Gradovi heroji u SSSR

Grad heroj (rus. Город-герой) je bio počasni naziv koji se dodeljivao gradovima u Sovjetskom Savezu, za izvanredno junaštvo njegovih stanovnika tokom Velikog otadžbinskog rata, od 1941. do 1945. godine.^[1]

Ovaj naziv dobilo je dvanaest gradova u Sovjetskom Savezu. Prema statutu, Prezidijum Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza je davao gradu Orden Lenjina, Medalju Zlatne zvezde i potvrdu o herojskom činu (Gramotu). Skladno svemu tome, i u gradu je postavljan odgovarajući obelisk.

Istorija

Upotreba naziva „grad-heroj“ datira iz članaka u „Pravdi“ iz 1942. godina, a prva službena uptreba naziva datira iz 1. januara 1945. godine, kada je Josif Staljin izdao Zapovest Vrhovnog komandanta br. 20, kojom naređuje „ispaljivanje počasne paljbe u čast gradova heroja Lenjingrada, Staljingrada, Sevastopolja i Odese“.

Povodom dvadesetogodišnjice početka Velikog otacbinskog rata, 22. juna, 1961. godine, naziv „grad-heroj“ je upotrebljen i za Kijev u ukazima kojima je Kijev nagrađen Ordenom Lenjina i kojima je uvedena medalja „Za Odbranu Kijeva“.

Naziv „grada-heroja“ je službeno bio uveden ukazom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine, povodom dvadesetogodišnjice pobede u Velikom otadžbinskom ratu. Istog dana, izdani su ukazi, kojima su nagrađeni gradovi: Moskva, Lenjingrad, Volgograd (ranije Staljingrad), Kijev, Sevastopolj, Odesa i utvrđenje Brestovska tvrđava.

Godine 1988. službeno je ukinuto dodeljivanje ovog naziva.

Gradovi heroji

Moskva

Pred vratima sovjetske prstonice su nemački agresori pretrpili prvi značajni poraz 1941. godine. Do zastoja prodora nemačke grupe armija „Centar“ je došlo u drugoj polovini novembra 1941. godine, na udaljenijim moskovskim predgrađima. Sovjetska vlada je bila evakuisana u Kujbišev, ali je Staljin odlučio da ostane u gradu.

U borbi između odlučnosti i očaja, Moskovljani su pomagali izgradnju obrambenih položaja po moskovskim ulicama. Stanice podzemne železnice su služile kao skloništa za vreme nemačkih vazdušnih napada. General Georgij Žukov, koji je preuzeo komandu odbrane grada, je napustio taktiku bliske borbe i usresredio se na sveže snage iz Sibira za protivnapad.

Sojetska protivofnziva usledila je 5. i 6. decembra 1941. Po neuobičajeno jakoj zimi i teškoj hladnoći, sovjetske jedinice, uključujući i dobro opremljene skijaške bataljone, su oterale snage Trećeg rajha dalje od Moskve i konsolidovale su svoje položaje 7. januara 1942. godine. Pobeda u moskovskoj bici je dala veliki podsticaj teško demoralizovanom sovjetskom narodu.

Nazivom grada-heroja odlikovana je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine.

Lenjingrad

Obelisk grada heroja u Sankt Peterburgu

Lenjingrad je bio mesto jedne od najvećih ljudskih tragedija za vreme Drugog svetskog rata. Pre rata, grad je imao tri miliona stanovnika. Do avgusta 1941. godine, Nemci su došli do južnih gradskih predgrađa. U međuvremenu, Finci su vratili Karelijsku prevlaku (sjeverozapadno od grada), izgubljenu za vreme rata sa SSSR-om 1940. godine.

