Manastir Pakra
Manastir Pakra je manastir Eparhije pakračko-slavonske Srpske pravoslavne crkve, smešten u središnjoj Slavoniji, u opštini Sirač. Manastir je trenutno u lošem stanju i bez monaštva.[1] Prema nekim istorijskim izvorima manastir se još naziva i Nova pustinja.
| Manastir Pakra | |
|---|---|
.jpg) | |
| Osnovni podaci | |
| Jurisdikcija | Srpska pravoslavna crkva |
| Eparhija | Eparhija pakračko-slavonska |
| Osnivanje | 15. ili 16. vek (prvo pominjanje) |
| Lokacija | |
| Mesto | Donji Borki |
| Država |  Hrvatska |
| Koordinate | 45° 33′ 13.8″ N 17° 20′ 13″ E / 45.553833° S; 17.33694° I |
  Manastir Pakra Manastir Pakra na karti Hrvatske | |
Položaj i pripadnost
urediManastir Pakra se nalazi na području sela Donji Borki, između slavonskih gradića Daruvara i Pakraca, starog sedišta slavonskog vladičanstva. Manastir je smešten uz rečicu Bijelu, pritoku reke Pakre (po kojoj je manastir dobio naziv). Oblast oko manastira pripada brdsko-planinskom delu Slavonije (planina Papuk), nazvanom Zabrđe. Okolna sela su do poslednjeg rata bila naseljena mahom srpskim življem.[2]
Pakračko-slavonska eparhija, u čijem sastavu je manastir Pakra, sa neprekinutim nizom pravoslavnih episkopa na čelu od 1704. do danas, pod svojom duhovnom jurisdikcijom okupila je, tokom više od tri veka, pravoslavno stanovništvo Slavonije i, nešto kraće, severne Hrvatske. U 18. veku definisana kao dijeceza unutar granica Karlovačke mitropolije, svoju je matičnu crkvenu organizaciju nadživela kao zaokružen entitet, da bi, u ponešto izmenjenim geografskim i jurisdikcionim okvirima, od 20. veka postala deo obnovljene srpske patrijaršije.
Istorija manastirskog kompleksa
urediPlaninske krajeve Slavonije srpsko stanovništvo naseljava već u 15. veku, sklanjajući se pred Osmanlijama. Doseljavanje je posebno bilo značajno u 16. veku, posle pada Slavonije pod Osmanlije. Slavonija je tada bila prilično pusta, pošto se dotadašnje rimokatoličko stanovništvo iselilo pred Osmanlijama u Gradišće (preci današnjih Gradišćanskih Hrvata).
U istorijskim izvorima manastir se još naziva i Nova Pustinja. Najstarije svedočanstvo o njegovom postojanju je iz 1556. godine.[3] Pominje se te godine iguman Teodosije, jedan u nizu do tada. Po legendi manastir je podigao neki Stamenko Njigomir pokajnik i pustinjak. Taj Stamenko ili Stanko se zamonašio i dobio ime Jovan. Kaluđer Jovan je sa drugim monasima napravio drvene kolibe iz kojih je proistekao manastir Pakra. Za vreme turske vlasti u Slavoniji je zapusteo, a obnovio ga je 1697. mitropolit moravski Grigorije[4] sa svojim monasima iz Mileševe.
Na putu do manastira nalaze se dva sela Bijela i Sirač. Sirač je mesto gde je 1695. godine patrijarh Čarnojević hteo da sagradi patrijaršijsku rezidenciju. Sirač je nekada bio drugi po veličini grad u Slavoniji, a njegovu drevnu crkvu je takođe hteo patrijarh srpski da pretvori u "patrijaršiju". Ali od te zamisli je odustao. Tu se nalazio zamak i starodrevni grad u kojima su živeli sirački vlastelini Tibolovići, Kastelanovići i grofovi Jankovići.[4]
U istoriji je zabeležen odlazak Teodora Mileševca 1717. godine u Rusiju radi milostinje, gde dobija dosta darova, najviše knjiga i crkvenih dragocenosti u vrednosti od 100 rubalja. Vredno monaštvo je ubrzo uvećalo manastirsku ekonomiju (polovinom 19. veka posed manastira je bio veći od 100 jutara), pa je počelo obnovu zapustelog manastira Sveta Ana. Između 1759. i 1763. godine podignuta je kapela Svetog Nikole na manastirskom groblju.[5] Ikonostas manastirske crkve je iz 1773. godine, a radio ga je ikonopisac Vasilije Ostojić[3] sa pomoćnikom Lazarom iz Novog Sada. Rezbarski posao je uradio 1774. godine majstor bildhauer, Jovan Dujković iz Podborja (Daruvara).[4]
Manastir je teško stradao 24. maja 1780. godine u strašnom nevremenu, koje je odnelo krovove sa crkve i svih zgrada. Zbog nedostatka sredstava obnova je urađena tek 1785. godine.
