Kultura u Crnoj Gori

Kultura Crne Gore se odnosi na ukupno kulturno stvaralaštvo i tradicije na prostoru današanje Republike Crne Gore. Kultura Crne Gore bila je pod uticajem nemanjićke Srbije, Srpskog i Vizantijskog carstva, antičke Grčke, starog Rima, hrišćanstva, Osmanskog carstva, Republike Venecije, Austrougarske i Jugoslavije.

Vrednosti i norme

Manastir na Cetinju, Stara Crna Gora 1889

Crnogorska tradicija koju je u Crnoj Gori uveo kralj Nikola tokom svoje vladavine, a sastoji se od toga da mladenci na dan venčanja sade maslinu kao simbol braka.

Religija i vera

Crnogorsko društvo je i dalje veoma konzervativno. Prema popisu iz 2011. godine, ogromna većina od više od 96% stanovnika Crne Gore izjašnjava se kao pripadnici neke verske organizacije.

Dok je pravoslavno hrišćanstvo dominantna verska veroispovest u Crnoj Gori, postoji i značajan broj pristalica i katoličkog hrišćanstva i islama. Dominantna crkva je Srpska pravoslavna crkva iako su prisutni tragovi formiranja Crnogorske pravoslavne crkve.

Tradicije i običaji

Slava je isključivi običaj vernika Srpske pravoslavne crkve, svaka porodica ima po jednog sveca zaštitnika kojeg poštuju na svoj praznik. Srpska pravoslavna crkva koristi tradicionalni julijanski kalendar, po kome se Badnji dan (25. decembar) trenutno pada na 7. januar po gregorijanskom kalendaru, tako da Srbi slave Božić 7. januara, podeljen sa pravoslavnim crkvama Jerusalima, Rusije, Gruzije, Ukrajina i grčki starokalendarci.

Badnjak je grana drveta ili mlado drvo koje se unosi u kuću i stavlja na vatru uveče na Badnje veče, što je centralna tradicija u pravoslavnim božićnim proslavama u Crnoj Gori. Drvo sa kojeg se seče badnjak, po mogućstvu mladi i pravi austrijski hrast, svečano se seče rano ujutru na Badnje veče. Seča, priprema, donošenje i podlaganje vatre, okruženi su razrađenim ritualima, sa mnogo regionalnih varijacija.

Tradicija

Muška narodna nošnja iz Crne Gore

Narodne igre

Tradicionalna narodna igra je kolo koje se zove kolo, koje je uobičajeno kod Crnogoraca, Srba i Makedonaca. To je kolektivni ples, gde se grupa ljudi (obično nekoliko desetina, najmanje troje) drže jedni druge za ruke ili oko struka plešući, formirajući krug (otuda i naziv), polukrug ili spiralu. U Crnoj Gori se zove oro (ili "Ples orlova"). Slični plesovi u krugu postoje i u drugim kulturama u regionu.

Epske pesme

Dugogodišnja istorija Crnogoraca u borbi za slobodu i nezavisnost neizostavno je povezana sa jakim tradicijama usmene epske poezije. Tradicionalno, predaju se publici uz muziku koju proizvode gusle, jednožičani instrument na kojem svira pripovedač (guslar), koji peva ili recituje priče o junacima i bitkama u desetercu. Istorijski gledano, ove pesme su imale ogromnu motivacionu moć nad stanovništvom. Guslari su izazivali skoro jednako poštovanje koliko i najbolji ratnici, koliko su bili pisci, dakle pisci istorije, koliko i tumači. Trenutno su ove tradicije nešto življe u severnim delovima zemlje (takođe ih dele i ljudi u istočnoj Hercegovini, zapadnoj Srbiji i srednjoj Dalmaciji).

Kuhinja

Hrana iz Crne Gore

Crnogorska kuhinja je rezultat geografskog položaja Crne Gore i njene duge istorije. Tradicionalna jela u srcu Crne Gore i njene jadranske obale imaju izrazitu italijansku notu koja se ogleda u stilu proizvodnje hleba i sira i sušenja mesa, kao i vina i žestokih pića koja se proizvode i konzumiraju.

Drugi veliki uticaj dolazi sa Levanta i Turske, sarme, musaka, pilava, bureka, ćevapa, ćevapa, i slatkiša poput baklave i tulumbe itd. Mađarska jela predstavljaju gulaš, sataraš i đuveč.

