Dokleja

Ostaci antičke Duklje

Duklja (grad) preusmerava ovde. Za državu pogledajte stranicu Duklja.

Dokleja (lat. Doclea, kasnije nazvana Duklja) ili Diokleja (lat. Dioclea), bila je drevni antički i ranosrednjovjekovni grad, koji se nalazio u blizini današnje Podgorice, na ušću Zete u Moraču. Grad je nastao na području ilirskog plemena Dokleata, a tokom ranog razdoblja rimske vlasti pripadao je provinciji Dalmaciji. U kasnijim vremenima, Dokleja je bila jedan od najznačajnijih gradova u poznorimskoj i ranovizantijskoj provinciji Prevalis. Ostaci grada predstavljaju jedan od najvažnijih arheoloških lokaliteta na području Crne Gore.

Etimologija

Položaj antičke Dokleje i njena povezanost sa rimskim putevima

Iako se naziv grada dovodi nesumnjivu u vezu sa imenom ilirskog plemena Dokleata (grč. Δοκλεαται), u nauci još uvek nije riješeno pitanje o prirodi te veze, tako da pojedini istraživači smatraju da je grad dobio ime po plemenu, dok drugi drže da je pleme dobilo ime prema gradu. Naziv grada se prvi put pominje u 2. vijeku, kod Klaudija Ptolemeja, kao Dokleja (grč. Δóκλεα), dok se kao Diokleja (lat. Dioclea) pominje u „Epitomi” Aurelija Viktora iz 4. vijeka. Sa nazivom grada se u vezu dovodi i ime cara Dioklecijana (284-305), za koga se pretpostavlja da je porodičnim porijeklom bio povezan sa tim krajem. Pod imenom Diokleja (grč. Διóκλεια) pominje se kod Konstantina Porfirogenita u 10. vijeku. Iz latinskih i grčkih oblika izveden je i kasniji slovenski oblik Duklja.

Geografski položaj

Ostaci antičke Duklje

Grad je sa tri strane ograničen rijekama. Leži na sastavu Morače i Zete, kao i iznad ušća Širalije u Zetu. U blizini Dokleje prolazila je značajna rimska komunikacija: put od Skadra, preko Bersumnuma, odnosno Berziminiuma (stara srednjovjekovna Ribnica, kasnije Podgorica) do Nerone.

Istorija

Ostaci antičke Duklje

Dokleja se u pojedinim rimskim izvorima pominje i kao glavni grad provincije Prevalis. Dio ove provincije se upravo po tom gradu nazivao Dioklitija (Dioclitia). Ne zna se kako je i kada Duklja opustjela. Konstantin Porfirogenit je spominje kao napuštene ruševine. Kad su Osmanlije počele 1474. širiti Podgoricu, srednjovjekovnu Ribnicu, upotrijebili su za gradske bedeme i kuće kamenje sa ruševina Duklje. O nekadašnjem njenom sjaju svjedoče ostaci masivnih zidova u obliku paralelograma, tragovi mosta preko Morače, mnogi stubovi, ruševine jedne palate ili hrama, koji okolni stanovnici zovu „carski dvor”, mnogi sarkofazi sa basreljefom i mnoge nadgrobne ploče s latinskim natpisima. U njoj je nađeno mnogo novca, poneki zlatni, većinom iz 2. i 3. vijeka.

Prema kasnijoj tradiciji, koja je zabilježena tokom srednjeg vijeka, postanak grada se povezuje sa rimskim carem Dioklecijanom (284-305), koji je navodno bio rodom iz ovog mjesta, pa mu se u nekim srednjovjekovnim izvorima pripisuje i osnivanje samog grada, koji je navodno dobio ime upravo po caru, što je netačno, pošto je postojanje grada posvjedočeno znatno ranije, a i sam naziv grada se u narativnim izvorima pominje već u 2. vijeku.

