Vizantijska umetnost

Vizantijska umetnost obuhvata umetnost koja je nastajala i razvijala se na prostoru Istočnog rimskog carstva (Vizantije) od 5. veka do pada Carigrada pod Osmanlije 1453. godine i potpunog sloma Vizantije. Njeno delovanje nije bilo samo ograničeno na prostor Vizantije, već i na prostore država koje su bile pod njenim direktnim uticajem (Srpske oblasti, Bugarska, Ruske države, Mletačka republika, Napuljska kraljevina).^[1]

Istorija i glavne karakteristike

Pošto se razvijala tokom srednjeg veka, njenu osnovnu crtu da je religiozni pogled na svet karakterišu blistave boje i snaga linija, bez individualnosti i perspektive, sa spljoštenom formom. Za ukrašavanje građevina korišćene su freske i mozaici koji su pokrivali zidove, podove, svodove i kupole spajajući u potpunosti arhitektonski sa likovnim izražajem. Umesto velikih vajarskih dela Antike, vizantijsku umetnost karakterišu mali reljefi rađeni u slonovači.^[2]

U antičkom svetu versko poštovanje božanstava izražavalo se u prvom redu statuom- kultnom statuom od kamena koja se postavljala u hram. Prema njoj su se izrađivale i male kultne statuice u bronzi ili i terakoti koje su se postavljale i u niše u sobama. Kada se u kasnoj Antici razvijala jedna složenija predstava o božanstvu statua je postepeno iz plitkog reljefa prelazila u sliku. Hrišćanstvo je pod uticajem druge Božije zapovesti protivilo se predstavljanju Boga- fanatični Epifimije je razderao sveti lik naslikan na jednoj zavesi izražavajući time svoje protivljenje onome što je smatrao za idolopoklonstvo. Ovde je interesantno i to što je ikona u početku bila slika i nije napravljena na drvetu što znači da se ikona u početku nije vezivala za neki materijal i tehniku. Ona je ipak bila prenosna a to da se ikonom smatra slika koja je izrađena na drvetu i prenosna je jeste otuda što se verovatno, usled velikog broja ovakvih radova koji su tako izrađeni pojavljuje.

One oblasti koje su bile udaljenije od Vizantije su bile naklonjene hrišćanstvu a one druge Antičkom svetu i shvatanju. Uticaj Antike je bio snažan u početku i bio je zavisan od pojedinih epoha. U doba Paleologa (1261—1453) uticaj antike je bio snažan i u Carigradu su našli utočište grčki slikari, a umetnost koja je iz Carigrada prodirala nazvana je “ manira greaci”. U Vizantijskoj umetnosti figura izražava jednu religioznu temu u čijoj se osnovi nalazi religiozna ideja. Ljudska figura je dominantna i nesrazmerno uvećana. Vizantijski umetnik teži da elemente koje vidi dekomponuje i da ih rekompozicijom podredi kompoziciji ne stvarnosti i zakonima prirodnim već zakonima same slike. Umetnik Vizantije se koristi ortogonalnom kompozicijom. Prisutna je i inverzna perspektiva u kojoj vidimo zakone perspektive primenjene na jedan drugačiji način da bi se iskoristili za postavljanje i ukazivanje na prikazivanje idejnoga centra događaja i ovaj se koristi kompoziciono. Svetlost i senka ne rasipa se na način koji odgovara stvarnosti i prostoru su namerno data određena irealna svojstva. Ova se umetnost ne zanima za telo koje uvek nestaje pod bogatim naborima tkanine, i oseća se prisutnost asketskog i bestelesnog, a kada treba prikazivati nago telo oseća se shematizacija koja se iz decenije u deceniju ponavlja i sa istim greškama koje su jednom učinjene. Naročita pažnja se poklanja glavi i očima- oči su prozori duše. Ova umetnost postaje sredstvo pomoću koga se uvodi misao iz sveta realnog u svet spiritualni. Tu se razvija slikarstvo i kao freska i kao mozaik a poznato je i rašireno i knjižno slikarstvo. Skulptura je na ovoj teritoriji bila zanemarena, i naročito zbog toga jer se pojavljivao strah još iz vremena kada se hrišćanstvo borilo protiv idola iz vremena kada se hrišćanstvo borilo da ne dođe na nivo idola protiv kog se borilo; “ ne pravi sebi ni lika ni kipa” glasi zapoved Božija i otpor prema skulpturi uticao je da se ona nije razvila. U Vizantijskoj umetnosti se postepeno fiksiraju tehnika pa čak i mesta na kojima se postavljaju pojedini likovi, za Hrista je rezervisana kupola a u četiri kupole ili stupa smeštaju se Jevanđelisti(Apostoli), isto kao što i u pogledu orijentacije postoji princip, i oltar i grob Hrista i najveće svetinja i isto ono mesto odakle će se vršiti sud- oltar rezervisan je za najveće svetinje i pričešće orijentisan je uvek prema istoku i tu se nalaze optimističke teme a na zapadnoj strani su teme koje su pesimističke kao smrt Bogorodice ili pak ovo se može nalaziti i na severu gde nema sunca, tu se nalazi i Hrist na raspelu.

