Logor Sajmište

Logor Sajmište, ili prevedeno sa nemačkog Jevrejski logor Zemun (nem. Semlin Judenlager) bio je nemački logor smrti koji se nalazio na levoj obali reke Save, naspram Savskog mosta, na mestu Starog sajmišta.

Logor Sajmište
Koncentracioni logor
Centralna osmatračka kula u kojoj je bila smeštena uprava logora (2024)
Koordinate	44° 48′ 46″ S; 20° 26′ 42″ I
Mesto	Zemun, danas Novi Beograd
Pod kontrolom	Nacistička Nemačka (8. decembar 1941 — maj 1944) Nezavisna Država Hrvatska (maj 1944 — jul 1944)
Komandant	Herbert Andorfer
Postojao	Jevrejski logor Zemun: 8. decembar 1941 — maj 1942. Prihvatni logor Zemun: maj 1942 — jul 1944. Logor Sajmište: 8. decembar 1941 — jul 1944.
Zatvorenici	prvenstveno Srbi, Jevreji i Romi
Broj zatvorenika	Jevrejski logor Zemun: oko 7.000 ljudi Prihvatni logor Zemun: oko 32.000 ljudi Ukupno: najmanje oko 39.000 ljudi
Broj žrtava	Jevrejski logor Zemun: najmanje 6.380 ljudi Prihvatni logor Zemun: najmanje 10.636 ljudi Ukupno: najmanje 17.016 ljudi
Poznati zatvorenici	Hilda Dajč
Veb-sajt	www.starosajmiste.info

Napušten nakon nemačkog bombardovanja Beograda 6. aprila, sajamski prostor se nalazio nekoliko kilometara od Zemuna, na teritoriji koja je ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske, gde je Sajmište označavalo njenu najistočniju tačku. Ona je na zahtev Nemaca tu teritoriju ustupila i na njoj dozvolila uspostavljanje logora, pod uslovom hrvatske vlade ”…da u logoru ne bude srpskih stražara ili policajaca i da se logor snabdeva i finansira iz Beograda.” Upravu nad logorom je imao nemački SS do maja 1944. Posle toga komandu nad logorom preuzimaju ustaše.

U početku je logor bio samo za srpske Jevreje i to prvenstveno žene, decu i starce. Svakodnevno, od 8. decembra 1941. do početka maja 1942. godine, jevrejska deca, žene i starci ubijani su na putu od logora do pripremljenih masovnih raka u selu Jajinci i za samo pet meseci u logoru je stradalo preko šest hiljada Jevreja. Kada je maja 1942. dovršeno uništavanje Jevreja, a Srbija proglašena za nem. Judenrein – očišćenu od Jevreja, logor je počeo da prima i druge taoce: komuniste, partizane, četnike, kao i civile uhvaćene na području ratnih dejstava od maja 1942. do jula 1944. godine.

Kroz „Prihvatni logor Zemun“, kako mu je glasio novi naziv, prošlo je oko trideset dve hiljade ljudi, a ubijeno oko jedanaest hiljada. Logor na Starom beogradskom sajmištu bio je najveći nemački logor ne samo u okupiranoj Srbiji, već i na evropskom jugoistoku. U savezničkom bombardovanju 1944. godine oštećeni su i porušeni mnogi logorski/sajamski paviljoni, nakon čega je logor rasformiran.

Većina Nemaca odgovornih za rad logora je uhapšeno i izvedeno pred Nirnberški sud. Nekoliko njih je izručeno Jugoslaviji i pogubljeno. Komandant logora Herbert Andorfer i njegov zamenik Edgar Enge su uhapšeni tokom 1960-ih nakon mnogo godina skrivanja. Obojici su u Zapadnoj Nemačkoj i Austriji izrečene kratke kazne, mada Engeova kazna nikada nije ispoštovana zbog njegovih godina i lošeg zdravlja.

Osnivanje logora

Logor Sajmište na mapi Evrope

Prvi beogradski sajam, građen kao značajan privredni i trgovački kompleks, po izbijanju Drugog svetskog rata postao je stratište, mesto stravičnog stradanja. Gestapo je formirao koncentracioni logor Sajmište, ili prevedeno sa nemačkog Jevrejski logor Zemun (nem. Semlin Judenlager), radi likvidacije jevrejskog i romskog stanovništva u Beogradu i Srbiji.