Grad je bio potpuno odsečen od ostatka sveta 8. septembra 1941. godine. Ostali su bez ikakve kopnene veze. Finski zaliv je bio blokiran. Jedina veza je bila vodeni put preko jezera Ladoge, među ostalim, i zato što se finska komanda nije složila sa nemačkim zahtevima za daljim napredovanjem preko reke Svira i zauzimanjem preostalog dela jezerske obale (Fince je zanimao samo povratak izgubljenih područja u Zimskom ratu). S obzirom da je zauzimanje grada bio prevelik trošak u ljudstvu i opremi za Nemce, a suočeni sa žestokim sovjetskim otporom, Nemci su započeli opsadu, s ciljem izmaranja i izgladnjivanja grada do smrti. Uskoro je stanovništvo ostalo bez struje, vode i grejanja. Sav javni saobraćaj je stao u toku zime 1941/42. Godine 1942. tramvaji su opet pokrenuti (trolejbusi i autobusi su bili nefunkcionalni do kraja rata).

Hiljade Lenjingrađana se smrlo ili izgladnilo nasmrt u prvoj zimi opsade, umirući kod kuće, ili padavši od iscrpljenosti na ulicama. U međuvremenu, nemačka artiljerija je nastavila gađati grad. Iako je opsada trajala 900 dana, grad se nije predao. Kada se površina jezera Ladoge zamrzla, otvoren je „put života“, koji je vodio do južnih jezerskih obala, koje je držala sovjetska armija. Tako je krenila duga kolona kamiona, donoseći hranu i potrepštine u opsednuti grad i evakujisaši građane na svom povratku. I hrana i prevoz civila je redovno bio napadan od nemačke artiljerije i ratnog vazduhoplovstva.

Kada su sovjetske jedinice razbile opsadu u januaru 1944. godine, preko milon Lenjingrađana je umrlo od gladi, smrzavanja i granatiranja. Oko 300.000 vojnika je izgubljeno u odbrani i razbijanju Lenjingradskog obruča.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine.

Staljingrad

Odbrana Staljingrada od juna do novembra 1942, zatim protivofanziva od 19. novembra 1942. koja je okružila osovinske snage u i oko grada, kao i nemačka predaja 2. februara 1943. godine obeležila je prekretnicu Drugog svetskog rata.

Istrajnost i oštrina bitke za Staljingrad, oslikava žilavu borbu u Velikom otacbinskom ratu. Teško bombardovanje od strane snaga Trećeg rajha i njihovih saveznika i ubistva hiljade civila je pretvorilo grad u ruševine. Radnici gradskih fabrika oružja, prvo su isporučivali oružje i municiju braniocima grada, a kako su se Nemci primicali gradu, morali su se i sami boriti.

Veliki broj sovjetskih snaga je doveden u grad preko reke Volge, uprkos neprijateljske vatre. Nemačka nadmoćnost u oklopnim jedinicama je postala beskorisna u uličnim borbama po ruševinama zgrada i razrovanim ulicama. Žestoka borba prsa o prsa po ulicama, u zgradama i fabričkim halama se nastavila mesecima. Crvena armija je sve svoje neangažovane jedinice iz Moskve usmerila prema donjoj Volgi, prebacivši sve dostupne avione iz cele zemlje u Staljingradsko područje.

Nemci i njihovi saveznici su izgubili četvrtinu angažovanih snaga na istočnom frontu, i nikad se nisu oporavili od ovog poraza. Ukupne žrtve na obe strane, po procenama, iznose između milion i dva miliona.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine.

Kijev

Obelisk grada-heroja u Kijevu

Kijev, glavni grad Ukrajine, je postao mesto najveće bitke, opkoljenih snaga, u leto 1941. godine. Kada su Nemci započeli ofanzivu 7. jula, sovjetskim jedinicama koncentrisanim oko kijevskog područja je bilo naređeno da ostanu na svojim položajima, i svaki pokušaj proboja je bio zabranjen.

Okružene snage su se ogorčeno branile. Hiljade civila se dobrovoljno prijavilo za pomoć u odbrani grada. Kijev je zauzet 19. septembra, a preko 600.000 pripadnika sovjetskih jedinica je zarobljeno, i okruženo područje je očišćeno. Ipak, produženi otpor je usporio i poremetio nacistički plan „munjevitog rata“. S druge strane, bitka je bila veličanstvena pobeda za snage Trećeg rajha i katastrofalni poraz za sovjetske snage. Imala je veliki uticaj na moral, a Adolf Hitler je uzdizao pobedu do najveće pobede u istoriji.