Arhitektura

Crna Gora ima niz značajnih kulturno-istorijskih lokaliteta, uključujući lokalitete baštine iz predromaničkog, gotičkog i baroknog perioda. Crnogorsko primorje je posebno poznato po verskim spomenicima, uglavnom vezanim za venecijansku arhitekturu, među kojima su katedrala Svetog Tripuna, bazilika Svetog Luke (preko 800 godina), Gospa od Škrpjela, manastir Savina i drugi. Drevni grad Kataro (danas Kotor) uvršten je na Uneskovu listu svetske baštine, čak i kao savršen primer venecijanske arhitekture. Vizantijski uticaj u arhitekturi i religioznoj umetnosti posebno je očigledan u unutrašnjosti zemlje.

Književnost


Cetinjski oktoih	Gorski vijenac

Crnogorska književnost se odnosi na celokupni (istorijski i savremeni) korpus književnosti nastao u Crnoj Gori, napisan uglavnom na crnogorskom, srpskom i drugim srodnim jezicima koji se govore u zemlji.

Karakteristike

Iako ima dela napisanih pre najmanje 800 godina (poput Letopisa popa Dukljanina), najznačajniji predstavnici su pisci koji su živeli u 19. i 20. veku i pisali uglavnom na srpskom jeziku. Prva književna dela napisana na ovim prostorima stara su deset vjekova, a prva knjiga štampana je prije pet stotina godina.

U venecijanskom Kataru (stvarni Kotor) postojala je grupa pisaca i pesnika koji su uvodili renesansnu kulturu u primorsku Crnu Goru, pisali na latinskom i italijanskom: Ludoviko Paskvali, Đovani Bona de Boliris, Đovani Polica, Đorđo Bisanti, Đirolamo Pima, Timoteo Cizila, Đovani Krusala, Đuzepe Bronza i Đirolamo Panicola.

Prva državna štamparija (Štamparija Crnojevića) nalazi se na Cetinju 1494. godine, gde je iste godine štampana prva južnoslovenska knjiga (Oktoih). ^[1] U crnogorskim manastirima se čuva veći broj srednjovjekovnih rukopisa, koji datiraju iz 13. veka. Na supstratu tradicionalne usmene narodne epske poezije, autori poput Petra II Petrovića Njegoša stvorili su svoj izraz. Njegov ep Gorski vijenac, napisan na srpskom narodnom jeziku, predstavlja središnju tačku kulture Srba i posebno crnogorskih Srba.

Značajni autori

18. i 19. vek: Petar Petrović-Njegoš, Andrija Zmajević, Vasilije Petrović-Njegoš, Vuk Vrčević, Stjepan Mitrov Ljubiša i Marko Miljanov.
20. vek: Mihailo Lalić, Milovan Đilas, Radovan Zogović, Ćamil Sijarić, Čedo Vuković, Mirko Kovač, Dragan Radulović i Vito Nikolić.
Savremeni autori: Balša Brković, Borislav Jovanović, Jevrem Brković, Bosiljka Pušić itd.

Slikarstvo i skulptura

Fakultet likovnih umetnosti na Cetinju pomogao je u stvaranju novih talenata. Neki od najistaknutijih slikara iz Crne Gore su Milo Milunović, Petar Lubarda, Dado Đurić, Uroš Tošković, Vojo Stanić i vajar Risto Stijović.

Muzika

Muzika Crne Gore predstavlja mešavinu jedinstvene muzičke tradicije zemlje i zapadnih muzičkih uticaja. Muzika Crne Gore je relativno zanemarena, posebno u poređenju sa njenom književnošću i vizuelnom umetnošću. Ipak, 20. vek je proizveo nekoliko izuzetnih kompozitora i tumača.

Istorijski pregled

U 10. i 11. veku kompozitor verskih napeva (Jovan Dukljanski) bio je najstariji poznati kompozitor sa jadranske obale. Krajem 12. veka napravljeno je pismo, koje se danas zove Letopis popa Dukljanina, koje opisuje svetovnu upotrebu muzičkih instrumenata. U crkvi Svete Klare u Kotoru sačuvano je sedam liturgija iz 15. veka, koje je napisao venecijanski izdavač LA Giunta. U tim vekovima u primorsku Crnu Goru (tada nazvanu Albanija Veneta) uveden je tipičan muzički "mletački stil".

