su se potom proširile na subotički atar, gde je jedna skojevska grupa organizovala paljenje jedne velike kamare žita na bikovačkim salašima.

Pojava diverzantskih akcija na bačkim salašima i njivama izazvala je zabrinutost kod okupatora. Organi mađarske kontrašpijunaže preplavili su bačka i baranjska sela. Na sve strane su tražili komuniste i antifašiste ne bi li likvidirali pokret otpora. Ulicama su krstarile žandarmerijkse patrole, dok su u svakom većem mestu, gradu ili selu bili stacionirani odredi vojske. Zbog slabe konspirativnosti, među prvima su stradale subotička udarna grupa i grupa članova subotičkog SKOJ-a. Posle mučenja u policiji izvedeni su pred preki sud. Dvojica aktivista - Ferenc Hegediš i Jožeš Liht osuđeni su na smrt, a ostala petorica na vremenske kazne zatvora od 8 do 12 godina. Pošto su petorica skojevaca bili maloletni nisu bili osuđeni na smrt, jer su Mađarski zakoni zabranjivali smrtne kazne za lica ispod 21 godine. Kasnije pri vršenju policiskih racija u šajkaškoj, Novom Sadu i drugim mestima mađarski fašisti se nisu pridržali ove odredbe i ubijali su na stotine omladinica i dece.

Glavna preokupacija mađarske okupacione policije u Bačkoj, tokom leta 1941. godine, bila je hapšenje jednog od organizatora ustanka - Enrea Kiša. U ovu svrhu vršena su mnogobrojna hapšenja u Somboru, Monoštoru, Bezdanu, Telečki i drugim mestima. Na dostavu izdajnika, okupatorska policija uspela je da u okolini Bezdana uhapsi Enrea Kiša, dok je išao da poseti tamošnju partijsku organizaciju. U somborskoj policiji Enre ništa nije priznao, ali su neki od uhapšenih podkleknuli pod policijskom torturom i dali protiv njega otežavajuća priznanja. Segedinski preki sud osudio je na smrt Enrea Kiša, člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu i jednog od organizatora ustanka u Bačkoj i Baranji. On je bio rođen u baranjskom selu Čuzi; početkom tridesetih godina robijao je kao politički zatvorenik u sremskomitrovačkom zatvoru, a prih dana okupacije postao je član PK KPJ za Vojvodinu; ubijen je 3. oktobra 1941. u Segedinu.

Mađarska opkupaciona policija uspela je da provali u redove pokreta otpora u Subotičkom srezu. Opsežna hapšenja vršena su u Bačkoj Topoli, Čantaviru, Senti, Subotici, Novom Sadu i drugim mestima. Istražno odeljenje kontrašpijunaže, posle Sombora, otvorilo je svoj centar i u Bačkoj Topoli tzv. „Adamova kuća“, gde je sproveden deo uhapšenih iz Novog Sada i Subotice, među kojima Otmar Majer, sekretar Okružnog komiteta KPJ za Suboticu i Đula Varga, Pal Karas, Janoš Koči i drugi aktivisti novosadske partijske organizacije. Pošto su policijska hapšenja dobila strahovite razmere, ovaj policijski centar je postao mali, pa su otvorena još tri nova - u Čantaviru, Senti, Adi i Subotici. Posebno je bila zloglasna subotička „žuta kuća“ u kojoj je blizu hiljadu ljudi strahovito mučeno, a nekolicina ubijena, među kojima Mađaš Vuković, poljoprivrednik iz Subotice i Danijel Sabo, poljoprivrednik iz Moravice.

Petnaestoro subotičkih komunista osuđeno je na smrt, a među njima je bilo troje Mađara - Otmar Majer, Rokuš Šimović i Ištvan Lukač. U Senti je na smrt osuđeno šestoro komunista, a među ima je bio i jedna Mađar - Peter Molnar, koji je bio sekretar partijske organizacije. U Adi je osuđeno dvoje aktivista i obojica su bili Mađari, a jedan od njih je bio sekretar mesnog komiteta. U Novom Sadu je među prvom petoricom osuđenih na smrt bilo četvoro Mađara - Đula Varga, Rudi Klaus, Pal Karas i Janoš Koči. U Bečeju je na smrt osuđeno njih dvanaestoro, od kojih su njih trojica bili Mađari, a u Petrovom Selu, pri pokušaju bekstva, ubijen je Mihalj Šamu.