Nakon što je Vermaht streljao u znak odmazde 4.000 do 5.000 muškaraca Jevreja, nemačka administracija je u jesen 1941. počela da traži lokaciju na koju bi bili premešteni preostali Jevreji, žene, deca i stari, koji su zbog pola, godina ili fizičkog stanja bili pošteđeni streljanja. Prvobitno, plan je bio da se do predviđene deportacije na „prihvatilište na istoku“, Jevreji smeste u logor blizu Sremske Mitrovice, ali se shvatilo da je lokacija nepodesna, jer je zemljište podložno poplavama, te se od tog plana odustalo.

Nemačka vojna uprava je odlučila 23. oktobra 1941. da za tu namenu preuredi Beogradsko sajmište i njegove paviljone, napuštene nakon bombardovanja 6. aprila. Kako se lokacija nalazila nedaleko od Zemuna, logor je nazvan Judenlager Semlin, odnosno Jevrejski logor Zemun.

Logor se nalazio na teritoriji tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. Preko Ministarstva inostranih poslova u Berlinu, Nemačka je zatražila i dobila odobrenje da na toj lokaciji osnuje logor. Uslov koji je NDH postavila je da u logoru ne bude srpskih stražara, i da se logor snabdeva iz Beograda. Adaptaciju prostora je izvela nemačka građevinska organizacija Tot, a radove je izvodila grupa od 200-300 Jevreja iz logora Topovske šupe, koji su kasnije internirani u logor Sajmište, dok je logor na Autokomandi likvidiran.

Jevrejski logor (Judenlager), 1941—1942.

Svim registrovanim Jevrejima u Beogradu je naređeno da se prijave u kancelariju Jevrejske policije (Judenreferat). Između 8. i 13. decembra Jevreji su sprovedeni preko pontonskog mosta u logor, u kome je broj zatvorenika već do 12. decembra bio 5.281. Sa dovođenjem Jevreja sa Banjice, iz Šapca, Niša, Kosovske Mitrovice, Novog Pazara, Raške, izbeglica iz Beograda i srednje Evrope, broj zatočenika u logoru je između 8. decembra 1941. i kraja aprila 1942. porastao na 7.000, od toga 6.400 Jevreja i 600 Roma.

Za komandanta logora i njegovog zamenika su određeni SS potporučnik Herbert Andorfer i SS podoficir Edgar Enge, poznat pod nadimkom „Dželat“. Uprava logora je bila sastavljena od samih Jevreja, a imala je kao zaduženje da brine o snabdevanju logora i da se stara o organizaciji života u logoru.

Uslovi u logoru

Sajamski prostor se sastojao iz više paviljona različite veličine. Najveća zgrada, Jugoslovenski paviljon br. 3, površine 5000 m², primio je prvi kontingent zatočenika, 5000 žena i dece. Paviljon je pretrpeo štetu prilikom bombardovanja 6. aprila i na njemu su bili oštećeni krov i polupani prozori, koji su propuštali kišu, sneg i vetar. Zima 1941/1942. je bila jedna od najhladnijih koje se pamte. Između decembra i marta 500 zatvorenika je umrlo od hladnoće, bolesti i gladi. Zatvorenici u paviljonu br. 2, pristigli u januaru 1942, smešteni su pod jednako nehumanim uslovima.

U paviljonu br. 4 se nalazila kuhinja u kojoj je spremana hrana. Dnevno sledovanje se sastojalo od vode, slabog čaja, bajate čorbe od kupusa ili krompira i malog komada kukuruznog hleba. Beogradske vlasti su snabdevanje logora stavile na dno prioriteta. Isporuka hrane logoru se vršila jedino kada je bila zadovoljena potreba ostalih stanovnika grada.

Umrli zatvorenici su, nakon odlaganja u Turski paviljon, koji je služio kao kupatilo i mrtvačnica, prenošeni preko Save i sahranjivani na Jevrejskom groblju. U bolnici logora, koja se nalazila u Spasićevom paviljonu, radili su doktor Moša Alkalaj i bolničarka Hilda Dajč.

Zatočenici su bili tretirani svirepo i izloženi prebijanju i ponižavanju od strane nemačkih stražara. Desetak zatočenika je pogubljeno, jer su pokušavali da prokrijumčare pisma. Pogubljenja su vršena na otvorenom, između paviljona br. 3 i 4. Evo primera jednog od drastičnih pogubljenja:

