Car
Car (lat. caesar, grč. καῖσαρ) jedan je od slovenskih naziva monarha, najčešće suvereni vladar carstva ili drugog tipa carske oblasti. Carica može biti ili careva supruga ili može sama držati titulu carskog monarha. Carevi su po časti i činu na višem nivou od kraljeva. Jedini monarh sa ovom titulom danas je car Japana Naruhito. Car je bila zvanična titula u sledećim državama: Prvo bugarsko carstvo (913–1018),[1] Drugo bugarsko carstvo (1185–1422), Srpsko carstvo (1346–1371) i Rusko carstvo[2] (1547–1721, kada je zamenjena titulom imperatora).
Narodi zapada Evrope svoje su nazive za cara izvlačili pretežno iz naslova „imperator” (imperatore u italijanskom, imperador u španskom, empereur u francuskom, emperor u engleskom), a narodi istoka iz imena „caesar” kojim su rimski carevi isticali povezanost s prvim i istorijski najvećim među njima, Julijem Cezarom. U slavenskim se jezicima tako koriste nazivi „car” i „cesar”[3], a u nemačkom „Kaiser”. Izuzeci su na istoku Rumuni (imparat), Albanci (parandor, mbret) te Grci (autokratoros, basileos).
Carstva u istoriji
urediU istoriji nije bilo mnogo država koje istoričari nazivaju carstvima, i pojedinih vladara koji su se nazivali carevima. U nekim slučajevima samo je jedan moćni vladar okupio mnogo zemalja pod svojom vlašću i proglasio se (ili su ga drugi proglasili) carem, da bi ubrzo nakon njegove smrti taj naslov nestao (ili ostao samo formalno), a tako ujedinjene zemlje najčešće su se ponovno razjedinile. U Starom veku jedan je takav primer Akadsko carstvo u Mesopotamiji. U Evropi su takvi primeri na Zapadu Napoleon Bonaparta i njegov nećak Napoleon III u Francuskoj (19. veku), a na istoku car Dušan Nemanjić u Srbiji (14. vek),[4] te carevi Boris u Bugarskoj i Samuilo u Makedoniji u 10. veku. Takođe se može carem nazvati mongolski vladar Džingis-kan. U Latinskoj Americi su isto tako u 19. veku Agustin de Iturbide, te Maksimilijan Habsburški carevali Meksikom, a Petar I i Petar II Brazilom. U dvadesetom veku samo se Žan-Bedel Bokasa proglasio 1977. godine carem Srednje Afrike kojom je potom kao car vladao do intervencije francuske Legije stranaca 1979. godine.
Carstvo u pravom smislu reči je država kojom vlada car, a carstvima se nazivaju i kolonijalna carstva koji nisu nužno monarhije (francuska 3. i 4. Republika) ili čiji monarsi nisu carevi (belgijsko ili portugalsko kolonijalno carstvo, kojima su vladali kraljevi Belgije i Portugalske).
Carstva u Evropi
uredi
Svi carevi u Evropi pozivali su se, neposredno ili posredno, na nasleđe Rimskog carstva. Ono se u 4. veku podelilo na Istočno i Zapadno. Nakon pada Zapadnog carstva, Istočno rimsko carstvo nastavlja da postoji te se postupno helenizira i pretvara u Vizantijsko carstvo. Na nasleđe Vizantijskog carstva kraće vreme su se pozivali vladari Bugarske i Srbije, koji su se proglasili carevima. Kasnije, nakon pada Vizantije pod tursku vlast, naziv cara s Ivanom IV Groznim preuzimaju vladari Rusije (Moskovsko carstvo tvrdeći za sebe da predstavljaju „Treći Rim”).
Na Zapadu, godine 800. papa dodeljuje naslov cara Karlu Velikom. Kasnijom podelom carstva među njegovim naslednicima, Francuska se izdvaja u zasebnu državu te nastaje Sveto rimsko carstvo, često s dodatkom „nemačkog naroda” u nazivu. Ono se održalo do početka 19. veka, kada je Napoleon, pripremajući vlastito ustoličenje, ukinuo taj drevni carski naslov. Na njihovom nasleđu, carevi su od tog vremena i vladari Austrije, odnosno Austrougarske do 1918. godine.