Za vreme nemačke okupacije Kijeva, stotine hiljada civila je ubijeno ili deportovano na prinudni rad. Kijev je opet postao bojište, kada su nadiruće sovjetske snage potisnule Nemce prema zapadu, oslobodivši grad 6. novembra 1943. godine.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine.

Odesa

Početkom avgusta 1941. godine, crnomorsku luku Odesa u Ukrajini su napale rumunske jedinice, koje su se borile zajedno sa Nemcima. Žestoka bitka za odbranu grada je trajala do 16. oktobra, kada su preostale sovjetske snage, kao i 15.000 civila evakuisane morskim putem. Partizanska borba se nastavila u okupiranom gradu.

Nazivom grada-heroja odlikovana je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine.

Sevastopolj

Spomenik gradu-heroju Sevastopolju

Crnomorska luka Sevastopolj je bila teško branjena tvrđava na poluostrvu Krimu. Nemačke i rumunske snage su prodrle do daljih sevastopoljskih predgrađa sa severne strane. Napad na grad je krenuo 30. oktobra 1941. godine. Budući da nisu uspeli zauzeti grad, osovinske snage su započele opsadu, uz teško bombardovanje grada.

Druga ofanziva je počela u decembru 1941, i okončana je neuspehom, jer se su se sovjetske kopnene i pomorske snage žestoko branile. Grad je pao u neprijateljske ruke, tek u junu 1942. godine. Oslobođen je nakon žestokih borbi u januaru 1944. godine.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine.

Brestovska tvrđava

Ulaz u Brestovsku tvrđavu

Tvrđava u Brestu, u Belorusiji, se nalazila istočnije od tadašnje granice između Sovjetskog Saveza i Trećeg rajha. Ova granica je bila nacrtana u tajnosti, kao tajni dodatak sporazumu Molotov-Ribentrop, a ubrzo je uspostavljena i de-fakto, nakon što su dve ugovorne strane napale i podelile Poljsku, u septembra 1939. godine.

Tvrđava je imala malo upozorenja kada su Sile Osovine napale SSSR 22. juna 1941. godine. Smesta je postala mesto prvih velikih borbi između sovjetskih i nacističkih jedinica. Pošto, usled jake odbrane sovjetske pogranične straže, prvi napad nije uspeo. Jedinice Trećeg rajha su započele drugu opsadu.

Brestovski garnizon od četiri hiljade vojnika smeštenih u tvrđavi se žestoko odupirao nemačkim napadima. Iako su bili u početku iznenađeni napadom i uz činjenicu da su bili malobrojniji, pri čemu je odnos snaga bio 10:1 u korist neprijatelja, i iako su bili odsečeni od ostatka sveta i što su ostali bez hrane, vode i municije, branitelji su se borili i vršili protivnapade do zadnjeg trenutka.

Nemci su koristili tenkove, suzavac i bacače plamena, ali nisu mogli razbiti sovjetski otpor. Nakon što su Nemci konačno uspeli zauzeti veći deo srušenog utvrđenja, uz velike vlastite gubitke, krvava borba se nastavila pod zemljom. Borbe su okončane tek u drugoj polovini juna. Dotad se na ostalim frontovima, nemačke snage napredovale stotine kilometara dalje prema istoku.

Čak i kada je tvrđava službeno bila u potpunosti zauzeta, nekolicika preživelih boraca nastavila se skrivati u temeljima i praviti diverzije nemačkom okupatoru još nekoliko meseci.

Nazivom tvrđave-heroja odlikovana je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 8. maja 1965. godine, povodom dvadesetogodišnjice pobede nad fašizmom.

Kerč

Kerč je luka na istoku poluostrva Krima. Stvorila je mostobran kod tesnaca, koji je odvajao Krim od glavnog kopna, od Sovjetskog Saveza.