U Prvom svetskom ratu manastirska i parohijska crkva su ostale bez zvona. 1923. urađena je temeljna obnova manastira, a na manastirskoj ekonomiji u Bijeloj je sagrađena nova kuća.
Visarion Saraj je služio kao jerođakon 7 godina u manastiru.
Drugi svetski rat je doneo potpunu propast manastira, koji je doživeo sličnu sudbinu kao i Srbi u NDH. Kaluđeri su proterani u Srbiju. Deo manastirskih starina je sakrio iguman Jefrem, a deo je prenet u Zagreb. 1943. godine ustaše su zapalile kelije, a crkva je uništena. Stvari koje je iguman zakopao pronašli su partizani. Od ovih stvari opstale su samo neke, među njima Mileševska plaštanica, dar moldavskog vojvode Ivana Aleksandra IV i njegove žene Roksande, koja se sada čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Zagrebu (obnovljen 2006), gde predstavlja jedan od najdragocenijih umetničkih predmeta.
Posle rata crkva je osposobljena za bogosluženje, a od kelija je obnovljeno toliko koliko je najpotrebnije monahinjama koje su živele tu i obnavljale manastir.
U poslednjem ratu u Hrvatskoj manastir je ponovo opusteo. Nakon prestanka ratnih operacija, 1997. godine, zbog izuzetno lošeg stanja, preuzete su ikone Svetog Jovana, Susreta Marije i Elizabete te Hrista s vladičanskog trona, koje su potom skladištene u depo HRZ-a u Ludbregu. Dok su preostali delovi ikonostasa grobljanske kapele skladišteni unutar crkve, tako da su veći delovi prislonjeni uz klupe, a ostatak je raširen po prostoru crkve. Ruševine te male kapele danas su potom obrasle visokim rastinjem, tako da je put do njene unutrašnjosti, naročito tokom letnjih meseci potpuno nepristupačan.[6]
U maju 2007. godine sprovedena je dezinsekcija prostora crkve, a u maju i junu sanirana je narušena statika građevine stegama na više pozicija u temelju crkve i u nivou obodnog venca severnog i južnog zida. Tokom otvaranja temelja obavljena je i drenaža crkve, međutim i do danas nije bilo veće obnove.[6]
Danas je manastir Pakra prazan i gotovo zapušten. O njemu se brine paroh daruvarske pravoslavne crkve.
Manastirska porta
urediU manastirskoj porti, na njenoj sredini, s polukružnim svetištem i zvonikom uz glavno pročelje, sagrađena je crkva Vavedenja Presvete Bogorodice, a odmah do nje konak, a nešto dalje grobljanska kapela i groblje.
Crkva Vavedenja Presvete Bogorodice
urediCrkva Vavedenja Presvete Bogorodice koja je dovršena 1765. je barokna jednobrodna građevina, sagrađena od klesanog kamena sa manjom količinom gipsa i cigle.[7] Crkveni krov je 1803. godine dobio pokrivač od pocinkovanog lima.
Crkva je u svojoj dugoj istoriji nekoliko puta teško stradala. Treba spomenuti godine 1780. i 1887. godinu, kada je u oba slučaja u nevremenu potpuno uništen limeni krov crkve, što je za posledica imala stvaranje nepovoljnih mikroklimatskih uslova koji su imali razarajuće delovanje na drveni inventar, posebno na ikonostas same crkve.
Naosom crkve dominira veliki ikonostas, odvajajući glavi brod od svetišta. Ikonostas je podignut 1779. godine, visok je skoro 10 metara, ima 72 ikone, raspoređene u pet redova s dodatim pevnicama i tronovima sa obe strane.
U najnižem redu su scene iz Starog zaveta, zatim šest prestolnih ikona s carskim dverima. U sledećem redu niže se dvanaest Hristovih i Bogorodičinih praznika s tajnom večeru u sredini. Sledi ikona Deisis usred dvanaest apostolskih ikona. Iznad toga je velika ikona Sv. Trojice usred proročanskih ikona, a na vrhu u središtu stoji Raspeće, a sa strane Bogorodice i sv. Jovan. Dve bogato ukrašene trouglaste grupe kartuša od po šest ikona, prikazuju Hristove muke, i zatvaraju sa obe strane vrha ikonostasa i dopiru do samog svoda crkve.[8]
Ikone su oslikane u tehnici tempere na dosta tankom sloju tutkalno-kredne osnove, a pripisuju se novosadskom umetniku Vasiliju Ostojiću.[9]
Konak
urediManastirski konak je dugačka uska građevina sa tri krila i dve etaže.