„ Pomoć Jevrejima koji su doterani iz Niša jedno kraće vreme pružao je nemački šofer, koji im je doturao hleb, a ponekad i slaninu. Pomagala mu je i mlada beogradska Jevrejka, ali su oboje bili otkriveni. Zatvorenici su pozvani da se okupe u dvorište logora, zatim su postrojeni, a ispred njih su doveli Jevrejku sa nemačkim šoferom. Devojci je dat budak da iskopa sebi grob. Iskopala je toliko da je rupa došla do njene glave, a onda su je nemački vojnici praktično zatrpali. Virila joj je samo glava, kada je prišao jedan Nemac i odsekao je na očigled logoraša koji su posmatrali ovaj strašan prizor. Pojedini su tada preklinjali Nemce da ih streljaju i ne muče više. ”

Romi u logoru

U decembru 1941, oko 500 Romkinja sa decom je dovedeno u logor. Zatočeni Romi su bili smešteni u paviljonu br. 2. Njih oko 60 je umrlo tokom zime, od bolesti i hladnoće. Ostali su oslobođeni januara i marta 1942, nakon što su preko prijatelja i rođaka uspeli da nabave dokaz o stalnom boravku, odnosno da ne pripadaju grupi Roma čergara. Poslednja grupa Roma je oslobođena aprila 1942. godine.

Sudbina jevrejskih zatočenika

Okupatorske vlasti u Beogradu su u proleće 1942. shvatile da planirana deportacija srpskih Jevreja na istok nije izgledna. Rešenje za „Jevrejski problem“ je pronađeno u njihovom istrebljivanju. U tu svrhu je marta 1942. iz Berlina stigao kamion „dušegupka“, vozilo marke Zaurer (Saurer), specijalno adaptirano za usmeravanje izduvnih gasova motora u hermetički zatvoreni tovarni deo kamiona. Nakon što se auspuh priključi na tovarni deo, vožnja od 10 do 15 minuta je bila dovoljna da usmrti 100 ljudi zaključanih u vozilu. U nacističkim dokumentima, vozilo je nazivano „vozilo za uništavanje vaški“ (Entlausungswagen).

Prve žrtve su bili pacijenti i osoblje beogradske jevrejske bolnice (u ulici Visokog Stevana na Dorćolu). Oni su pogubljeni 18. i 19. marta 1942, njih preko 800. Nakon što su usmrćeni ugljenmonoksidom, tokom puta kroz Beograd, njihova tela su zakopana u masovnu grobnicu u Jajincima, selu u podnožju Avale, južno od grada. Tamo su srpski zatvorenici vadili leševe iz kamiona i zakopavali ih u prethodno iskopane rake.

Ostali Jevrejski zatočenici logora su doživeli istu sudbinu. Između 19. marta i 10. maja 1942, Gec i Mejer, SS oficiri koji su vozili kamion, usmrtili su na isti način još oko 6.300 Jevreja, vozeći od Sajmišta do Jajinaca i nazad između 65 i 70 puta. Od oko 7.000 Jevreja zatočenih na Sajmištu, preživelo je manje od 50 žena, koje su oslobođene jer su bile udate za Srbe.

Datumi (1942)	Broj Jevreja u logoru
6-15.III	5.150
16-23.III	5.293
26.III-4.IV	4.005
15-24.IV	2.974
25.IV-5.V	1.184

Od ukupno 17.800 Jevreja koliko je živelo u Srbiji i Banatu, ubijeno je njih 14.800 (83,1%). Ako se ne računaju 1.200 jevrejskih izbeglica koje je rat zatekao u Srbiji, od 16.600 Jevreja, poreklom sa teritorije pod okupacijom Nemaca od aprila 1941, ubijeno je oko 13.600, odnosno 82%. Oko 6.320, ili 42,5%, je izgubilo život u Jevrejskom logoru Zemun ili ubrzo nakon odvođenja iz njega.

Po istoričaru Kristoferu Brauningu, ubijanje srpskih Jevreja na Sajmištu je „začeće“ šireg plana da se unište evropski Jevreji. Konstruisanje kamiona i njegova upotreba u ubijanju, „nagovestilo je efikasnost i rutinsku hladnokrvnost koje će kasnije biti usavršena u logorima smrti“.

U Jevrejskom logoru Zemun, za manje od dva meseca, nestala je skoro polovina od ukupnog broja Jevreja sa teritorije okupirane Srbije. Tako je Srbija postala prva teritorija pod nacističkom okupacijom koja je proglašena „očišćenom od Jevreja“ (Judenfrei).

Prihvatni logor (Anhaltelager), 1942—1944.

Zarobljeni partizani u logoru.