U poznom rimskom periodu Dokleja je bila najznačajniji urbani centar na teritoriji današnje Crne Gore. U prvom vremenu rimske vladavine (provincija Ilirik, kasnije provincija Dalmacija) prije osnivanja provincije Prevalis, u ovaj grad su u manjem broju doseljavani isluženi veterani iz rimskih legija, rjeđe Italici koji su naseljavali primorska mjesta (Risan, Bigova, Budvu i Ulcinj), pa isti nije imao status kolonije. Naime, imao je određenu samostalnost, kao centar ilirskog plemena Dokleata. Sa karakteristikom municipija se pominje od vremena Flavijevaca (vladavine Vespazijana). Stoga je u Dokleji često gentilno ime bilo — Flaviji (Flavii), a kao ženski konomen često je ime Tertula (Tertulla), koje je nosila žena imperatora Tita i baba imperatora Vespazijana.

Sa osnivanjem provincije Prevalis, grad je postao njen centar, mada je na seoskom području oko grada romanizacija bila veoma slaba.

Arheologija

Mada je svojim prirodnim položajem zaštićena rijekama sa tri strane, Dokleja je bila opasana bedemima, debljine od 2–2,30 metara, prilagođenim konfiguraciji terena. Osnova mu je izduženi nepravilni mogougaonik. Najjači bedem je bio na istočnoj strani. Na sjevernoj strani su još uvijek vidljivo više ostataka kula, a iznad ušća Širalije nalazio se bastion. Široka gradska ulica „via principalis”, na kojoj se nalazio svečani slavoluk, išla je pravcem sjeverozapad-jugoistok. Na sredini grada sjekla se sa drugom glavnom ulicom. Prema Širaliji se nalazila zapadna kapija. Na drugom kraju, prema Morači, nalazila se južna kapija i most preko rijeke. Oko zapadne kapije, pregrađene u 3. vijeku, pronađeni su svi ostaci carskih natpisa. U gradu su se, između ostalog, pored foruma nalazile tipično rimske zgrade — palate, kupatilo (terme), prostorija za gimnastičke igre (palastra) kao i dva hrama. U bazilici su nađeni tragovi mozaičkog poda.

Grad se vodom snadbijevao sa izvora Cijevne, preko vodovoda, koji je iznad rijeke Ribnice prolazio akvaduktom. Djelimično se drugim sistemom vodovoda snadbijevao vodom i sa brada Lise.

Duklja je nestručno iskopavana u 19. veku, knjaz Nikola je navodno poklonio grad najstarijem unučetu Jeleni. Pronađeni predmeti su se mogli kupiti, knjaz je preneo mermerne stubove na svoje dobro na Kruševcu.

Gradsko uređenje

Duumviri (glavni činovnici)

Vršili su upravno-pravne, finansijske, pa i djelimično sudske poslove. Posebni duumviri su obavljali poslove revizije spiskova građana municipija, svake pete godine.

Beneficijariji

U Dokleji je postojao mali broj vojnih službenika, a sačuvan je natpis o dvojici ovih oficira iz legije II Adriutix.

Epigrafika

Na području antičke Duklje pronađeni su brojni natpisi, od kojih je većina na latinskom, a manji dio i na grčkom jeziku.

Iz rimskog perioda, u Dokleji su ostale zabelježene pojedine ugledne porodice Flavija, Epideja i Kasija: Tita Flavija Verkunda, duumvira, Marka Flavija Frontona, duumvira (kojem je podignuta i jedna statua od bronze, a koje su bile redovno podizane u čast pojedinih zaslužnih građana), Flavije Epidijan, Tit Kasije Valerije Epidijan, a pominju se i porodice Juliji, Klaudiji, Korneliji, Aureliji, Silviji, Veriji, Novoji, Eliji, Bebiji i Liciniji.

Domaća ilirska imena su prilično rijetka na natpisima, a grčka su posvjedočena na nekoliko natpisa (Eutices, Irena, Olimpija...) Postojanje robova i oslobođenika potvrđuje nekoliko natpisa.

Natpisima su potvrđeni kultovi: Jupitera (Iupiter Optimus i Iuppiter Cohortalis), Libera, Venere, Domna i Domne, mjesnog genija (Genius loci) i svih bogova i boginja (dei deaque omnes).

Crkveno uređenje

Bazilika "A" u antičkoj Duklji

Arheološki ostaci raznih crkvenih građevina u antičkoj Duklji svjedoče da je taj grad već od 4. vijeka bio značajan hrišćanski centar, a vjerovatno i sjedište episkopa, što je i potvrđeno u izvorima iz nešto poznijeg perioda. Pošto je sjedište provincijske uprave bilo u Skadru, tamošnji episkop je ujedno bio i mitropolit nad svim episkopima u Prevalitani, ali u nauci je ukazano i na mogućnost da je sjedište Prevalitanske mitropolije u nekom periodu moglo biti i u Diokleji, čemu bi u prilog išla i reprezentativnost crkvenih građevina u tom gradu.