Konstantinopolj iz zlatnog doba po Deli Durulu

Godine 323. Konstantin Veliki odlučio je da prestonicu Rimskog carstva preseli u Vizantiju u Konstantinopolj i na ovaj način prizna veliku važnost ovog dela rimske imperije. Priznavanje hrišćanstva kao državne vere imalo je veliki značaj u Konstantinovom vremenu. Nijedna od hrišćanskih bazilika nije sačuvana u prvobitnom obliku ali je osnova najveće Konstantinova crkva Sv. Petra u Rimu i njena osnova dobro poznata (otpočeta je 333. g.). Istočno rimsko carstvo preživelo je napade i pod Justinijanom (527. – 726) ponovo je doživelo stabilnost a po ironiji sudbine najveće delo ove umetnosti iz najranijih vremena nastalo je na tlu Istočnog Carstva u stvari u Raveni (San Vitale u Raveni završene u 537. god.) gde je bilo poslednje uporište Zapadnog Carstva, zapadno orijentisanog Justinijana koji je skoro uspeo da objedini rimsku imperiju.

Freska Isus Hristos sa mačem pravde, Manastir Visoki Dečani

Justinijanova epoha trajala je u 5. i 6. veku i obeležena je konstituisanjem velike države sa apsolutističkom vladavinom u feudalnom okviru. Prisutna su shvatanja ranoga hrišćanstva i simbolističke koncepcije u umetnosti. Aja Sofija (završena 537. g.) u obliku bazilike sa upisanim krstom a sama kupola u vreme Justinijana je ukrašena velikim krstom. Ako uporedimo crkve Santa Konstansa i San Vitale tada vidimo da je crkva u Rimu organizovana u centripetalnom pravcu kretanja a u Raveni kao i Aja Sofija prisutna je jedna organizacija kretanja centrifugalnog dejstva prostor dobija namenu humaniju i kao i crkva Sv, Petra u Rimu nemaju onu komponentu skulpturalnog karaktera kao u Grčkoj i njihovim hramovima već dobijaju prostor koji dobija namenu humaniju i funkciju za sastajanje i provođenje određenog vremena u njemu. Po ostacima slikarstva- držeći se malih rezervi, crkva San Vitale ukrašena je mozaicima u Justinijanovo vreme koji predstavljaju (546—548. ) caricu Teodoru i njen dvor- dvorske dame i cara sa dvorom. Car i carica kao i njihova pratnja su stvarni i “kao živi”.

Epoha ikonoborstva (726—842) u stvari je epoha borbe protiv antičkog antropomorfizma. U toku ove borbe stradale su mnoge ikone. Carica Irina je uspela (800. god.) da uspostavi ponovo poštovanje ikona, tada je na portal ponovo postavljena ikona sada po treći put na ovo omiljeno mesto gde su se postavljale ikone od obožavaoca ikona koji su verovali da ove imaju i čarobne moći, sa vratnica Halki uklonjena je ikona 726. po naređenju Lava III. U stvari ova borba ikonoboraca i idolopoklonika predstavlja borbu sveštenstva za prevlast i visoko sveštenstvo bilo je protiv ikona dok je niže sveštenstvo bilo za poštovanje ikona.

Klasični period vizantijskog slikarstva (842—1204. kada su učesnici svetog rata zauzeli Carigrad i vladali do 1261. god.) može se raščlaniti na raniji i kasniji period. Rani period traje do 10. veka i tada je umetnost bila obojena elementima koji su nosili obeležja Antike, svetlost ima realniji karakter, javlja se bočna senka a prostor je dublji a figura pokretnija ali sve u konceptu vizantijske umetnosti, strukture i koncepcije koja ima transcendentni smisao. Drugi period kasniji u klasičnom periodu i posle druge polovine 10. veka javlja se tananija figura i naglašeniji asketski izgled, prostor je plići i gest je daleko smireniji a arhitektonski ansambli nestaju u slici oblik je svedeniji a prostor se ne predstavlja u perspektivi, te se uz plitak prostor javlja i neki pejzaž a kompozicija je lišena oblika. Period 1204 – 1261. kada jako jenjava likovna razbuktalost. Iz ove epohe najbolje sačuvana dela imamo u Jugoslaviji.

