Mandolina

Mandolina je žičani (kao i kordofoni) instrument, vrlo prijatne boje tona. Mandolina je od drveta a ima rezonantnu kruškastu kutiju i malu hvataljku - vrat. Zbog kratkoće vrata, žice su duplirane da bi se pojačala snaga tona. Mandolina je u Italiji nacionalni instrument. Ime je dobila po svom obliku. Mandolina je zapravo naziv za malu mandolu (italijanski il mandolino je deminutiv od la mandola), a mandola je dobila naziv po italijanskoj reči za badem - la mandorla, odnosno hebrejskoj mendel. Na Balkanu je prisutna u dalmatinskom području kao vrlo mnogo i rado upotrebljavan instrument. Mandolina je instrument koji danas retko može videti. Najčešće kada je u pitanju narodna muzika ili u pojedinim aranžmanima zabavne muzike. Nastala je od laute, instumenta na kome su svirali trubadari i truveri.

Mandolina

Mandolina svodnog vrha
Klasifikacija	Žičani instrumenti
Hornobestel-Zaks sistem	321.321-6 (napuljska) ili 321.322-6 (ravnih leđa)
Razvijen	Sredinom 18. veka iz mandolina
Boja zvuka	zavisi od tipa
Opseg
(mandolina koja se redovno podešava, sa 14 dirki uz telo)

Turska mandolina

Svrstava se u kordofone trzalačke instrumente. Po podešavanju i registrima identična je violini, a sviračko umeće je gotovo jednako kao kod violine. Ipak ovaj instrument ne uživa takav ugled kao violina. Brojne su predrasude o mandolini kao instrumentu manje vrednosti s ograničenim mogućnostima naspram drugim instrumentima, mada nisu zasnovane na činjenicama već proizlaze iz nepoznavanja stvarnih mogućnosti i vrednosti tog instrumenta.

Mandolina je često privlačila pažnju kompozitora. Vivaldi je napisao dva koncerta za dve, te jedan za jednu mandolinu, sve to u pratnji gudačkog orkestra i čembala. Mocart je mandolinu koristio u dve pesme iz 1781. godine – Die Zufriedenheit (K349) i Komm, liebe Zither (K351), a njegova najpoznatija upotreba mandoline je pratnja Don Điovanijeve serenade Deh, vieni alla finestra iz istoimene opere (1787), slikovita vrsta koja se pojavljuje i u Seviljskom brijaču (1782) Điovanija Pajsiela. Čak je i Betoven kao mladić komponovao šest kompozicija za mandolinu i čembalo od kojih su pronađene samo četiri (dve sonatine, varijacije i Adagio ma non troppo). Mandolina je takođe bila instrument na kome je mladi Paganini učio da svira od svog oca pre nego što je naučio da svira violinu.

Delovi mandoline

Korpus

Glavni deo instrumenta je korpus ili rezonantna kutija kruškolikog oblika, koji je sa zadnje strane vrlo ispupčen. Od korpusa zavisi sva vrednost, snaga i izražajnost instrumenta, a ima i snažan uticaj na kvalitet tona. Sastavljen je od gornje daske – glasnjače, koja je napravljena od jelovine. Ispod glasnjače se nalazi podupirač odnosno daščica (poput „dušice” kod gudača) koja podupire glasnjaču i stoji okomito na nju, a sprečava da se glasnjača iskrivi što bi rezultiralo određenim gubitkom zvučnosti. U centru glasnjače nalazi se okrugli otvor – zvučni otvor iz kojeg izlaze zvučni talasi. Oko njega se nalazi zaštita najčešće napravljena od kornjačevine ili ebanovine, a služi za zaštitu glasnjače od udara trzalice. Ostatak korpusa sastavljen je od javora, i to od niza savijenih i slepljenih daščica. Sve daščice trebaju biti izrađene od istog komada drva i složene po istom redosledu. Što je korpus lakši i daščice tanje, to je instrument kvalitetniji.

Vrat

Vrat je pričvršćen na korpus instrumenta, a njegova površina mora biti na istoj visini s glasnjačom. Na vrat se postavlja tastatura od mahagonija ili ebanovine koja doseže do rupe na glasnjači, pa često i iznad nje. Na tastaturi se nalazi 22 do 29 pragova napravljenih od mesinga, koji je dele na polja. Susedni pragovi su međusobno udaljeni za interval male sekunde. Na gornjem delu hvataljke nalazi se sedlo od kosti. Sedlo usmerava žice, a ne sme biti previsoko, jer će i to rezultirati loše ugođenom mandolinom. Lako ga je ispraviti produbljujući proreze za žice. Iako je prenisko žica će se naslanjati na prvi prag te će zujati ili zvučati pola tona više.