Mađarski fašistički okupator je kasnije nastojao da ne prikazuje stvarni nacionalni odnos pogubljenih antifašista, jer je nastojao da čitavom Narodnooslobodilačkom pokretu u Bačkoj i Baranji da srpsko-jevrejski karakter, kakvim ga je prikazao radništvu u Mađarskoj, u želji da podstakne nacionalnu mržnju. Zbog toga se kasnije dešavalo da su za pripadnike mađarske nacionalnosti, pa čak i članove partije i rukovodioce, izbegavane smrtne kazne i oni su obično osuđivani na dugogodišnje zatvorske kazne.

Prvi „talas čišćenja“ naneo je žestok udarac Narodnooslobodilačkom pokretu u Bačkoj i Baranji, a naročito njegovoj mađarskoj liniji, koja je pretrpela teške gubitke. Pored već pobrojanih pobijenih mađarskih komunista i antifašista, mađarska okupaciona policija je nastavila hapšenja i maltretiranja. U Bačkoj Topoli je uhapšeno oko 70 ljudi, a pred sud je izvedeno 16, a osuđeno 14. U Čantaviru je uhapšeno oko 50, a osuđeno 30. U Moravici je ukapšeno oko 30, od kojih je jedan dotučen u subotičkoj „žutoj kući“, a pred sud izvedeno 14, ali su oni, zbog odličnog držanja pred sudom, svi oslobođeni. U Feketiću je uhapšeno desetak ljudi, ali su svi, u nedostatku dokaza, pušteni na slobodu. U Iđošu je uhapšeno takođe desetak lica, od koji su četiri osuđena. I među ovim uhapšenima je bilo Mađara, a najveći broj u Topolskom srezu, gde su njih 95% uhapšenih komunista i antifašista bili mađari. Iako je u Čantaviru postojao Mesni, a u Bačkoj Topoli Sreski komiteta KPJ niko od uhapšenih nije osuđen na smrt. Donošenje smrtnih kazni za Mađare pripadnike pokreta otpora, ponovo je uvedeno marta 1942. godine, posle poraza fašističkih trupa pred Moskvom i posle čuruškog, žabaljskog i novosadskog masovnog pokolja. Pošto su ovi masovni pokolji vrlo loše primljeni u Mađarskoj, a naročito vojvođanskoj javnosti, ovog puta se odustalo od donošenja masovnih smrtnih kazni nad uhapšenih Mađarima. Pošto je čitav Narodnooslobodilački pokret trebalo prikazati kao srpsko-jevrejski, a pohapšene Mađare kao zavedeno oruđe u njihovim rukama.

U Senti je uhapšeno oko 100 ljudi, pred sud je izvedeno 35, od kojih je njih šest osuđeno na smrtne kazne, a ostali na vremenske kazne od 6 meseci do 15 godina. Jedan od osuđenika Janoš Takač, ubrzo je umro od zadobijenih povreda od mučenja u istražnom zatvoru. Među osuđenicima na robiju bilo je 20 Mađara. U Adi se broj uhapšenih kretao oko 40, od kojih su dvojica osuđena na smrt, dok je među osuđenima na vremenske kazne bio Karolj Čeh, jedan od starih vođa radničkog pokreta. Slična situacija bila je i u Bečeju. Posle prvih hapšenja njih dvanaestoro je osuđeno na smrt, a među njima i troje Mađara. U Vrbasu je osuđeno četvoro Mađara, a u Novom Sadu, Kuli, Somboru i drugim mestima u Bačkoj vršena su manja ili veća hapšenja, a među uhapšenima je uvek bilo Mađara.