Gusle, tradicionalni narodni instrument u Crnoj Gori

Razvoj verske muzike započet je u 19. veku, kada je u Kotoru otvorena katolička pevačka akademija. Takođe, sve do muzičke renesanse 20. veka, crnogorska muzika se uglavnom zasnivala na jednostavnom tradicionalnom instrumentu guslama. ^[2] U Kotoru je 1839. godine formirano najstarije pevačko društvo pod nazivom „Jedinstvo“. Prva muzička škola u Crnoj Gori osnovana je 1934. godine na Cetinju .

Tradicionalna muzika

Tradicionalno muzičko nasljeđe je nešto drugačije u različitim delovima Crne Gore. U tradicionalnoj muzici mogu se uočiti različiti stilovi u oblasti Bokokotorskog zaliva, Stare Crne Gore i Sandžaka. Starocrnogorska tradicionalna muzika zasniva se na tradicionalnom instrumentu guslama. Muzika je uglavnom vokalna, odnosno instrumentalno-vokalna. Mnoge pesme su prerađene iz epike, a zasnovane su na događajima i pričama iz crnogorske tradicije.

Klasična muzika

Zbog burne istorije zemlje, ispunjene odbrambenim ratovima i stalnom borbom za slobodu, razvoj kulture, posebno muzike, za Crnogorce je bio sporedni interes. Prvi istaknuti crnogorski kompozitor bio je Jovan Ivanišević (1860–1889). Komponovao je klavirske minijature, orkestarske, solo i horske pesme koje su se izvodile i u Pragu . Umro je kada je imao samo 29 godina. U 19. veku je bilo i mnogo opera sa libretom inspirisanim Crnom Gorom i njenom kulturom, poput čuvene „Balkanske carice“. ^[3] Drugi istaknuti kompozitori 19. veka su Aleksa Ivanović i Dragan Milošević, koji su završili muzičke škole u Pragu.

Početkom 20. veka, kada su uvedene muzičke škole, a kultura počela brže da se razvija, crnogorska muzika je počela da procvata. Iz Crne Gore, posebno tokom 20. veka, postojao je niz zapaženih kompozitora klasične muzike. U prvoj polovini veka razvile su se dve muzičke škole: jedna sa sedištem na Cetinju, a druga u Podgorici. Važnu ulogu u muzičkom razvoju tog vremena odigrao je Radio Titograd, koji je svakodnevno emitovao različite muzičke programe i pomogao popularizaciji muzike. U to vreme, kompozitori su počeli da se vraćaju korenima, unoseći mnoge tradicionalne elemente u moderne kompozicije. Takođe, tokom 1940-ih i 1950-ih godina otvorene su muzičke škole u Kotoru, Podgorici, Cetinju, Tivtu, Herceg Novom, Nikšiću, Baru, Ulcinju i Beranama.

Argentinski kompozitor Maurisio Anuncijata, ovladavši crnogorskom kulturom, religijom i muzikom, producirao je kantatu Akatist op. 108, Hvalospjevi Svetom Vasiliju Ostroškom u bazilici Santa Maria del Popolo u Rimu u maju 2008, za solo glasove, hor i orkestar, takođe u verziji za orgulje. Ovim koncertom obilježena je druga godišnjica nezavisnosti Crne Gore i održan je pred cijelim diplomatskim korom akreditovanim pri Svetoj Stolici i najvišim vlastima Vatikana. Rad je imao ogroman uspeh u italijanskoj verziji teksta u produkciji Dragane Polovič.

Danas je Crna Gora poznata po nekoliko nagrađivanih klasičnih gitarista, među kojima su Crnogorski gitaristički duo (Goran Krivokapić i Danijel Cerović) i Miloš Karadaglić.

Popularna muzika u Crnoj Gori

Verovatno najpoznatiji rok bend iz Crne Gore je Perper sa Cetinja. Ostali poznati rok bendovi su DST (iz Nikšića) i Highway, Autogeni trening, Gospoda Glembajevi i Mikrokozma (iz glavnog grada Podgorice). Među rok muzičarima iz Crne Gore koji su bili popularni širom bivše Jugoslavije su Marinko Pavićević, Miladin Šobić i Rambo Amadeus. Dok su zapaženi estradni pevači iz Crne Gore Sergej Ćetković, Vanja Radovanović, Slavko Kalezić, Bojan Marović, Knez, Vlado Georgiev, Nina Petković, Andrea Demirović, Stefan Filipović, Nina Žižić, takođe pop muzičke grupe No nejm i D-mol. U Crnoj Gori trenutno postoji nekoliko aktivnih rok i pop festivala, a najzapaženiji su Sea Dance Festival, Cetinje Beer Fest, City Groove u Podgorici, Lake i Bedem u Nikšiću, te mnogi drugi letnji muzički festivali.