Zvonik
urediUz zapadni zid crkva Vavedenja Presvete Bogorodice dozidan je zvonik 1769. godine, tako da je osnova s apsidom i zvonikom dobila oblik krsta.
Grobljanska kapela
urediOsim crkve i konaka, na jednom blagom uzvišenju sagrađena je 1761. godine (ili 1764?), grobljanska kapela Svetog Nikole[4] — jednobrodna građevina sa polucilindričnim svodom, polukružnim svetištem, pevnicom i kriptom gde su sahranjivani monasi. Ikonostas kapele Sv. Nikole, delo nepoznatog majstora, nešto je starije od velikog ikonostasa iz crkve Vavedenja Presvete Bogorodice, a izrađen je 1764. godine (prema natpisu na vladičanskom tronu), ili tri godine nakon gradnje kapele.
Grobljanska kapela Svetog Nikole doživela je lošu sudbinu zbog njene izgradnje na uzvišenju pored crkve Vavedenja Presvete Bogorodice, koje je sklono prirodnom klizanju tla. To je izazvalo pucanje i razdvajanje zidova kapela, a dovelo je i do urušavanje zvonika i krovišta. Zbog ovih promena u konstrukciji freskodekoracije koje su bile u prostoru kapele, posebno ikonostas, doživeo je neviđeno propadanje u vrlo kratkom vremenu.[10]
Riznica
urediRelikvije
urediIzmeđu dva svetska rata opisano je više dragocenih predmeta u tadašnjoj manastirskoj riznici:
- Godine 1934. godine pomenuta kao najveća dragocenost (po starini) ikona Sv. Bogorodice, koja se nosi samo tokom Velike litije.
- Drveni krst obložen sedefom, sa starim grčkim natpisom.
- Krst Arsenija III Čarnojevića, dug 0,44 a širok sa kracima 0,20 metara. Na njemu su se sa strane nalazile po jedna veća i deset malih ikonica. Krst je bio ukrašen i sa dragim kamenjem: dva velika opala, osam krupnih tirkiza, dva ahata, 52 merdžana, 66 osrednjih ahata i opala, a najveći gornji kamen je nedostajao. Na krstu su bile upletene i „dve jabuke”, a postoje i grčki i jevrejski inicijali. Kada je manastir posetio srpski Patrijarh, pored krsta dao je - skinuvši sa sebe „vladičansku panagiju” od zlata, na kojoj su se sa prednje strane nalazio biljur kristal. Na zaklopcu se videlo ispisano patrijarhovo ime; još tada je panagija bila sklonjena u mitropolijski dvor u Pakracu.
- Više drugih krstova, ikona, bogatih ukrasa i minijatura iz 15. i 16. veka. Na jednoj "golpiji" dugoj 0,21 metar našlo se veštom rukom drvorezbara i kujundžije (koji ga je pratio), čak šest većih, jedna srednja i 30 malih ikonica.
- Plaštanica (kao najznačajniji predmet, poznata kao Mileševska plaštanica), poklon moldavskog vojvode Jovana Aleksandra Lupusneana i njegove supruge Roksande, od 6. avgusta 1567. godine. Vojvotkinja Roksanda je bila kći srpskog despota Lazara Brankovića. I ona i njena majka (kada je postala udova) udala se za moldavskog boljara. Dvor moldavskog gospodara Jovana nalazio se u gradu Sučavi u Moldaviji. Turci su ga skinuli sa vlasti i zatočili u Carigradu, „a odande se izbavio navodno uz pomoć Sv. Save”. Kada je ponovo postao vladar u Moldaviji 1563. godine, poslao je u znak zahvalnosti srpskom svetitelju taj vredan poklon. Plaštanica je bila prvobitno namenjena grobu Sv. Save u manastiru Mileševi, ali je odatle zbog Osmanlija, preneta u manastir Pakru.[11] Na pokrovu je lepa ikona polaganja Hrista u grob, a sve linije su izvedene u stvari ukrasima od zlata i sitnog dragog kamenja. Posebnu zanimljivost predstavlja fakat da su likovi na ikoni, u stvari ovekovečeni članovi te moldavske vojvodske porodice. Sam vojvoda Jovan "pozajmio" je lik Prepodobnom Josifu, a Roksanda sa kćerima - ženama mironosicama.[12]
- Od crkvenih sasudi pominju se i dva velika, dva srednja i četiri mala kandila iz 1754. godine.