Nakon što su i poslednji Jevreji iz logora ubijeni, logor menja svoju namenu i postaje prihvatni logor za političke zatvorenike, ili Anhaltelager. Većina zarobljenika će kasnije biti deportovana na prinudni rad u Norvešku, Nemačku i manje radne logore u centralnoj Srbiji. Sajmište je tako pretvoreno u glavni „distributivni centar“ radne snage iz cele Jugoslavije. Manji broj političkih zatvorenika i partizana su poslati u Mathauzen i Aušvic. Oko 2.900 zatvorenika iz Jasenovca nakon što su proglašeni radno nesposobnima, vrađeni su u Jasenovac, gde su i ubijeni.

Prvi komandant logora je bio SS kapetan Forster, koji je direktno učestvovao u zlostavljanju zatočenika, a ponekad ih je i lično ubijao. Početkom novembra 1942, zamenio ga je SS kapetan Majneke, koji će ostati na dužnosti do februara 1943. godine. Njega će zameniti SS potporučnik Šercinger. Ostaće upamćen kao surov i bezobziran, iako je na položaju ostao samo dva meseca. Početkom maja 1943, za komandanta logora je postavljen SS poručnik Beker. On će ostati komandant logora sve do druge polovine maja 1944, odnosno dok se logor nalazio u nemačkim rukama.

Prema istoričaru Milanu Koljaninu, 31.972 zatočenika su prošla kroz logor između maja 1942. i jula 1944. Velika većina su bili Srbi, iz Hrvatske i Bosne, ali je bilo i dugih, Hrvata, Bošnjaka, Grka, Albanaca i Jevreja. Najmanje 10.636 je umrlo u samom logoru i sahranjeno je u grobnicama na Jevrejskom groblju u Zemunu, na Bežaniji, u Jajincima i na nekim drugim lokacijama u blizini logora. To predstavlja trećinu ukupnog broja logoraša za taj period, ili prosečno 13 žrtava dnevno.

Više od 16.500 zatvorenika je dovedeno u logor u toku prvih osam meseci. Oko 14.000 je bilo sa teritorije NDH, a oko 2.800 zatvorenika je bilo dovedeno iz okupirane Srbije. Najviše zatvorenika je dovedeno sa Kozare, zarobljenih prilikom velike nemačke vojne operacije u leto 1942. Od ukupno 2.879 zatočenika dovedenih sa teritorije okupirane Srbije, partizana i njihovih simpatizera je bilo 1.609, a pripadnika JBuO 1.023. Za kriminal je bilo optuženo 30 zatočenika, a za 247 nije moguće utvrditi razlog hapšenja.

Uskoro su pristigli i zarobljeni partizani iz Crne Gore i Hercegovine, a zatim i sa područja Like, Korduna i Banije. Ukupno je prema jednom nemačkom izveštaju u junu, julu i avgustu bilo zatvoreno 7.000 Srba. Partizanski ustanici i simpatizeri su u logoru bili kao dopuna kvote za odmazdu u slučaju da je iz logora na Banjici nije bilo u predviđenom broju. Veliki broj njih je streljan u Jajincima.

Prvi veći dolazak četničkih ustanika zabeležen je u novembru i decembru 1942. godine. Iz okoline Čačka, Užice, Požege i Ivanjice pristigla je grupa od 500 uhvaćenih četnika, od kojih je veliki broj bio iz redova četnika Koste Milovanovića Pećanca.

Tokom tih prvih osam meseci, u logoru je umrlo oko 4.250 zatvorenika. Najveća smrtnost je zabeležena u leto 1942, kada je zbog velike koncentracije zatvorenika na malom prostoru i zbog loših sanitarnih uslova, izbila epidemija dizenterije. Tokom meseca avgusta, umrlo je 2.266 zatočenika (samo 22. avgusta ih je umrlo 340), a nakon toga još 1.340 u septembru.

Između januara 1943. i jula 1944, dovedeno je u logor još 15.300 zarobljenika, najveći deo iz NDH i iz okupirane Srbije. Nakon kapitulacije Italije u jesen 1943, dovođeni su i zarobljenici iz Crne Gore, Sandžaka i sa Kosova, iz Dalmacije, Italije, Grčke i Albanije. Takođe je dovedeno i 120 Jevreja uhapšeno u Splitu. Oni su u logor stigli 27. oktobra 1943, a streljani u Jajincima tri meseca kasnije.

