Kazalište narodnog oslobođenja

Kazalište narodnog oslobođenja Jugoslavije predstavljalo je najznačajniju scensko-umetničku instituciju Narodnooslobodilačkog pokreta. Radilo je od 1. maja 1942. do 12. novembra 1944, dajući dramske i baletske pozorišne predstave i prigodne priredbe za vojsku i za građanstvo na slobodnoj teritoriji. Ansambl su činili profesionalni glumci koji su sa velikim entuzijazmom i pod teškim uslovima stvarali pozorište, deleći ratne nedaće sa vojskom. Od svog osnivanja do prestanka sa radom Kazalište je odigralo oko 900 predstava, prevalivši put dug preko 18.000 kilometara.

Ratni put Kazališta

U Bihaću, novembra 1942. Kazalište narodnog oslobođenja izvodi predstavu „Sumnjivo lice”. Na slici (sleva nadesno): Milan Vujnović, Joža Rutić, Salko Repak, Ljuba Božanović i Duka Tadić.

U Jajcu, novembra 1943. Priredba Kazališta narodnog oslobođenja povodom Drugog zasedanja AVNOJ-a. Na slici: Mira Sanjina i Žorž Skrigin.

U organizaciji Mesnog komiteta KPH za Zagreb od 22. aprila 1942. krajem aprila 1942. iz okupiranog Zagreba na oslobođenu teritoriju ilegalno je prešla grupa pozorišnih radnika — članova Hrvatskog narodnog kazališta.

Prve priredbe za narod i vojsku 1. maja 1942. u Korenici, gde je tada bilo sedište Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske, i u Donjem Lapcu. Zatim je pošla na prvu turneju po oslobođenoj teritoriji Like, Korduna i Gorskog Kotara. Posle skoro pet meseci rada na teritoriji Hrvatske, prelazi u Bosnu. Na putovanju do Mliništa, gde se nalazio Vrhovni štab, grupa je dala priredbe u Drvaru i u Glamoču, a potom u Mliništima. Posle daje predstave u Livnu, Glamoču i u selima oko njega, u Mrkonjić-Gradu, Jajcu, Drvaru : u drugim mestima. U čast konferencije Antifašističkog fronta žena u Bosanskom Petrovcu, pripremila je i folklorni balet sa borbenim sadržajem (kasnije ga je izvela oko 150 puta).

U početku se repertoar Kazališta sastojao od jednočinki, recitatorskih i muzičkih programa. Do oktobra 1942. grupa je popunjena novim članovima. To joj je omogućilo da bitno izmeni svoj repertoar i da od jednočinki i šarenih programa pređe na celovečernje predstave. Ubrzo je pripremila Nušićevo Sumnjivo lice i Tolstojevu Ona je svemu kriva, a rad na Gogoljevom Revizoru prekinuo je početak operacije „Vajs”. U novembru je grupa dobila zvaničan naziv — Kazalište narodnog oslobođenja Jugoslavije. U januaru 1943. donet je i Statut Kazališta.

Tokom nemačkih ofanzivnih operacija u prvoj polovini 1943, tokom bitaka na Neretvi i Sutjesci Kazalište je bilo u stalnom pokretu, deleći teškoće i oskudice s vojskom. Ipak, i tokom ovog perioda ono je koristilo svaku priliku za pripremanje priredbi za borce i mesno stanovništvo.

Posle Bitke na Sutjesci Kazalište je brojalo 17 članova: Mira i Vjekoslav Afrić, Ivka i Joža Rutić, Žorž Skrigin, Salko Repak, Milan Vujinović, Junus Međedović, Nikola Hercigonja, Braslav Borozan, Mira i Silvije Bombardeli, Mira Đerić, Anika Radošević, Miron Cesarec, Bata Urošević i Ljubo Božanović. Prvu priredbu dalo je u julu za ranjene borce u selu Vračevcu kod Seone u blizini Tuzle. Zatim je pošlo na turneju po istočnoj Bosni, a u septembru se vratilo u Jajce, gde je ostalo sve do januara 1944. Tu su uslovi za rad bili vrlo povoljni (zgrada s pozornicom, kulisama i drugim potrebama). U tom periodu postavljena su ili obnovljena brojna dramska dela: Cankarev Sluga Jernej i njegovo pravo, Kočićev Jazavac pred sudom, Gogoljev Revizor, Nušićev Narodni poslanik. Postavljen je na scenu i balet na Baranovićevu muziku Licitarsko srce. Takođe je postavljen balet na Geršvinovu Rapsodiju u plavom, koji je doživeo nekoliko stotina izvođenja. Priredbe su održavane i u okolnim mestima.

Kada je tokom Operacije „Valdrauš” u januaru 1944. Jajce postalo poprište svakodnevnih borbi, Kazalište je bilo prinuđeno da ga napusti. Od ansambla i osoblja formirane su tri grupe. Jedna je pošla na Kozaru, druga u Drvar, a treća je ostala sa 6. ličkom divizijom u okolini Jajca. U martu sve tri grupe ponovo objedinjene na zajedničkim projektima u Bosanskom Petrovcu. Tokom ovog perioda postavljene su na scenu Nušićeva Protekcija, Kir Janja Jovana Sterije Popovića i Klopčičeva Mati.

Posle desanta na Drvar, jedan deo ansambla prebačen je avionom u Italiju, a drugi odlazi u Dalmaciju, gde ostaje kraće vreme u 8. korpusu, pa zatim prelazi na Vis. Na Visu je premijerno izvedena Najezda Leonida Leonova. U septembru Kazalište je preduzelo turneju po Italiji, dajući priredbe za partizanske ranjenike koji su se nalazili na lečenju u savezničkim vojnim bolnicama i za savezničke jedinice. Prvog novembra 1944. Kazalište je stiglo u oslobođeni Beograd. Tu je završilo svoj ratni put dajući 12. novembra poslednju priredbu pod dotadašnjim imenom.

Delatnost i značaj Kazališta

Jugoslavija pre Drugog svetskog rata bila je zaostala zemlja u kojoj su kulturni tokovi i civilizacijska dostignuća bili nedostupni znatnoj većini stanovništva. Narodnooslobodilački pokret se svojom propagandom obraćao ovim zanemarenim slojevima, obećavajući opštu emancipaciju i civilizacijski napredak za sve. U toj propagandi Kazalište je odigralo značajnu ulogu demonstrirajući novi model kulturno-umetničke delatnosti. Ono je predstavljalo reprezentativnu kulturnu instituciju. Na taj nači je Narodnooslobodilački pokret borcima u jedinicama i građanstvu demonstrirao svoj kulturni nivo i civilizatorsku opredeljenost.

Kazalište nije bilo usamljen primer — sve jedinice NOVJ u rangu brigade pa naviše imale su svoje kulturne i scenske sekcije. Kazalište je bilo najreprezentativniji i kadrovski najjači scenski ansambl, pa su njegovi članovi učestvovali u brojnim kursevima gde su kao predavači prenosili znanja na kulturne organizatore.

Kazalište je izdavalo i svoj list pod nazivom Naše kazalište. U aprilu 1943. izašao je prvi broj, a do kraja delatnosti izašla su ukupno tri broja.

Literatura

• Vojna enciklopedija knjiga četvrta, Beograd 1978.
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije: Narodnooslobodilački rat i revolucija. Beograd: Nolit. 
• Andreja Preger: STOLEĆE UZ MUZIKU, feljton u dnevnom listu Danas, nastavak 5 (9. maj 2008) i 6 (12. maj 2008) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. mart 2023)