Википедија

Veliki Varadin

Град у Румунији

Veliki Varadin[3][4][5], ili Oradja (rum. Oradea, mađ. Nagyvárad, nem. Großwardein, lat. Magnovaradinum, hebr. גרויסווארדיין) grad je u Rumuniji, u severozapadnom delu zemlje, u istorijskoj pokrajini Krišana. Oradea je upravno središte okruga Bihor.[6]

Veliki Varadin
rum. Oradea
mađ. Nagyvárad
Veliki Varadin
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Rumunija
ŽupanijaBihor
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2021.183.105[1][2]
 — gustina1.775 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate47° 03′ 52″ S; 21° 55′ 20″ I / 47.06447° S; 21.92226° I / 47.06447; 21.92226
Aps. visina142 m
Površina115,56 km2
Veliki Varadin na karti Rumunije
Veliki Varadin
Veliki Varadin
Veliki Varadin na karti Rumunije
Ostali podaci
GradonačelnikFlorin Birta

Veliki Varadin se prostire se na 115,56 km² i prema poslednjem popisu iz 2021. godine u gradu je živelo 183.105 stanovnika.[7]

Geografija

uredi

Veliki Varadin se nalazi u središnjem delu istorijske pokrajine Krišana, severozapadne pokrajine u okviru današnje Rumunije. Grad je udaljen 13 km od mađarske granice.

Veliki Varadin se razvio na mestu od značajne prometne važnosti. Grad je smešten u dolini reke Kereš, na mestu gde ona izlazi iz pobrđa Bihora u Panonsku niziju. Reka Brzi Kereš protiče kroz grad. Oko grada nalazi se veoma plodna i gusto naseljena podgorina Bihora sa voćnjacima i vinogradima. Zapadno od grada pruža se Panonska nizija, a istočno planinski masivi pod šumama u pašnjacima.[8]

Istorija

uredi
 
Detalj iz starog jezgra Velikog Varadina
 
Stara gravira grada

Mađarski kralj Ladislav I je proglasio Veliki Varadin sedištem rimokatoličkog biskupa 1080. godine. Prvi dokument o gradu pominje se 1113. godine pod njegovim latinskim imenom Varadinum. Ruševine tvrđave koje su i danas vidljive u gradu, je prvi put pomenuta 1241. godine tokom mongolske najezde.[8][9] Ugarski kralj Žigmund (Sigismund) je umro 1437. godine a telo mu je preneto u Veliki Varadin gde je sahranjeno.[10] Ovde je 24. februara 1538. godine sklopljen Velikovaradinski mir između Ferdinanda I od Austrije i Jovana Zapolje. Zapolja je dobio titulu ugarskog kralja i ustupljen mu je jedan deo Ugarske. Turci pod komandom Mohamed Saturdži-pašom su ga bezuspešno opsedali 1598. godine. Zauzeće je usledilo opsadom grada[11] u leto 1660. godine, da bi ga definitivno dobili mirovnim ugovorom 1663. godine, a 1692. Mađari povratili. U 17. veku ovde je jedno vreme bilo sedište Velikovaradinskog pašaluka.

Grad je doživeo veliki privredni uspon krajem 19. i početkom 20. veka. Veliki doprinos ovom razvoju dali su tada veoma brojni Jevreji, koji su pred Drugi svetski rat činili skoro trećinu od 100.000 stanovnika Velikog Varadina. Grad je 1890. imao 7 železničkih linija, 17 crkava, 6 manastira, dve katedrale, dve biskupske palate, nov teatar i gradsku većnicu. Od 38.557 stanovnika, većina su bili Mađari, a bilo je i 2.527 Rumuna. Rimokatolika je bilo 12.030, reformata 10.880 i 10.114 Jevreja.