U januaru 1943. godine stigla je još jedna veća grupa četnika i njihovih pristalica iz Kosova i Metohije i Raške. Najveći dolazak četnika zabeležen je posle operacije „Švarc“ u Crnoj Gori koja je bila u početku uperena protiv četničkog pokreta Draže Mihailovića. Prema depeši koju je general Mihailović uputio vladi u Londonu, u logor Sajmište je došlo 4.000 ljudi posle prve faze operacije „Švarc“, a u logoru je bilo zatočeno ukupno 6.000-7.000 ljudi. U depeši koju je poslao u junu 1943. pomenuo je da se broj zatočenika popeo na 12.000, od kojih je bilo i 1.500 žena. Naravno, u ovaj broj su ulazili i zarobljeni partizani i njihovi simpatizeri iz druge faze operacije „Švarc“ (bitke na Sutjesci). Kao i partizanski zatočenici, i četnički su dopunjavali kvotu za odmazdu.

Od ukupnog broja zatočenika dovedenih u tom periodu, umrlo je njih 6.000, od bolesti, iscrpljenosti, a pogotovu zbog epidemije tifusa u jesen 1943. Premlaćivanja i vešanja u Mađarskom paviljonu su se nastavila, a oko 400 zatvorenika je ubijeno kao odmazda za činove sabotaže protiv Nemaca u Beogradu.

Uslovi u logoru

Logoraši su bili krvnički premlaćivani do smrti od strane stražara, i od strane logorskog obezbeđenja, regrutovanog iz redova zatvorenika. Drugi uzroci smrti su bili iscrpljenost usled besmislenog fizičkog rada i bolesti. Takođe, zatvorenici koji su pokazivali simptome zaraznih bolesti su bili streljani ili premlaćivani da ne bi došlo do proširenja zaraze. Premlaćivanja su vršena u zloglasnom Mađarskom paviljonu, nazvanom „paviljon smrti“.

Iako su većinu zatvorenika činili muškarci, kroz logor je prošlo i 1.500 žena. Većina njih, smeštenih u Češkom paviljonu, ili je bilo oslobođeno, ili je poslato u Nemačku na prinudni rad. U martu 1944, poslednja grupa logorašica je predata srpskim vlastima.

Zatvaranje logora

Bombardovanje Beograda i logora Sajmište 17. aprila 1944.

Prilikom bombardovanja Beograda aprila 1944, Sajmište je direktno pogođeno. Leteće tvrđave B-17, korištene u napadu, ciljale cy obližnje mostove i oblast direktno naspram logora (savske dokove i železnički čvor). Poginulo je između 80 i 120 logoraša. Narednih nedelja, zatvorenici su prebacivani u druge logore, a 17. maja 1944, Nemci predaju upravu logora policijskim snagama NDH. Tokom narednih meseci, logoraši su transportovani u logor u Vinkovcima. 26. jula 1944, a Sajmište je zvanično napušteno.

Međutim, dva meseca kasnije, 17. septembra, grupa Jevreja iz Mađarske i Banata, koji su radili prinudno u Borskom rudniku, provela je tri dana na lokaciji napuštenog logora, dok su čekali transport u logore smrti u Nemačkoj i Poljskoj. Tako su Jevreji bili prve i poslednje žrtve Sajmišta.

Vidi još

• Sabirni logor Organizacije Tot

Literatura

• Browning, Christopher R. (1985). Fateful months: essays on the emergence of the final solution. Holmes & Meier. ISBN 978-0-8419-0967-0. 
• Istorijski arhiv grada Beograda (svedočanstva preživelih logoraša)
• Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu (nemačka dokumenta, dokumenta Izbegličke Vlade i dokumenta NDH)
• Milan Koljanin, Nemački logor na Sajmištu 1941—1944, Institutu za savremenu istoriju, Beograd, 1991.
• Dr Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941—1945, Žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata, Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. februar 2021) Beograd, 1980.
• Glišić, Venceslav (1970). Teror i zločin nacističke Nemačke u Srbiji 1941—1944. Beograd. Arhivirano iz originala 22. 01. 2019. g. Pristupljeno 18. 03. 2011. 
• Valter Manošek: HOLOKAUST U SRBIJI Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. april 2015), Službeni list SRJ, Beograd 2007.
• Zdenko Levntal, Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1957.
• Hilberg, Raul (2003). The Destruction of the European Jews. Yale University Press. ISBN 978-0-300-09592-0. 
• Browning, Christopher R. (2007) [2004]. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. U of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-0392-1. 

Spoljašnje veze

• Istraživački projekat Sajmište
• Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, dosije spomenika kulture Staro sajmište – Logor Gestapoa
• Komisija za „Staro Sajmište”: Obeležiti sva mesta stradanja („Večernje novosti”, 27. novembar 2018)
• Dogodine počinje rekonstrukcija Centralne kule na Starom sajmištu (B92, 28. novembar 2021)