Zbog slabe konspirativnosti istražni aparat mađarske okupacione kontrašpijunaže uspeo je da u prvoj godini zada velike udarce Narodnooslobodilačkom pokretu u Bačkoj i Baranji. Stotine su likvidirane na osnovu sudskih presuda, ali i bez njih, mnogi su premlaćivani u zloglasnim isledničkim komorama za mučenje, a ogroman broj ljudi pohapšen. Subotički zatvor, segedinska tamnica „Čilag“, čuveni „Konti“ i „Margitkeruti“, peštanski zatvori, zatvor u Vacu, tamnica u Šatoraljaujhelju, cegledski zatvor, zatvor za maloletnike i ženski zatvor „Marija nostra“, kao i kanjiški i drugi internacioni logori bili su krcati jugoslovenskim komunistima i antifašistima, a među njima su se nalazili i bački i baranjski Mađari, koji su rame uz rame sa svojom srpskom braćom, spremali i vodili borbu protiv fašističkog okupatora.

Velika hajka mađarskog fašističkog okupatora, koja se odigrala u periodu od avgusta 1941. do februara 1942. godine zaustavila je razvitak Narodnooslobodilačkog pokreta u Bačkoj i Baranji. Mnogi partijski rukovodioci, a među njima najviše Mađari, su se povukli u ilegalnost. Rad im je bio veoma otežan jer je policija većinu njih znala. Većina uhapšenih koje je sud ili policija puštala kući bio je stavljen pod policijski nadzor. U Severnoj Bačkoj intenziviran rad kontrašpijunaže je zadao težak udar pokretu. Pored brojčanih i organizacionih gubitaka, pokretu je načinjena i velika šteta, jer je posle prvih hapšenja okupator uspeo da iz Narodnooslobodilačkog pokreta istrgne Mađare. Zbog toga je pokret kasnije obuhvatao samo pripadnike srpske i hrvatske nacionalnosti. Ova činjenica potvrđuje da je okupator delom uspeo da postigne jedan od svojih važnih ciljeva - da odviji mađarske mase od Narodnooslobodilakog pokreta i da njega priaže kao srpsko-jevrejsku stvar. Mađarski fašisti su time hteli da steknu pravo na „konačni obračun“ sa slovenskim (uglavnom srpskim) stanovništvom kao celinom.

Težište Narodnooslobodilačke borbe u Vojvodini je posle 1941. godine bilo preneseno u Srem. Među sremskim, a kasnije i među slavonskim partizanima nalzili su se i Mađari. U Narodnooslobodilačkoj bori u Sremu učestvovao je i Pal Šoti, narodni heroj i jedan od najistaknutijih boraca radničkog pokreta Vojvodine. Iako je Partija u toku 1941-1942. izgubila velik broj svojih aktivista, ona je radila na obnovi i širenju Narodnoslobodilačkog pokreta. U partijskom organizacionom radu značajnu ulogu imala je Mađarica Klara Feješ, učenica iz Banata. Ona je još 1941. godine prešla iz Banta i po neposrednim direktivama Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu radila u Novom Sadu i drugim mestima južne Bačke, dok joj, u jesen 1943. godine nisu ušli u trag organi kontrašpijunaže u Bačkoj Palanci. Pri pokušaju hapšenja Klara se nije predala već je pružila otpor i u borbi sa žandarmima poginula.

U mađarskom delu Narodnooslobodilačkog pokreta nije bilo značajnijih promena sve do jeseni 1943. godine. Oni Mađari, koji se nisu slagali sa fašističkom okupatorskom politikom, zadovoljavali su se pasivnim držanjem, dok se aktivnim partijskim radom bavilo svega nekoliko Mađara u Sremu i južnoj Bačkoj. Jedan deo Mađarskih komunista, da bi se izvukao od stalnog policijskog nadzora, je otišao u mađarsku metropolu Peštu. Oni su, međutim, ubrzo uvideli da njihov boravak u Pešti ne može ništa koristiti pokretu, pa su pod vođstvom Milana Džanića, ponovo uspostavili vezu sa Narodnooslobodilačkim pokretom. Oni su imali imali zadatka da preuzimaju i šire ilegalne materijale, prikupljaju medicinski materijal i lekove za Narodnooslobodilaku vojsku, kao i da prikupljaju druga materijalna sredstva.

