Tumulus
Tumulus ili tumul je jedan od naziva za zemljanu ili kamenu humku. Drugi rašireni naziv je kurgan, za humke nešto drugačijg tipa. I jedno i drugo obeležava veštačko uzvišenje koje najčešće skriva grobove starih indoevropskih naroda, dok humke ovog tipa nisu nepoznate ni u Americi i na Dalekom istoku. U Japanu, jedna čitava epoha istorije — Kofun period — nazvan je upravo po dizanju tumula.
Mogile su staroslovenski naziv za humku iznad groba umrlog ili umrlih, i ponegde u lokalnoj tradicionalnoj upotrebi označava tumule, dok su gromile specifičan tip kamenih tumula sa područja Balkana. U jugoistočnoj Srbiji se za tumul koristi i etimološko jedinstveni naziv mađilka.
Tumulusi su često građeni od kamena ili od kamenih blokova, i sa znatno više građevinskih detalja od kurgana: imaju hodnike i centralnu prostoriju sa grobnicom. Tradicija podizanja grobnih humki bila je odlika mnogih naroda širom sveta, kroz širok dijapazon istorijskih epoha. Najpoznatiji su skitski, grčki, trački, etrurski, keltski, sarmatski, gotski, vikinški, kumanski, avarski, tatarski, mongolski i japanski tumulusi. Podizani su u rasponu između kasnijeg neolita i bronzanog doba do antike pa i do srednjeg veka (3/1. vek p. n. e.—13. vek n. e.).
Znameniti tumuli
uredi
Austrija: Halštatski Burgstalkogel tumuli u dolini Sulm (800-600. p. n. e.), Großmugl kod Korneuburga (600-500. p. n. e.) i tumul u Niederholabrunu (Donja Austrija);
Belgija: Tumuli kod Court-Saint-Etienne (Valonski Brabant, oko 3000. p. n. e.), Sonijskoj šumi i Walhain-u (Flamanski Brabant, oko 1000. p. n. e.), Galo-rimski u Incourt-u i grobnica rimskog generala Ota u Ramillies-u (Valonski Brabant), Merovinški grob u Antoingu (Provincija Eno, 6-7. vek);
BIH: Toprakalija kod Visokog ima najveći ugrađeni megalit od svih tumula u bivšoj Jugoslaviji; Gromile Mosko kod Trebinja, Bitunja kod Stoca, Začula (Ravno) iz bronzanog doba, i Kneževski grobovi glasinačke kulture iz željeznog doba kod Glasinca;
Bugarska: Tračanska grobnica u Kazanlaku i Aleksandrovu (4. vek p. n. e.) i Tračanska grobnica u Sveštarima (3. vek p. n. e.);
Češka: Slovenski tumuli u Vitinu kod Češke Budjejovice;
Engleska: Grobnice Severn-Cotswold (Wayland's Smithy) i West Kennet Long Barrow kod Ejvberija (3700-3400. p. n. e.), La Hougue Bie na otoku Džerzi (3500. p. n. e.), Ejvberi (Silberi-Hil, 3000. p. n. e.), Duggleby Howe iz bronzanog doba), Sedam tumula kod Lambourna (Berkšir, 2200. p. n. e.);
Francuska: Neolitski tumuli Saint-Michel de Karnak (5000-3500. p. n. e.), Barnenes (4850-4000. p. n. e.), Bougonski tumuli (4800-3000. p. n. e.), Dissignac (4500. p. n. e.) i tumul Saint Fiacre iz bronzanog doba (1500-1000. p. n. e.);
Grčka: Tumuli makedonske dinastije: Filipa II. u Vergini (336. p. n. e.);
Hrvatska: Megalitski tumul Maklavun kod Rovinja (oko 4000 god. p. n. e.);
Indija: Charaideo, srednjovekovni maidami Asamskog kraljevstva (1228-1826. god.);
Irska: Bru na Bojn (Mid, 35-32. vek p. n. e.), Brdo kraljeva ili Teamhair na Rí (Lenster, 3400. p. n. e.), Grianán Ailigh (800. p. n. e.-1200. god.) u pokrajini Donegal;
Italija: Etruščanske Nekropole Monteroci (9-3. vek p. n. e.);
Izrael: Jerusalimski kraljevski tumuli od Davida do Zedekije (oko 1000-587. p. n. e.);
Japan: Kraljevski tumuli u obliku ključanice (kofun, 3-7. vek) kao Takamatsuzuka kofun kod Asuke i Grobnica cara Nintokua (Daisen kofun) u Sakaiju (Osaka);
Kanada: Augustinska humka Mikmaki indijanaca;
Kazahstan: Skitski Isik kurgan (4. vek p. n. e.);
Južna Koreja: Grobnica kralja Gwanggaetoa kod Anaka u Kogurjou (300. god.);
Mađarska: Gödény-halom kod Békésszentandrása;
Mongolija: Grobnica kana "Uchjulü-Chanuya" u Noin-Ulau severno od Ulan Batora (13. god.);
Nemačka: Tumuli u Bonstorfu i Aulebenu (1500-1200. p. n. e.), Halštatski Heuneburg u Hundersingenu (Zigmaringen (okrug), 600-450. p. n. e.), Keltski tumuli u Glaubergu (5. vek p. n. e.);
Poljska: 14 grobova kulture "Unetice" (Łęki Małe, Leubingen i Helmsdorf), Trzcinica (Vojvodstvo potkarpatsko, 1800. p. n. e.), Humka Krakusa kod Krakova (oko 1000. p. n. e.);
Portugalija: Outeiro de Gregos (Baião, 4450-1900. p. n. e.);
Rusija: Ipatovo kurgan (4000. p. n. e.), Kutuluk kurgan kod Samare (2400. p. n. e.), Majkop kurgan (3000. p. n. e.), Novoveličkovskaя kurgan kod Krasnodara (2000. p. n. e.), Skitski tumuli Pazirika kod Novosibirska (6-3. vek p. n. e.), Varjaški Rurikov grob kod Novgoroda;
SAD: Zmijska humka (1070), Grave creek humka Adena kulture u Ohaju (1000-200. p. n. e.), Spiro humke Kadoanaca u Oklahomi (600-1450), Aligatorska humka drevne Fort kulture (Ohajo, 800-1200), Anđeoske humke Srednjomisisipijske kulture kod Evansvila u Indijani (1100-1450), Smaragdna humka "Plaquemine" kulture kod Stantona (Misisipi, 1200-1730), Humke Etowah indijanaca kod Kartersvila (Džordžija, 1000-1550);
Srbija: Ilirske gromile god Bukovca i na Ravnoj gori;
Škotska: Maeshowe (oko 3000. p. n. e.);
Švedska: Håga kurgan kod Upsale (1000. p. n. e.), Kraljevski grobovi Gamla Upsala od 5. do 6. veka i Olegov grob kod Stare Ladoge (9. vek);
Turska: Tumuli Frigijskog Gordija (8. vek p. n. e.), Lidijska nekropola Bin Tepler kod Salihija (7-6. vek p. n. e.), Jermenski kraljevski tumul na svetoj planini Nemrut (Nemrut Dağı, 1. vek. p. n. e.);
Ukrajina: Čorna mogila (Crna mogila), Solokha kurgan (4. vek p. n. e.), Skitski Rižanovka kurgan (3. vek p. n. e.), Kubratova grobnica u Perešepineu (660. god.).