Sam Napoleon proglasio se 1805. godine carem Francuza, ali njegovo carstvo nije nadživelo poraz u Rusiji 1814. Bonaparta je 1815. konačno poražen i zatočen na ostrvu Sveta Helena gde i umire 1821. godine. Na legendi o Napoleonu Velikom, njegov će se nećak, Luj Napoleon Bonaparta, uspeti na vlast u Francuskoj nakon veleprevratničke 1848. godine, prvobitno kao predsednik republike, a od 1852. kao novi car. Njegova vladavina, poznata i kao „Drugo carstvo”, završena je svrgnućem nakon poraza od Pruske kod Sedana 1870.
Na ruševinama Drugog (francuskog) carstva rođeno je potom (u Versaju, 1871. godine) drugo Nemačko carstvo na čelu s pruskim kraljevima. Poslednji od ta tri cara, Vilhelm II iz kuće Hoencolern-Sigmaringen, odrekao se carske krune nakon poraza u Prvom svetskom ratu te je ostatak života do smrti proveo u izbeglištvu u Holandiji.
U istočnoslavenskim jezicima reč „car” znači kralj. Do toga je došlo jer su u ruskim prevodima Biblije kraljevi starog Izraela i rimski carevi zajedno nazivani titulom cara, te je tokom veka rič car postala sinonim za kralja, a pravi su carevi na Istoku Evrope nazivani titulom imperatora.
Rusko je carstvo nastalo širenjem Moskovske države, a sam naslov cara vladari prisvajaju od Ivana IV Groznog, a carem (imperatorom) proglasio se Petar I Veliki. Carstvo koje se u međuvremenu proteglo od Baltika do Vladivostoka nestalo je u veleprevratu 1917 godine, a car Nikola II i njegova porodica ubijeni su 1918. godine po Lenjinovom nalogu.
Nakon obnove nezavisnosti Bugarske, novi vladari Ferdinand I i Boris II iz kuće Saks-Koburg obnovili su naslov „Cara Bugara”, ali je na bugarskom jeziku, isto kao i na ruskom, ta titula je označavala kralja, a ne cara. Carstvo je nestalo u vrtlogu Drugog svetskog rata nakon iznenadne smrti Borisa II, sovjetske okupacije i izgona malodobnog Simeona II nakon proglašenja republike. Simeon će se nakon promena na istoku vratiti u Bugarsku te postati predsednik vlade od 2001 do 2005. godine.
Carstva izvan Evrope
urediVeliki suparnik Rimskoga carstva bilo je Perzijsko (iransko) carstvo. Vladari Irana i u 20. veku nazivali su se carevima (kraljevima nad kraljevima), sve do Islamske revolucije 1979. godine.
Kina je najdugovečnije carstvo, koje se tokom 3.500 godina trajanja više puta raspadalo i obnavljalo. Poslednji car, Pu Ji, svrgnut je veleprevratom 1911. godine, ali je od 1934. do 1945. formalno carevao Mandžukujom na severu Kine, japanskom satelitskom državom uspostavljenom nakon vojne okupacije u japansko-kineskom ratu. Samim Japanom i danas vlada car (teno) i to je jedini današnji vladar s tim naslovom.
Države Asteka, Maja i Inka u Latinskoj Americi, koje su srušili Španci u 16. veku, takođe se zbog njihove multietičnosti nazivaju carstvima.
Indija je već u Starom veku bila samostalno carstvo (car Ašoka), a nakon britanskog osvajanja, britanska kraljica Viktorija proglašena je „caricom Indije”. Taj će naslov njezini potomci izgubiti tek nezavisnošću Indije 1947. godine.
Najdugovečnija afrička država, Etiopija (nekadašnji naziv Abesinija) bila je takođe carstvo do 1975. godine kada je pod nerazjašnjenim okolnostima umro u veleprevratu 1974. godine svrgnuti car (negus negesti, kralj kraljeva) Hajle Selasije. U službi velikog etiopskog cara Menelika II bili su u 19. veku i poznati hrvatski istraživači, braća Seljan.
Po smislu pojma „car”, bagdadski kalifi i osmanlijski sultani su takođe carevi, ali obično se navode ti posebni naslovi. Stari egipatski faraoni takođe se mogu nazvati carevima, kao i neki drugi drevni vladari (na primer, Sargon Veliki, tvorac Akadskog carstva u Mesopotamiji).
Neki carevi u istoriji
uredi- Simeon I, prvi bugarski car
- Stefan Dušan, car Srbije
- Ivan IV Grozni, car Rusije
Reference
uredi- ^ "Simeon I." Encyclopædia Britannica. 2009. Encyclopædia Britannica Online. 12 July 2009, EB.com.