- Na samom kraju 18. veka bratstvo manastira Pakra poručilo je nekoliko bakroreza, pa tako iz 1800. godine potiče predstava Prenosa moštiju Svetog Nikole , dedikacije manastirske grobljanske kapele.[13] U glavnoj manastirskoj crkvi bakrorez je služio kao celivajuća ikona. Originalna ploča nalazila se u Pakri sve do Drugog svetskog rata.
- Pakranski monasi bili su i ktitori bakroreza sa predstavama Preobraženja Hristovog Vavedenja Bogorodice i Svetog velikomučenika Teodora Tirona .
Bogoslužbene knjige
urediBiblioteka manastir je bila bogata i sa bogoslužbenim knjigama, među kojima su značajnija:
„Ravnoriječko jevanđelje” — najznamenitija rukopisna srbulja koje potiče iz južne Srbije, iz manastira Ravna Reka. Tu knjigu su pisali 1437. godine duhovnik Gerasim i majstor Neša, dok je boju dao iguman Novak, a ostalo dao prota Januš. Jevanđelje se zatim 1661. godine okovano - na drvene korice je prikovan zlatno srebrni okov.
„Rusko jevanđelje” — staro vredno jevanđelje sa teškim srebrnim koricama. Na njima se nalaze pet minijaturnih sličica na zlatnom emajlu. Tu svetu tešku knjigu (sa kojom se zbog težine ne služi), sa trebnikom, pozlaćenim putirom, dvema velikim i šest malih kandila darovao je ruski knez Vojta Vojnić iz Kijeva.
Povraćaj relikvija
urediSredinom decembra 2018. godine Eparhiji pakračko-slavonskoj vraćeno je 108 ikona koje će se čuvati u novom depou Eparhijskog dvora u Pakracu sa riznicom, na osnovu Sporazuma između Srbije i Hrvatske i pratećeg Protokola, uz saglasnost Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve, Tako će se u ovom depo naći i deo ikona iz manastira Pakrac.[14]
Vidi još
urediIzvori
uredi- ^ „Eparhija slavonska — Manastiri”. Arhivirano iz originala 6. 12. 2013. g. Pristupljeno 26. 06. 2012.
- ^ Manastir Pakra Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. фебруар 2018), Oрćina Sirač.
- ^ а б "Србски народни лист", Будим 1846. године
- ^ а б в г "Правда", Београд 1934. године
- ^ Povijest crkve Vavedenja Presvete Bogorodice U: Edo Anušić Ikonostasi manastira Pakre. Stručni rad, Godišnjak Hrvatskog restauratorskog zavoda, 2/2011 UDK pp. 179-180.
- ^ а б Edo Anušić Ikonostasi manastira Pakre Архивирано на сајту Wayback Machine (1. novembar 2016) Stručni rad, Godišnjak Hrvatskog restauratorskog zavoda, 2/2011 UDK
- ^ Dušan Kašić, Srpske manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd, 1996, 198, 199 .
- ^ Edo Anušić Ikonostasi manastira Pakre Stručni rad, Godišnjak Hrvatskog restauratorskog zavoda, 2/2011 UDK rr. 180,181
- ^ ANĐELA HORVAT, RADMILA MATEJČIĆ, KRUNO PRIJATELJ, Barok u Hrvatskoj, Zagreb, 1982, 176.
- ^ Edo Anušić Ikonostasi manastira Pakre Stručni rad, Godišnjak Hrvatskog restauratorskog zavoda, 2/2011 UDK r.184
- ^ Franc Curk, Mileševska plaštanica, Niš i Vizantija 4., str. 465-478
- ^ "Pravda", Beograd 7. jul 1934. godine
- ^ S. Mileusnić, Srpska grafika na području Slavonije, 241
- ^ „Ikone vraćene eparhijama SPC u Hrvatskoj”. RTS Beograd 13.12.2018. Pristupljeno 13. 12. 2018.
Literatura
uredi- Krasić, Vladimir (1886). „Manastir Pakra”. Stražilovo. 2: 1633—1638, 1655—1662, 1691—1696.
- Krasić, Vladimir (1886). Opis manastira Pakre: Prilog k istoriji srpske crkve. Novi Sad: Srpska štamparija.
- Kašić, Dušan Lj. (1967). Srbi i pravoslavlje u Slavoniji i sjevernoj Hrvatskoj. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva Hrvatske.
- Kašić, Dušan Lj. (1971). Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji. Beograd: Srpska Patrijaršija.
- Kašić, Dušan Lj. (1988). Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnih sveštenika Hrvatske.
- Luka Bosanac, Manastir Pakra u Slavoniji, SPC: Eparhija slavonska, Pakrac 2016.