Glava

Na vrat se nastavlja glava instrumenta takođe od javora. Mehanika na kojoj su pričvršćene žice ugrađena je u glavi instrumenta. Sastavljena je od 8 ključeva (čivija), sa svake strane po četiri, na kojima su namotane žice, a služe za regulisanje napetosti žica. Mehanizam ključeva se izrađuje od čelika i sastoji se od tri dela: valjka s nazubljenim krajem, vijka koji se uklapa u zupce valjka i ključa koji se uglavljuje u vijak. Njegovim okretanjem pokreće se mehanizam čime se reguliše napetost žice.

Ostali delovi

Žice su postavljene u četiri para, ugođena u kvintama (g d1 a1 e2). Prva i druga načinjene su od glatkog čelika, a treća i četvrta su namotane oko svilene strune nitima posrebrenog bakra. Konjić je pomičan, napravljen od tvrdog drva (ebanovine), a deo preko kojeg prelaze žice je od slonovače. Ima široku bazu koja savršeno prianja na glasnjaču. Poželjno je da je konjić viši na području četvrte žice, a niži na području prve, jer četvrta žica, zbog debljine, pri oscilovanju ima veću amplitudu, te bi preniski konjić prouzrokovao previše šumova. S druge strane, na višim žicama bi prevelika visina konjića otežavala sviranje u poziciji.

Trzalica

Stare mandoline su se svirale s trzalicama od sedefa ili drva. U nekim delovima se koristila trzalica od guščijeg pera, odatle i potiče naziv „penna” što u prevodu znači pero. Moderna mandolina najbolje zvuči svirana trzalicom od kornjačinog oklopa, koja mora biti zaobljena, elastična i izdužena (bolja je što je duža), a dobra zamena su i plastične. Kvaliteta tona takođe zavisi i od trzalice.

[[|[[|]]]]== Istorija== Istorija mandoline usko je povezana sa istorijom lutnje. U 16. veku nastaje mandora s 4 jednostruke ili dvostruke žice. Pojavljuje se u Francuskoj, Nemačkoj i Engleskoj. Italijanski oblik je mandola s 5 ili 6 jednostrukih ili dvostrukih žica ugođenih u kvartama s jednom tercom. Naziv mandola prvi put se koristi 1589. u Firenci. Naziv mandolina prvi koristi Stradivari za umanjenu mandolu. Od sredine 18. veka pojavljuje se napolitanska (napuljska) mandolina koja ima 4 dvostruke metalne žice ugođene u kvintama kao kod violine i ton se proizvodi perom ili trzalicom od kornjačevine. Na vratu su usađeni metalni pragovi, konjić je pomičan, a žice se vezuju na kraju tela na usađene klinove. Uz ovaj oblik postoje i milanska, đenovska, lombardijska, venecijanska i sicilijanska. One se bitno razlikuju od napolitanske mandoline, jer imaju oblik male lutnje te je ponekad nazivaju „Liuto piccolo” ili „Liuto soprano”.

Milanska, đenoveška i lombardijska imaju po 6 dvostrukih struna od creva ugođenih u kvartama s jednom tercom, venecijanska je ista kao lombardijska bez 6. para struna i sve imaju crevnate strune i crevnate pragove na vratu, a brešanska ima 4 jednostruke žice. Italijani su raširili te instrumente uglavnom podučavajući bečku i parišku aristokratiju.

U 18. veku mandolina je bila jedan od najpopularnijih instrumenata u Italiji i Francuskoj. Svirana je u svim socijalnim grupama - od najnižeg staleža do aristokratije. Postoji vrlo bogata barokna literatura za mandolinu, od velikih majstora barokne muzike kao što su Vivaldi, Skarlati, Handel, Paizielo do onih manje poznatih Gervasio, Leče, Sesere, Leone, Denis, Boni, Valentini, Eterardi, Barbela, Konforto, Lamberti, Rigieri, Kaudioso i dr. Sredinom 18. veka štampaju se prve školske knjige za mandolinu a najpoznatije su iz škola G. Leonea, P. Denisa, G. Foučetija, G. B. Gervasija. Njihove škole se baziraju na problemima kao što su lestvični nizovi, rastavljeni akordi, arpeđio preko dve žice, preskok žica i ukrasi. Škole baroknih majstora otvaraju nove načine variranja. Ove škole izvrsno postavljaju desnu ruku, jer se sve kompozicije moraju izvesti s lakoćom. Savladavaju se brzi pasaži, odnosno svi tehnički problemi barokne muzike. Ne upotrebljava se tremolo, tonaliteti su do 3 predznaka. Raspon tonova je kraći jer su tada mandoline imale manje polja nego današnje.

Na prelazu 18. u 19. vek, dolazi do mešanja dve tradicije zbog političko kulturnih prilika. Te dve tradicije su italijanska i austrijska, jer kao u Italiji, mandolina je imala svoj procvat i u Austriji, pogotovo u Beču. Tamo se sviralo na brešanskoj mandolini, zbog uticaja Bortolacija koji je taj instrument doveo u Beč (on je prvi napisao školu mandoline na nemačkom jeziku). Kompozicije za mandolinu pisali su poznati bečki kompozitori kao što su Mocart, Betoven, Humel i dr.