Nakon žestokih borba, Nemci su ga zauzeli novembra 1941. godine. Sovjeti su ga vratili pod svoju kontrolu u operaciji iskrcavanja sa mora 30. decembra 1941. godine. Januara 1942. Nemci ga ponovno okupiraju, ali ipak, sovjetske partizanske snage su se održale na stenama blizu grada sve do oktobra 1942. godine.

Kovanica od 2 rublje iz 2000. godine

Sovjeti su, 31. oktobra 1943. godine, pokrenuli još jedno pomorsko iskrcavanje. Razrušeni grad je konačno oslobođen 11. marta 1944. godine.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 14. septembra 1973. godine.

Novorosijsk

Grad Novorosijsk na istočnoj obali Crnog mora je bio odbrambeno uporište od nemačke letnje ofanzive 1942. godine. Neizvesne borbe u i okolo grada su trajale od avgusta do septembra 1942. godine. Sovjeti su uspeli zadržati kontrolu na istočnim delom zaliva, čime su sprečili Nemce da koriste luku za pomoć jedinicama brodskim putem.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 14. septembra 1973. godine.

Minsk

Minsk, grad u Bjelorusiji, je bio okružen nadirućim nemačkim snagama u drugoj polovini juna 1941. godine. Zarobljene u veliki džep, sovjetske snage su se očajničkom žestinom borile. Otpor je slomljen 9. jula, pri čemu je zarobljeno 300.000 sovjetskih vojnika. Za vreme trogodišnje okupacije, Nemci su ubili oko 400.000 civila u gradu i okolini. Područje Minska je postalo središte sovjetske partizanske aktivnosti iza neprijateljskih linija.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 26. juna 1974. godine.

Tula

Tula je ruski grad sa važnom vojnom industrijom. Nalazi se južno od Moskve, čime se našao na putu nemačkim agresorima, kao strateški cilj. Na njega je pokrenuta ofanziva s ciljem razbijanja sovjetskog otpora u moskovskom području u razdoblju između 24. oktobra i 5. decembra 1941. godine. Teško utvrđeni grad je izdržao, osiguravši time južno krilo tokom odbrane Moskve, stvorivši uslove za protivofanzivu.

Nazivom grada-heroja odlikovana je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 7. decembra 1976. godine.

Murmansk

Kovanica od 2 rublje iz 2000. godine

Grad Murmansk na poluostrvu Koli, blizu norveške i finske granice, je bio strateški važna morska luka i industrijski grad. Bio je jedina sovjetska luka koja nije bila zamrznuta zimi, i bila je od životnog značaja za prevoz dobara prema jugu.

Snage Trećeg rajha, uključujući i 800 Finaca pod nemačkom komandom, pokrenule su ofanzivu na Murmansk 29. juna 1941. godine. Više od 180.000 granata je ispaljeno na grad. Žilavi sovjetski otpor u tundri i nekoliko sovjetskih protivnapada je učinilo da prodor Osovinskih snaga bude nemoguć.

Osovinske snage su prekinule sa napadima u drugoj polovini oktobra 1941, ne uspevši zauzeti Murmansk niti prekinuti Karelijsku železničku prugu.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 6. maja 1985. godine.

Smolensk

Kovanica od 2 rublje iz 2000. godine

Smolensk je grad na putu prema Moskvi. Kao takav, našao se na putu nemačkim agresorima. Sovjeti su tamo pripremili organizovanu odbrambenu liniju, i tamo se u leto 1941. godine zbila bitka kod Smolenska.

Nemačke oklopne divizije iz sastava Armija „Centar” su započele napad 10. jula, s ciljem okruživanja sovjetskih trupa u Smolensku i okolini. Sovjetski otpor je bio žilav i žestok, a preduzelo se i nekoliko protivnapada. Sovjeti su čak uspeli privremeno probiti nemački obruč, pri čemu su i uspeli evakuisati jedinice iz okruženja.

Bitka je okončana u prvoj polovini septembra. Žestoke borbe su značajno usporile sveopšti nemački prodor prema Moskvi, tako da su obrambene linije koje su se nalazile istočnije, mogle biti ojačane.

Nazivom grada-heroja odlikovan je, odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza, 6. maja 1985. godine.