Crkva Svete Sofije (Ohrid)

Sveta Sofija, koju je u drugoj četvrtini 11. veka podigao ohridski arhiepiskop Leon, hartofilaks velike crkve, prvi od Grka na arhiepiskopskoj stolici u Ohridu.

Crkva Svete Sofije u Ohridu

Crkva je restaurisana u 12. veku. Tada je prepravljen sadašnji unutrašnji narteks, koji je uz to dobio gore galeriju, u koju se ulazilo stepeništem, instaliranim u jednom posebnom prostoru na severnoj strani. Na istočnoj polovini jednoga svoda u prizemlju narteksa naslikani su ktitori, u kojima se, kako izgleda, mogu poznati „prvi sevastokrator” Isak Komnen i njegova supruga Irena. Njihov sin, Jovan Komnen, ohridski arhiepiskop, verovatno je kao mirjanin, a pod imenom Jovan, sevast Prosenika, naslikan na zapadnom zidu narteksa. 1313/14. dozidao je uz zapadnu fasadu crkve spoljašnji narteks sa gornjom galerijom ohridski arhiepiskop Grigorije, koji se u natpisu na zapadnoj fasadi hvali, da je Mezima (Slovenima) darovao zakone.

Gornja galerija ovoga narteksa živopisana je u 14. veku, kako izgleda, za vlade cara Dušana. Sve su signature u živopisu srpsko-slovenske. U stepeništu, malo pre pomenutom, na istočnom zidu naslikan je neki Jovan despot sa suprugom, sa ohridskim arhiepiskopom Nikolom (spominje se 1336—1346), koji je prisustvovao krunisanju Dušana za cara, i sa dvoje dece. Na istočnom zidu Grigorijeve galerije nalazili su se portreti cara Dušana i supruge mu Jelene pred Hristom na prestolu i Sv. arhiđakonom Stefanom. Portreti su danas sačuvani samo u najnižem delu. Ove freske nastale su između 1350. i 1355. godine.

Sv. Sofija je kao arhiepiskopska crkva igrala važnu ulogu u istoriji Pravoslavne crkve. U njoj su rezidirali i arhiepiskopi srpskoga porekla, kako izgleda već pri kraju 14 veka: arhiepiskopi Dorotej (svrgnut 1468), Prohor (— 1560), Simeon (— 1561).

Crkva predstavlja trobrodnu tzv. orijentalnu baziliku, u kojoj su sva tri broda pod jednim krovom. Na crkvi ima tri apside (srednja je spolja petostrana, dok su bočne i spolja polukružne), od kojih su obe bočne dvokatne. Padaju u oči krstati svodovi u prizemlju unutrašnjeg narteksa. Spoljašnji narteks ima dve kule kao bočne završetke. Njegovo prizemlje predstavlja jedan otvoren portik, a njegova gornja galerija jednu lođu, flankiranu dvema kapelama, koje su presvođene kubetima, izvedenim na pandantifima. Uz severnu stranu crkve bio je kasnije dozidan jedan otvoren portik sa kolonadom.

U pravoj crkvi ima dva sloja živopisa. Prvi je iz 11. veka, a drugi iz 12. do 13. Naročito je interesantan živopis u gornjoj galeriji spoljašnjeg narteksa. Tu padaju u oči mnogobrojne scene iz legende o prekrasnom Josipu.

Faktografija

Car Justinijan je u 6. veku osnovao prvu Arhiepiskopiju za Slovene, u Ohridu. Postojala su mišljenja da je on pored Sv. Sofije u Carigradu gradio i onu ohridsku. Ipak činilo se da je prvo nastala prvobitna crkva Sv. Pantelejmona, pa onda Sv. Sofija. Zanimljivo je da ima još pretpostavki ko bi mogao biti ktitor ohridske Sofije. Pominje se pored arhiepiskopa Leona Grka i neko od Paleologa, bugarski vladar Mihajlo Boris ili car Samuilo, dok naš naučnik Vlada Petković prepoznaje u crkvenoj priprati vladarsku lozu Đurđa Brankovića. Kada je reč o vizantijskom Paleologu, zaista je pored stepeništa u priprati sačuvan lik na freski, nekog vizantijskog vladara, u carskoj odeždi sa belim orlovima, ženom i dva deteta. Pored njegove glave jasno je pisalo „Paleolog”. Sloveni su uništili tu prvu hrišćansku civilizaciju, pa opet u 9. veku Sv. Kliment krštava neznabošce u Ohridu. Od 11. veka ponovo je uspostavljen jak vizantijski uticaj u Ohridu. Kada je vizantijski car Vasilije II uništio Samuilovu državu, raselio je Slovene i u Malu Aziju, a tu kolonizovao Grke i Jermene. Smatra se da su gotovo svi manastiri podignuti u 11—12. veku bili grčki. U 11. veku car vizantijski šalje arhiepiskopa Teofilakta najvećeg tumača Sv. Pisma posle Sv. Jovana Zlatoustog. Upravo Teofilakt sastavlja „Žitije Sv. Klimenta”. Turci su preobratili najlepše crkve u džamije, pa i Sv. Sofiju ohridsku. Oko te bivše crkve-džamije bilo je mnogo turskih grobova, ali i polomljenih rimskih stubova i kapitela, koji se nađeni na svim ohridskim grobljima. To je najstarija ali i najveća crkva u Ohridu i kraljevini, i 1933. godine se za nju kaže da je trošna sklona padu. Od nje su tada bile veće jedino crkve Sv. Sofije u Carigradu i ruska u gradu Sofiji. Pre balkanskih oslobodilačkih ratova 1912—1913. godine, bila je to džamija, pa zapustela. U njoj je stari vredni živopis bio gotovo uništen. Ta „Velika crkva” Ohridska se spominje poslednji put kao hrišćanska bogomolja 1746. godine. Tu je održan poslednji crkveni sabor kada je izabran korčanski episkop Pajsije. Tada je Turci pretvaraju u džamiju; premalterišu živopis, oltar zatvaraju sa predikaonicom od mermernih delova rimskih i vizantijskih građevina, skidaju krstove i doziđavaju minaret. Godine 1912. vojnici srpski su prve noći srušili minaret. U spoljašnjem narteksu koji je podignut u vreme cara Dušana, uzidan je komad mramorne figure, dela kompozicije „Borba kentaura sa čovekom — Herkulom?”. Na tavanici u oltaru vidi se rimskog mozaika. Ta crkva je 1924. godine vrlo trošna i oštećena, a spolja oko narteksa je „puno đubreta (i životinjskih leševa) koje je tu bacano godinama”. Svod crkveni je takođe napukao, stepenište srušeno, pod razbijen, freske premazane ili izgrebane...Ali za divno čudo ostalo je najmanje oštećeno ono najlepše i najstarije, od živopisa najstariji sloj: Arhiepiskopi, vladaoci i anđeli visoko na zidovima „mirni u svojoj lepoti, sećaju nas na našu divnu prošlost”. — zapisao je književnik Stanislav Krakov.

Literatura

• Narodna enciklopedija (1927. godine)