Renesansa Paleologa (1261—1453) može se sagledati vraćanje Carigrada u sopstvenu prošlost u Justinijanovo vreme i pronađene su nove forme spoja duhovnog i klasičnog. Skulptura se u doba Komnina retko javljala u obliku plitkoga reljefa, slikanje je postalo vrlo važno i javlja se mekana tehnika četkice. Uticaj Vizantije na svet postaje sve ograničeniji i još uvek postoje uticaji u Gruziji i na slovenske zemlje ali su Sloveni počeli da njeguju i sopstveni stil. Ovaj period se naziva Komnenovom epohom i u njoj se pojavljuje interes za narativnim momentom (12.- 14. vek) kada se brišu pregrade između slika i javlja se kontinuirano spojeni veći broj slika, scena. U okviru njih, veći broj ličnosti se javlja i komponuje a figure postaju plastičnije. Figura je pokretljivija i plastičnije je data, a dominira i inverzivna perspektiva.

Doba pod Turcima, posle pada Carigrada 1453. godine. Vizantijsko je ikonopisanije uglavnom nastavljeno na Kritu koji je bio pod Mlečanima i imao određenu autonomiju i po manastirima Svete gore. Ljudi koji su bili bliža dvoru razvijali su stil koji je bio bliži klasici a monaštvo stil koji je imao više asketskih elemenata, vrednost ikone se ogleda u visokom estetskom dometu harmoničnoj kompoziciji i boji. U doba pod Turskom vlašću vizantijska umetnost jenjava da bi u izvesnom smislu ponovo bljesnula.

Kroz hrišćanstvo je Rusija u Vizantiji našla savezništvo. Sa hrišćanstvom prodire u Rusiju slikarstvo, koje ide ka stilizaciji i linearizaciji na površini i senka se šrafira. Struktura slike je jednostavna i iskristalisana, dobija podsticaj iz Carigrada. Rusko slikarstvo se okreće uticaju zapada i dobija podsticaje iz Vizanta, Soluna i Srbije a u dodir sa zapadom dolazi preko Poljske i Češke a uvode se i domaće tradicije koje su osobene. 1338 god. Andrej RUBLjOV u prelazu iz XIV u XV vek ruskom slikarstvu dodaje snagu svoga genija, kod njega je prisutna kako emocija tako i narodna tradicija.

Uticaj vizantijske umetnosti na evropsku kulturu je ogroman, jer se on zahvaljujući trgovini i razvoju civilizacije proširio širom Sredozemlja i Evrope.^[3].

Razdoblja u vizantijskoj umetnosti

Galerija, Aja Sofija

Detalj sa stubova unutar Crkve Aja Sofija, Carigrad

Unutar desetak vekova carevina je preživela više faza:

Zlatno ili klasično doba (527—726.), vrhunac za cara Justinijana (527—565. godine). To je vreme apsolutne moći države koja je uspela doći sve do Ravene, Venecije i Juga Italije;
doba ikonoborstva (zabrana ljudskog lika unutar sakralne građevine) (726—843. godine);
doba Makedonske i Komnenovske dinastije (11. i 12. veka) i na kraju
doba Paleologa (vreme propadanja i raspada carevine).

San Vitale u Raveni, 526—547.

Vizantion je naziv za širu oblast oko grada Vizantiona kojeg je Konstantin Veliki 330. godine proglasio glavnim gradom Rimskog carstva (od tada – Konstantinopolj), prije svega zbog njegovog strateškog položaja na Bosforu kao prirodnog mosta između Evrope i Azije. Nakon podele Rimskog carstva, on postaje glavni grad istočnoga carstva i održava kontinuitet rimske prostorne organizacije: u središtu je forum na čijem jednom kraju se podiže centralna crkva (Aja Sofija), a na drugom carska palata s vrtovima, dok je na jugozapadu veliki hipodrom. Za vreme Justinijana, ovaj grad na poluostrvu odvojen je od kopna slavnim Teodosijevim zidinama (moglo se ući samo kroz monumentalna zlatna vrata) i postaje poznat kao Carigrad. U ranom srednjem veku on postaje najveći i najnaseljeniji grad na svetu.^[4]

Vizantijska arhitektura

U najznačajnija dela vizantijske arhitekture spadaju crkve Aja Sofija u Carigradu i San Vitale u Raveni. Crkvu Aja Sofiju možemo obeležiti kao simbol estetičke i religiozne misli u vizantijskoj umetnosti, remek delo Vizantijske arhitekture. Nastala je između godina 532—537. i iznenađujuće brzo. i polazi od dve koncepcije u arhitektonskom projektovanju; podužne i centralne. Naročito je interesantna kupola podignuta na četiri luka, kao novatorsko rešenje toga doba i upisana je u kvadratnu osnovu.^[5].