U kući Aurel Lazara je 12. 10. 1918. godine, doneta deklaracija o pravu na samoopredeljenje transilvanijskih Rumuna. Dana 3. novembra u gradu je obrazovan rumunski nacionalni savet, u sastavu: dr Aurel Lazar (predsednik), Roman Ciorogariju, Coriolan Pop, Džejms Rodžer, i drugi. Istog dana je osnovan i rumunski vojni savet u Velikom Varadinu. Na dan velikog ujedinjenja (1. decembra 1918), veliki broj delegata iz okruga Bihor učestvuje u Velikoj narodnoj skupštinini u Alba Juliji sa jednoglasnom željom da se ujedini sa Kraljevinom Rumunijom.[12]

Nakon Prvog svetskog rata Mađarska je odredbama Ugovora iz Trijanona morala da „Velikoj Rumuniji“ prepusti svu Transilvaniju i Krišanu sa Velikim Varadinom. Tokom Drugog svetskog rata Veliki Varadin je od 1940. do 1944. ponovo pripadala Hortijevoj Mađarskoj prema odredbama iznuđene Druge bečke arbitraže. Posle rata grad je vraćen Rumuniji.

Veliki Varadin ima veliki značaj za jevrejsku zajednicu. Prvi jevreji su se naselili tokom 15. veka, što je jedno od najranijih naseljavanja jevrejskog stanovništva na tlu današnje Rumunije.[9] Tokom 1944, jevrejsko stanovništvo je podvrgnuto ponižavajućim rasističkim zakonima. Tokom maja, gestapo je sproveo deportacije jevreja u nacističke koncentracione logore. Oko 90% Jevreja iz Velikog Varadina nastradalo je u tim logorima, naročito u Aušvicu i Dahauu.[13]

Grad je poznat i po nadimku „mali Pariz“.[14]

Srbi u Velikom Varadinu

uredi

Krajem 16. veka Dubrovčani su sa svojom trgovinom dosegli i Veliki Varadin. Masovnije doseljavanje Srba bilo je u više navrata; nakon propasti srpskog ustanka u Banatu 1594. godine i nakon velike seobe Srba 1690. godine. Komadant Velikog Varadina je oko 1689. godine bio plemić Samuilo Horvat "ot Kurtić", otac budućeg ruskog generala Srbina, Jovana Horvata, koji je tu i rođen.[15]

Srbin Teodor Avramović je u drugoj polovini 18. veka bio proinspektor pravoslavnih škola u okrugu "Veliki Varadin". On je tada sastavio "Nemecki i serbski slovar".[16] Srbin Stanković je 1769. godine oberknez biharskog sreza u Velikom Varadinu.[17]

Srpska škola je otvorena u Velikom Varadinu 1769. godine.[18] Pravoslavna crkva Uspenja Presvete bogorodice podignuta je 1784. godine. Sačuvana je gravura iz tog veka sa prikazom istog hrama, na kojoj piše da je podignuta "iždivenijem" Grka, Vlaha i Slaveno-Srba.[19] Prokopije Bolić mesni učitelj i književnik, konkurisao je 1792. godine za okružnog školskog nadzornika.

Stefan Mihajlović učitelj iz Karlovca, u polovinom 19. veka je poslao oba svoja sina u Veliki Varadin. Prvo da pohađaju tamošnju gimnaziju a potom i studiraju pravo.

U Velikom Varadinu je 10. januara 1915. godine rođen srpski književnik Boško Petrović (1915—2001), predsednik Matice srpske u Novom Sadu i redovni član SANU u Beogradu.[20]

Stanovništvo

uredi
Demografija
2011.
196.367

Veliki Varadin je oduvek bio grad sa više naroda i vera. Istorijsku većinu su činili Mađari. Danas, Rumuni čine većinu gradskog stanovništva (70,04%), a od manjina prisutni su Mađari (27,5%), Romi (1,2%), Nemci (0,3%), Slovaci (0,2%) i druge manje etničke zajednice (Jevreji, Bugari, Rusi, Srbi, Turci, Arumuni i Kinezi). Nekada brojne zajednice Jevreja i Nemaca su gotovo nestale tokom 20. veka.[21][22]

Arhitektura

uredi

Arhitektura Velikog Varadina je mešavina građevina iz komunističkog doba, većinom u predgrađima, i lepih istorijskih zdanja iz doba Austro-ugarske. Veliki Varadin je kao mali broj gradova u Rumuniji očuvao staro gradsko jezgro sa brojnim crkvama i palatama. Uz barokne građevine, tu je više izuzetnih primera arhitekture secesije.