U junu 1943. godine mađarska okupaciona policija izvršila je opsežne akcije, praćene brojnim hapšenjima u Novom Sadu i okolini. U Senti, gde je među Mađarima pokret ponovo počeo oživljavati, uhapšeno je i sprovedeno u Novi Sad 10 lica. Od toga je četvoro osuđeno na robiju, a ostali su odvedeni u sabirni logor. Izvršena su hapšenja i u Vrbasu i Odžacima. Među uhapšenim Novosađanima bili su i Mađari - braća Husar i dr. Hapšenjem je zakačena i peštanska grupa pa je uhapšen i Milan Džanić, kasniji vođa uhapšenika u pokušaju proboja iz šatoraljaujheljske tamnice, koji zbog izdaje, nije uspeo i kojom prilikom je poginuo i on i nogi drugi zatvorenici. Godine 1944. izveden je još jedan značajan udar u Novom Sadu, kojom prilikom je palo kao žrtve i nekoliko Mađara antifašista. Krajem 1944. u ruke policiji je pao i Karolj Jo, koga je Partija bila postavila na čelo pokreta u Severnoj Bačkoj.

U pojedinim mestima u Vojvodini dolazilo je do hapšenja i zbog raznih akcija. Tako su na primer u Bačkoj Topoli uhapšeni Jožef Janik i Lajoš Červenak, koji su redovno širili vesti moskovskog radija i objavljivali neizbežan poraz fašističke Nemačke. Obojica su osuđena na kazne teške robije. Ovaj i drugi slični slučajevi potvrđuju da je krajem 1943. i u 1944. godini jednom delu mađarskog naroda već bila jasna situacija. Mnogi radnici nisu odlazili na posao, zbog čega su ih okupatori odvodili na prinudan rad, dok je od seljaka oduzimana stoka i žito za račun Nemaca. Bački i baranjski Mađari su bili prvi među svim Mađarima koji su uvideli da je stvar mađarskih fašista, koji su svoju sudbinu vezali za nacističku Nemačku, propala. U leto 1944. sve je više rastao broj mađarskih maldića koji se nisu odazivali pozivima u vojsku, dok su drugi opet dezertirali iz vojske, jer su ih tamo odvodili protiv njihove volje. Oni nikako nisu hteli da idu na front, tako da su već potkraj ratnog pohoda najvažnijim svojim zadatkom smatrali povratak kući po svaku cenu. Prilikom povlačenja, između Dunava i Tise, odvajali su se od nemačke fašističke vojske. Oni koji su Jugoslaviju smatrali svojom domovinom krenuli su na jug, u oslobođenu Bačku.

Banat

Srem i Slavonija

Mađari narodni heroji Jugoslavije

Za narodne heroje Jugoslavije proglašeno je troje pripadnika mađarske nacionalne manjine u Jugoslaviji.

Mihalj Servo (1900—1941), politički sekretar Okružnog komiteta KPJ za severni Banat i jedan o organizatora Narodnooslobodilačke borbe u Vojvodini. Za narodnog heroja proglašen 5. jula 1951.
Kosta Nađ (1911—1986), učesnik španskog građanskog rata i Narodnooslobodilačke borbe, komandant Treće armije JA i general armije JNA. Ordenom narodnog heroja odlikovan 20. decembra 1951. godine.
Pal Šoti (1916—1993), učesnik Narodnooslobodilačke borbe. Ordenom narodnog heroja odlikovan 27. novembra 1953. godine.

Vidi još

Literatura

tekst Karolja Brindza - Učešće jugoslovenskih Mađara u Narodnooslobodilačkoj borbi u knjizi „Vojvodina u borbi“. Matica srpska „Novi Sad“ 1951. godina.
Vojna enciklopedija. Beograd 1975. godina.
Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Mladost. 1975.