Do 19. vek - mandolom su se nazivale gotovo sve mandoline s plastičnim žicama (brescijanska, lombardijska, venecijanska i sl), a od 19. veka, zbog potrebe da se stvori jedna porodica trzalačkih instrumenata koji bi oformili kvartet ili orkestar poput gudačkog, mandola postaje naziv za instrument po obliku sličan napolitanskoj mandolini, samo većih dimenzija s dubljim žicama (poput viole kod gudača). Osim mandole tada se izrađuju i afirmišu instrumenti koji bi kod gudača zamenili violončelo i kontrabas. Tako su nastale alt mandole, tenor mandole, mandolončelo i mandolon.

Usavršavanjem napolitanske mandoline, uvođenjem metalnih žica i modernih ključeva, te produžavanjem hvataljke do 25, pa čak i do 29 pragova, došlo je do potrebe da se za mandolinu pišu sve zahtevnija i virtuoznija dela. U početku u orkestrima su se najčešće svirale obrade raznih operskih dela, ali s vremenom se pisalo sve više originalnih dela za mandolinu. Štampana su brojna dela koncertne muzike za mandolinu. U Italiji su živeli izvrsni virtuozi, kompozitori, graditelji i pedagozi koji su doprineli afirmaciji mandoline, te bi se moglo reći i zlatnom dobu mandoline i mandolinskih orkestara. Glavni predstavnici romantizma su Rafael Kalace – mandolinista, graditelj, kompozitor i pedagog, te Karlo Manier. Njihove škole se nadograđuju na škole baroknih majstora. Česta je upotreba tremola, duo – stil, višeglasja (dvohvati, trohvati), proširen je opseg tonova, vežbe prolaze kroz sve tonalitete dura i mola. S obzirom da su R. Kalas i C. Manier i njihovi sledbenici pisali najzahtevnije kompozicije, njihove škole najbolja su priprema za svladavanje mandolinske romantičke literature. Od ostalih kompozitora za mandolinu najpoznatiji su Maručeli, Ranieri, Amoroso, Leonardi, Grazijani – Volter, Branzoli, Bertuči, De Kristofaro, Silvestri, Belengi, Fransija, Marzutini, Botačijari, Makioči i dr.

Literatura

• K. Wolki: History of the Mandolin
• J. Tyler, P. Sparks: The mandolino and the Neapolitan mandoline, Oxford 1989.
• P. Sparks: The classical mandoline, Oxford 1995.
• I. Kenk-Kalebić: Tehnika sviranja mandoline, diplomski rad
• „Mandoline”. Encyclopedia Britannica. 17. 1911. 
• Adelstein, Samuel (8. 6. 1893). „The Mandolin, One of the Sweetest Stringed Instruments”. The Morning Call. San Francisco. Arhivirano iz originala 15. 3. 2015. g. Pristupljeno 15. 3. 2015. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Dumbrill, Richard J. (1998). The Archaeomusicology of the Ancient Near East. London: Tadema Press. 
• Ficher, Miguel; Schleifer, Martha Furman; Furman, John M., ur. (2002). Latin American Classical Composers: A Biographical Dictionary. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. ISBN 9781461669111. 
• McDonald, Graham (2008). The Mandolin Project. Australia: Jamison, A.C.T., Graham McDonald Stringed Instruments. ISBN 978-0-9804762-0-0. 
• Sparks, Paul (2003). The Classical Mandolin. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780195173376. 
• Tyler, James; Sparks, Paul (1989). The Early Mandolin. 
• Tyler, James; Sparks, Paul (1996). „The Mandolin: Its Structure and Performance (Sixteenth to Twentieth Centuries)”. Performance Practice Review. 9 (2): 166—177. doi:10.5642/perfpr.199609.02.05 . 
• Johnson, Chad (2003). Hal Leonard Mandolin Chord Finder. United States: Hal Leonard. ISBN 978-0-634-05422-8.  A comprehensive chord dictionary.
• Major, James (2002). Mandolin Chord Book. United States: Music Sales Ltd. ISBN 978-0-8256-2296-0.  A case-style chord dictionary.
• Richards, Tobe A. (2007). The Mandolin Chord Bible: 2,736 Chords. United Kingdom: Cabot Books. ISBN 978-1-906207-01-4.  A very comprehensive chord dictionary.
• Bay, Mel (1987). Complete Mandolin Method. United States: Mel Bay. ISBN 978-0-87166-763-2.  Instructional guide.

Spoljašnje veze

• Accademia Mandolinistica Pugliese (Puglia-Italy)
• Mandolin na sajtu Curlie (jezik: engleski)
• List of mandolin method books from 1629 to present
• List of composers for the mandolin with more than 1900 names. Includes mandolin solos, ensembles, concertos, chamber music, and bluegrass. Japanese website, but needed parts are in English
• Works for orchestras that contain small parts for mandolin. Japanese website, but needed parts are in English.
• Works for mandolin or with major parts for mandolin.
• 19 works from Italian composers, during the mandolins first rise, copies from manuscript into modern notation.