Bazilika "B" u antičkoj Duklji

Do značajnih promjena u crkvenom uređenju došlo je za vrijeme vladavine cara Justinijana I (527–565), kada je stvorena nova Arhiepiskopija Justinijana Prima, sa sjedištem u istoimenom gradu (lokalitet Caričin grad, kod današnjeg Lebana u Srbiji). Toj arhiepiskopiji je prilikom osnivanja (535) dodjeljena crkvena nadležnost nad nekoliko pokrajina, među kojima je bila i Prevalitana, tako da je skadarski miropolit sa svojim episkopima, uključujući i dukljanskog, od tada bio pod jurisdikcijom arhepiskopa Prve Justinijane.

Početkom 7. vijeka, usljed razornih upada Avara i Slovena, postradale su i drevne episkopije u gradovima širom Prevalitane, uključujući i antičku Duklju, što je dovelo do propasti drevne Dukljanske episkopije, koja je obnovljena znatno kasnije, tek nakon ponovnog jačanja vizantijske vlasti i širenja Dračke teme prema oblastima nekadašnje Prevalitane u 10. veku. Uporedo sa tim procesom, širila se i nadležnost pravoslavne Dračke mitropolije, pod čijom se jurisdikcijom u to vrijeme nalazila i obnovljena Dukljanska episkopija.

Zanimljivosti

Za nadbiskupa barskog i primasa Srbije iz 18. vijeka, Vicka Zmajevića, Dokleja je u srpskoj niziji (zetska ravnica).

Vidi još

• Dokleati
• Duklja (oblast)
• Car Dukljanin
• Podgorica (trg)

Literatura

• Velimirović-Žižić, Olivera (1977). „Antička Duklja - rimski i vizantijski grad”. Velika arheološka nalazišta u Crnoj Gori. Beograd: Kolarčev narodni univerzitet. str. 25—36. 
• Dragojlović, Dragoljub (1991). „Etničke promene na tlu poznorimske provincije Prevalitane”. Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji. Titograd: Istorijski institut. str. 35—42. 
• Zečević, Nada (2002). Vizantija i Goti na Balkanu u IV i V veku. Beograd: Vizantološki institut SANU. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Mijović, Pavle (1978). „Ranohrišćanski spomenici Praevalisa”. Arheološki vestnik. 29: 641—678. 
• Mijović, Pavle (1991). „Komanska kultura i pitanje dolaska Slovena u Prevalis”. Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji. Titograd: Istorijski institut. str. 69—76. 
• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Nikolajević, Ivanka (1981). „Dve beleške za istoriju Prevalisa”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 20: 9—14. 
• Novaković, Bojan (2007). „Doclea-Genta-Praevalis” (PDF). Philologia. 5: 121—128. 
• Popović, Vladislav (1984). „Byzantins, Slaves et autochtones dans les provinces de Prévalitane et Nouvelle Épire” (PDF). Villes et peuplement dans l'Illyricum protobyzantin. Roma: École française. str. 181—243. 
• Popović, Radomir V. (1996). Le Christianisme sur le sol de l'Illyricum oriental jusqu'à l'arrivée des Slaves. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies. 
• Popović, Radomir V. (2004). Hrišćanstvo na tlu istočnog Ilirika pre doseljenja Slovena. Beograd. 
• Stamatović, Aleksandar D. (2006). „Hrišćanska crkva na tlu današnje Crne Gore prije doseljavanja slovenskih plemena”. Pravoslavlje u Crnoj Gori. Cetinje: Svetigora. str. 5—12. 
• Stevović, Ivan (2016). „Early Byzantine Doclea and its citizens: Longe ab patriam” (PDF). Niš and Byzantium. 14: 121—136. 
• Turlej, Stanisław (2016). Justiniana Prima: An Underestimated Aspect of Justinian’s Church Policy. Krakow: Jagiellonian University Press. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 

Spoljašnje veze

• Antička Duklja (jezik: srpski)