Važan činilac u arhitekturi je bilo osvetljenje koje se uvodi kao elemenat kompozicije u unutrašnjost objekta i prozori su smešteni ispod kupole u vidu velikih luneta.

Crkva je u unutrašnjosti prosto i jednostavno dekorisana bogatom dekoracijom. Razvija se tip centralne crkve tipa upisanog krsta. Crkva San Vitale u Raveni je na osmougaonoj osnovi i pokrivena je kupolom i dekorisana mozaicima.

Vizantijsko slikarstvo

U Vizantiji se razvija bujno slikarstvo mozaika. Najlepši mozaici se nalaze u vizantijskim crkvama, Konstantinopolja i u Raveni. U očuvane mozaike spada mozaik cara Justinijana i njegove žene Teodore u crkvi San Vitale u prezbitorijumu objekta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani iako su lica individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i dostojanstvenicima.

U Vizantiji se razvija slikarstvo ikona koja služe molitvi. Postoje propisi za njihovo slikanje. Kompozicija je centralna i statična i konture su naglašene crnom bojom a gestovi su odmereni i dostojanstveni.

Umetnost vizantijskog slikarstva je uticala na srednjovekovno slikarstvo u Srbiji, koja ima bogatu riznicu sa vizantijskim freskama, ikonama i drugim relikvijama.

Rano-vizantijska umetnost

Mozaik- Bogorodica i dete, Aja Sofija, Carigrad

Najznačajniji spomenici rane vizantijske umetnosti se nalaze na prostorima Vizantijskog carstva, u Carigradu. Značajni spomenici su i u italijanskoj Raveni koja je 402. godine bila prestonica Zapadnog rimskog carstva, a za vreme cara Justinijana tu je sedište vizantijske vlasti u Italiji (535. godine). Crkva San Vitale u Raveni (526—547. godine) ima osnovu osmougaonika iznad čijeg središnjeg dela je kupola. Srednji brod komplikovano je povezan s bočnim brodom i nizom polukružnih niša. Crkva ovakve osnove s kupolom preovlađuje u pravoslavlju sve od Justinijana, kao što na zapadu preovlađuje bazilikalni tip crkve.

Justinijan s pratnjom, mozaik u apsidi crkve San Vitale u Raveni, 547. god, 264×365 cm.

U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simbolizuju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: - visoke istanjene figure, izduženih glava sa velikim očima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veličinu tela, te raskošno dekorisane odeće. Svaka scena je lišena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, velikih očiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom hrišćanstvu).

Unutrašnjost Aja Sofije u Konstantinopolju, 537. god.

Crkva Sveta Sofija - Aja Sofija (532—537.) u Carigradu je najpoznatija građevina ovog doba. Kupola je prošarana prozorima i svetlucavim mozaicima pa se čini kao da je bez težine. Spolja je volumen zatvoren ravnim geometrijskim površinama, dok je iznutra zid potpuno dematerjalizovan mermernim oplatama i mozaicima dajući mu slikarski karakter.

U kasnijim razdobljima vizantijske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a spoljašnja obrada volumena dobija na važnosti gde se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grčka, manastiri Svete gore, Manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu i drugi manastiri i crkve - zadužbine kralja Milutina ili sv. Pantelejmona kod Skoplja, Makedonija).

Umiljenje - Vladimirska ikona Presvete Bogorodice, ikona iz 12. vek Moskva.

U unutrašnjosti se zidovi crkava ukrašavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglašen ikonostasom. Ikonostas je oltarska pregrada koja deli svetište od ostalog prostora crkve, a čine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnu ili češće drvenoj podlozi. One su rađene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova – po njima prozvanim ikonografskim pravilima.

Skulptura je u vizantijskoj umetnosti bila potisnuta, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti i metalu (emajl) s izrazitom plitkom obradom.^[6]

Ikonoborstvo

Vernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, verujući kako će im molitve biti delotvorne – što su verske vođe tumačile kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III To vreme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona sveštenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoborstva. Vizantijsko carstvo se stalno branilo od napada islamskih naroda, pa je ovaj zakon bio i političke prirode, jer se podilazilo islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova.

Napuštanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvat profane umetnosti se najjasnije ogleda u ukrašavanju carskih palata (pločice, tepisi...) jer su se carevi utrkivali u raskoši s islamskim bagdadskim halifima.

Godine 843. spor je završio pobedom poštovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom.

Kasno-vizantijska umetnost

Početkom 10. veka potpuno će se razviti tipična građevina Vizantiona, to je crkva osnove upisanog grčkog krsta (ravnokrakog) na osnovu kvadrata. Kupole će povećati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvoriti će se mnogi prozori i osvetliti građevinu građenu potpuno bez prozora na zidu.

Beli Anđeo - Arhangel Gavrilo na Grobu Hristovom, freska iz Manastira Mileševo u Srbija, 14. vek

Takav tip crkve je i crkva Sv. Marko u Veneciji (1063), iako nije bila pod vlašću Vizantiona, bila je pod direktnim umetničkim uticajem. Ona ima osnovu grčkog krsta upisanog u osnovu kvadrata i kupole iznad središnjeg kvadrata i svakog kraka krsta - karakteristike vizantijske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obložene drvenim krovovima. Unutrašnjost je vrlo prostrana i ukrašena mozaicima.

Crkva sv. Vasilija Blaženog, Moskva, 1561. god.

Iako nam se vizantijska umetnost, zbog svog dugog kontinuiteta čini statičkom i nepromenjenom, možemo uočiti neke razlike. Tako za vreme Komnenovske dinastije umetnost ima obeležja romanike na zapadu: horizontalne težnje, načelo sabiranja relativno samostalnih delova, površinsko slikarstvo jednostavnih kompozicija, dok umetnost u doba Paleologa teži građenju u visinu, naraciji u slikarstvu, izraženijoj osećajnosti ..., što podseća na Gotiku.

U 13. veku Carigrad pada u ruke krstaša i formira se latinsko carstvo, što dovodi do intenzivnijeg razvoja umetničke delatnosti u periferiji Vizantiona kao što je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve „Raške škole“ u kojoj se osećaju uticaji romanike. Dok Crkva manastira Gračanice na Kosovu (1315. godine) zbog svoje visine podsjeća na gotičku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostorom kvadratne osnove (upisan grčki krst) koji je spolja naglašen stepenovanjem sa četiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta – najviša i najveća. Sjajan ritam nižih i viših delova koji skoro ne izlaze iz kvadratne osnove.

Kada se pravoslavlje potpuno proširilo na teritoriju današnje Rusije počelo se sve više graditi u drvetu, a pomalo se menjao i vizantijski tip crkve. Kupola će postajati sve više, veće i raskošnije, i umnožavaće se (oblik lukovice uveo se zbog lakšeg otpora snegu). O tome svedoči najreprezentativniji primer vizantijske arhitekture Saborna crkva sv. Vasila blaženog u Moskvi (1555—1561. godine).

Galerija

Ikona Arhangela Mihaila, Manastir Svete Katarine , Sinaj
Mozaik, Arhangel Gavrilo, Aja Sofija,9. vek
Freska, Sv. Jovan Krstitelj, Manastir Gračanica
Italo-Vizantijska ikona 13. vek(Galerija Vašington)
Vladimirskaja ikona, 12. vek
Ikone Bogorodice i svetitelja, Visoki Dečani, 1350.
Vizantijski mozaik-ikona Hrista,12. vek (Muzej Berlin)
Freska kralja Vladislava,1235. Manastir Mileševa
Vizantijska ikona, Arhiđakon Stefan, 11. vek.
Ikona"Trijumf Pravoslavlja“, 13-14. vek. Doba Vizantijske carice Teodore i ikonoborstva
Originana ikona Bogorodice Filermose, Cetinjski manastir
Apostoli Petar i Pavle, drevna ikona 11. vek(Muzej Veliki Novgorod)
Sv. Ilija, 14. vek. - Muzej Ermitaž
Sv. Anastazija, velikomučenica od Sirmijuma (Balkan), 4. vek.(Muzej Ermitaž)
Jovan Krstitelj, 4. vek, Muzej Kijev
Andronik IV Paleolog,15. vek(Biblioteka Univerziteta, Modena)
Andronik III Paleolog, 14. vek(Biblioteka - Štutgart)
"Madona i dete"(Bogorodica sa Mladencem), 13. vek(Nacionalna galerija, London)
Freska- kralj Milutin, Bogorodica Ljeviška, Prizren