Biskupska palata, jedna od najpoznatijih građevina Velikog Varadina, konstruisana je po crtežima italijanskog arhitekte Đovani Batista Rica. Završio ju je austrijski arhitekta Franc Anton Hilerbrant 1770. Danas trospratna vila u obliku slova U sadrži 100 soba ukrašenih freskama, 365 prozora i fasadu sa isprekidanim jonskim kapitelima. Dom je „Muzeju regiona Krišana“.[9]

Gradovi pobratimi

uredi

Veliki Varadin je pobratimljen sa sledećim gradovima[23]:

Galerija

uredi
  •  
    Rimokatolička katedrala
  •  
    Gradska kuća
  •  
    Pešačka ulica
  •  
    Stare zgrade na Trgu ujedinjenja
  •  
    Pravoslavna crkva
  •  
    Protestanska katedrala
  •  
    Gradsko pozorište
  •  
    Ferdinadov trg

Reference

uredi
  1. ^ „Recensământul Populației și al Locuințelor 2002 - populația unităților administrative pe etnii”. Kulturális Innovációs Alapítvány (KIA.hu - Fundația Culturală pentru Inovație). Arhivirano iz originala 14. 10. 2013. g. Pristupljeno 6. 8. 2013. 
  2. ^ „Tab8. Populația stabilă după etnie – județe, municipii, orașe, comune”. Institutul Național de Statistică din România. jul 2013. Arhivirano iz originala 18. 01. 2016. g. Pristupljeno 5. 8. 2013. 
  3. ^ „Arhiv Vojvodine” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 4. 2. 2012. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  4. ^ „Projekat Rastko”. Rastko.rs. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  5. ^ „Egzonimi srpskog jezika”. Worldlingo.com. Arhivirano iz originala 25. 08. 2010. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  6. ^ „Oradea (Romania) - Britannica Online Encyclopedia”. Britannica.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  7. ^ „Your Guide to Romania[[Kategorija:Botovski naslovi]]”. Arhivirano iz originala 24. 9. 2010. g. Pristupljeno 9. 8. 2010.  Sukob URL—vikiveza (pomoć)
  8. ^ a b „Your Guide to Romania[[Kategorija:Botovski naslovi]]”. Arhivirano iz originala 24. 9. 2010. g. Pristupljeno 9. 8. 2010.  Sukob URL—vikiveza (pomoć)
  9. ^ a b v „ORADEA, Romania - Official Travel and Tourism Information”. Romaniatourism.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  10. ^ Ivan Šver: "Ogledalo Ilirije, iliti, Dogodovština Ilirah, zatim Slavinah...", Zagreb 1841.
  11. ^ Evlija Čelebija: "Putopisi", Sarajevo 1996.
  12. ^ „Oradea - istoria orasului - cronologie”. Oradea-online.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  13. ^ „Oradea - istoria orasului - cronologie”. Oradea-online.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  14. ^ „ORADEA”. Turism Bihor.info. 16. 3. 2005. Arhivirano iz originala 22. 7. 2011. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  15. ^ Ljubivoje Cerović: "Jovan Horvat - vođa prve seobe Srba u Rusko carstvo",
  16. ^ "Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu", Novi Sad 1974.
  17. ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom sadu", Novi Sad 1931.
  18. ^ Ljibovoje Cerović, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Rumuniji", novi Sad 2000.
  19. ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1929.
  20. ^ "Godišnjak SANU", za 2013, Beograd 2013.
  21. ^ „Oradea Jewish Community”. Oradeajc.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  22. ^ „Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea” (PDF). Oradea.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  23. ^ „Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea”. Oradea.ro. 29. 1. 2009. Pristupljeno 13. 3. 2012. 

Spoljašnje veze

uredi
 

Ovaj članak vezan za naselja u Rumuniji je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wiki.x.io/w/index.php?title=Велики_Варадин&oldid=28304145”