Izvođenje umetnosti

Film

S obzirom na populaciju od oko 600.000 ljudi, Crna Gora je iznedrila niz izuzetnih filmskih reditelja i glumaca među kojima su Dušan Vukotić, prvi jugoslovenski dobitnik Oskara (za kategoriju kratkog animiranog filma 1961), Veljka Bulajića i Živka Nikolića.

Ostali zapaženi crnogorski reditelji i filmaši su: Krsto Papić, Branko Baletić, Velimir Stojanović, Zdravko Velimirović, Bane Bastać, Predrag Golubović, Krsto Škanata, Milo Đukanović, te perspektivni filmaši nove generacije Ivan Salatić, Gojko Berkuljan, Marija Perović, Nikola Vukčević, Željko Sošić i Ivona Juka.

Crnogorski film Loša sudbina je 2013. godine postao prvi film iz zemlje koji je prijavljen za Oskara za najbolji film na stranom jeziku. ^[4] ^[5]

Pozorište

Značajna pozorišta su Crnogorsko narodno pozorište u Podgorici, Nikšićko pozorište u Nikšiću i Gradsko pozorište u Podgorici . Crnogorsko narodno pozorište je jedino profesionalno pozorište i uz Fakultet dramskih umjetnosti koje se nalazi na Cetinju zaslužno je za lavovski dio pozorišne produkcije u zemlji. Tokom letnjih meseci, Gradsko pozorište u Budvi ima primat kao scena za izvođače koji dolaze iz svih krajeva bivše Jugoslavije i sveta.

Mnogi naučnici smatraju da je najveći doprinos crnogorskoj muzici u pozorištu dao Dionisio de Sarno San Đorđo, italijanski kompozitor koji je većinu svog života proveo u zemlji. Njegova „balkanska carica“ – inspirisana delom kralja Nikole – dobila je visoke pohvale italijanskih kritičara u drugoj polovini 19. veka. ^[6]

Crna Gora kao tema u stranim delima

Hrvatski pesnik Ivan Mažuranić napisao je epsku pesmu na crnogorsku tematiku Smrt Smail-age Čengića.
Radnja filma o Džejmsu Bondu iz 2006. Kazino Rojal delimično je smeštena u Crnu Goru.
Veliki Getsbi F. Skota Ficdžeralda, odnosi se na odlikovanje koje je Džej Getsbi dobio za svoje ratne napore.
Nero Volf, izmišljeni lik Reksa Stauta rođen je u Crnoj Gori.

Institucije

Reference

^ „Montenegro”. Britannica Encyclopaedia. Pristupljeno 2019-03-28.
^ Montenegrin gusle
^ Balkan Empress, mytheatrereviews.blogspot.com. Accessed 13 September 2022.
^ „Film "As pik – loša sudbina" kandidat Crne Gore za nominaciju za Oskara”. pobjeda. Arhivirano iz originala 2013-10-29. g. Pristupljeno 2013-08-29.
^ „Oscars: Serbia Nominates 'Circles' and Montenegro Taps 'Bad Destiny' in Foreign Language Category”. Hollywood Reporter. Pristupljeno 2013-08-31.
^ Works of Dionisio De Sarno San Giorgio, mostly done in Montenegro

[1] „Montenegro”. Britannica Encyclopaedia. Pristupljeno 2019-03-28.

[2] Montenegrin gusle

[3] Balkan Empress, mytheatrereviews.blogspot.com. Accessed 13 September 2022.

[86th-4] „Film "As pik – loša sudbina" kandidat Crne Gore za nominaciju za Oskara”. pobjeda. Arhivirano iz originala 2013-10-29. g. Pristupljeno 2013-08-29.

[HWR-5] „Oscars: Serbia Nominates 'Circles' and Montenegro Taps 'Bad Destiny' in Foreign Language Category”. Hollywood Reporter. Pristupljeno 2013-08-31.

[6] Works of Dionisio De Sarno San Giorgio, mostly done in Montenegro

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]