- ^ A.V. Soloviev. "Reges" et "Regnum Russiae" au moyen âge, in "Byzantion", t. XXXVI. Bruxelles, 1966.
- ^ „Online Etymology Dictionary”. etymonline.com.
- ^ Novaković 1912, str. 708-709.
Literatura
uredi- Michael and Natasha, The Life and love of the Last Tsar of Russia, Rosemary & Donald Crawford, Weidenfeld & Nicolson, London 1997. ISBN 0-297-81836-8
- Robert O. Crummey, The Formation of Muscovy 1304–1613, New York, 1987
- David Warnes, Chronicle of the Russian Tsars, London, 1999
- Matthew Lang (Editor), The Chronicle - $10 Very Cheap, Sydney, 2009/10
- Moravcsik, Gyula, ур. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2nd revised изд.). Washington D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Ćirković, Sima (2004). The Serbs. Malden: Blackwell Publishing.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX—XII vek). Belgrade. ISBN 86-17-13754-1.
- Živković, Tibor (2007). „The Golden Seal of Stroimir” (PDF). Historical Review. Belgrade: The Institute for History. 55: 23—29. Архивирано из оригинала (PDF) 2018-03-24. г. Приступљено 2018-03-07.
- Dejan Nikolić (1996). Svi vladari Srbije. Narodna biblioteka "Resavska škola".
- Момир Јовић; Коста Радић (1990). Srpske zemlje i vladari. Društvo za negovanje istorijskih i umetničkih vrednosti.
- Andrija Veselinović; Radoš Ljušić (2008). Srpske dinastije. Službene glasink. ISBN 978-86-7549-921-3.
- Milivoje Pajović (2001). Vladari srpskih zemalja. Gramatik.
- Miodrag Al Purković (1958). Srpski vladari.
- Stanoje Stanojević (1989). Naši vladari. Narodna knjiga.
- Maksimovic, Ljubomir (2011). „Chapitre XVII. — La Serbie : pouvoir et administration sociale”. Ур.: Laiou, Angeliki. Le monde byzantin, Tome III: L'empire grec et ses voisins (XIIIe-XVe siècle) (на језику: French). Presses Universitaires de France. стр. 323—342. ISBN 978-2-13-052008-5.
- Miklosich, Franz (1858). Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii. Vienna: apud Guilelmum Braumüller.
- Soulis, George C. (1963). „Thessalian Vlachia”. Zbornik Radova Vizantološkog Instituta. 8 (1): 271—273.
- Soulis, George C. (1984). The Serbs and Byzantium during the reign of Emperor Stephen Dušan (1331–1355) and his successors. Dumbarton Oaks. ISBN 0-88402-137-8.
- Dennis P. Hupchick (1995). Conflict and chaos in Eastern Europe. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-312-12116-7.
- A short history of Yugoslavia from early times to 1966, Stephen Clissold, Henry Clifford Darby, Stephen Clissold, CUP Archive, 1968 ISBN 0-521-09531-X
- Nationalism and territory: constructing group identity in Southeastern Europe, George W. White, Rowman & Littlefield, 2000 ISBN 0-8476-9809-2
- Ćirković, Sima (1999). Ćirković S.; Mihaljčić R., ур. „Car”. Leksikon srpskog srednjeg veka. Belgrade: 789—792.
- Dinić, Mihailo (1958). „Srpska vladarska titula za vreme Carstva”. Zbornik radova Vizantološkog instituta (5): 9—17.
- Dinić, Mihailo (1951). „Dušanova carska titula u očima savremenika”. Zbornik u čast šeste stogodišnjice Zakonika cara Dušana. Belgrade: SAN: 87—118.
- Maksimović, Ljubomir (1970). „Грци и Романија у српској владарској титули”. ЗРВИ. 12.
- Maksimović, Ljubomir (1998). „Српска царска титула”. Глас САНУ. 384.
- Marjanović-Dušanić, Smilja (1997). Vladarska ideologija Nemanjića: diplomatička studija. Srpska književna zadruga.
- Новаковић, Стојан (1912). Законски споменици Српских држава средњега века. Београд: Српска краљевска академија.
- Ostrogorsky, George (1935). „Avtokrator i Samodržac: prilog za istoriju vladalačke titulature u Vizantiji i u južnih Slovena”. Glas Srpske kraljevske akademije. Srpska kraljevska akademija (CLXIV): 95—187.
