Tatevski manastir
Tatevski manastir (jerm. Տաթեւի Վանք) je manastir Jermenske apostolske crkve (JAC) iz 9. veka. Nalazi se na jugoistoku Jermenije, u marzu Sjunik, u blizini grada Gorisa. Udaljen je 280 km od Jerevana.
| Tatevski manastir jerm. Տաթեւի Վանք | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Jurisdikcija | Jermenska apostolska crkva |
| Osnivanje | 9. vek |
| Osnivač | Ašot, knjaz Sjunika |
| Mesto | Sjunik |
| Država |  Jermenija |
Izgrađen je na platou na ivici duboke klisure reke Vorotan. Sedište je Sjunikske eparhje JAC i kroz istoriju imao je važnu ulogu u političkom, kulturnom i duhovnom životu tog dela Jermenije. Tokom 14. i 15. veka Tatevski manastir je bio jedan od vodećih obrazovnih centara tog vremena u Jermeniji, poznat po prepisivačkoj delatnosti i stvaranju minijatura.
Etimologija
urediPrema predanju, manastir je dobio ime po učeniku svetog apostola Tadeja, Eustateusu koji je propovedao hrišćanstvo u ovom području i bio mučenički pogubljen.[1]
Druga verzija o imenu manastira odnosi se na legendu o izgradnji prve crkve. Učenik glavnog zidara se svake večeri tajno penjao na crkveni zvonik želeći sam da postavi krst na vrhu. U jednom trenutku videvši ga gospodar ga je pozvao, učenik se prepao, izgubio oslonac i pao u provaliju. Padajući u provaliju nesretni šegrt je molio Gospoda da mu da krila uzvikujući „Ta Tev!“ (daj mi krila) i od tog njegovog uzvika nastade kasnije ime manastira.
Istorijat
urediTatevski manastir se nalazi na jugoistoku Jermenije, u području drevne jermenske provincije Sjunik, u blizini grada Gorisa i na udaljenosti od 280 km jugoistočno od Jerevana. Litica na kojoj je manastir izgrađen u predhrišćansko doba jermenske istorije služila je kao paganski hram koji je kasnije, nakon prihvatanja hrišćanstva od strane Jermena u 4. veku zamenila skromna hrišćanska bogomolja.
Izgradnja manastira započela je u 9. veku kada je on postao i sedište episkopije. Stepanos Orbelijan je u svojoj „Istoriji Sjunika“ je opisivao izgradnju nove crkve, koja je sagrađena odmah uz staru bogomolju 848. uz veliku pomoć tadašnjeg princa Sjunika Filipa. Ekonomska, politička i verska moć centra je ubrzano rasla i javila se potreba za izgradnjem većeg kompleksa. Tadašnji episkop Hovanes je izdejstvovao od knjaza Ašota dozvolu i sredstva za izgradnju novog manastira.
Već početkom 11. veka u manastiru je živelo preko 1.000 monaha i raznih majstora i zanatlija. Ubrzan rast ovog mesta nije ostao nezapažen kod susednih naroda, pa je tako 1044. vojska susednog emirata u potpunosti uništila glavnu crkvu Svetog Grigorija i okolne građevine, ali su sve građevine ubrzo obnovljene. Godine 1087. nešto severnije od zidina manastira sagrađena je Bogorodičina crkva.
Manastir je doživeo velika stradanja tokom Seldžučkih invazija u 12. veku ali i od zemljotresa iz 1136. godine. Godine 1170. Seldžuci su opljačkali manastir i spalili oko 10.000 veoma vrednih spisa. Manastir je obnovljen krajem 12. veka pod upravom episkopa Stepanosa.
Za vreme vladavine Mongola, manastirski posed je bio oslobođen plaćanja poreza. Osnivanjem univerziteta u okviru manastira u 14. veku Tatev je postao najvažnije kulturno i prosvetno sedište Jermenije tog vremena.
Tokom Tamerlanovih napada na Sjunik (1381—1387) tatev je više puta opljačkan i paljen, a oduzet mu je i značajan deo imovine. Stradanja nije bio pošteđen ni tokom upada vojske šaha Šakruha 1434. godine.
Pravu renesansu manastir je doživeo tokom 17. i 18. veka kada su stare građevine u potpunosti obnovljene, a kompleks je znatno i proširen. Novo pljačkanje doživeo je tokom upada Persijanaca 1796. godine. Godine 1836. Tatevski manastir je izgubio sav politički uticaj nakon što je taj deo Jermenije postao deo Jerevanske episkopije.
U novije vreme, manastir je najveću štetu pretrpeo od zemljotresa 1931. kada je uništen zvonik i kupola na crkvi svetog Petra i Pavla. Crkva je kasnije obnovljena, ali zvonik i dan danas stoji u ruševinama.
Godine 1995. Tatevski manastir je bio kandidat za UNESKO listu Svetske kulturne baštine, ali nije izabran u tu kategoriju. Zanimljivo je da je 16. oktobra 2010. otvorena velika žičara, takozvana „Krila Tateva“ dugačka 5,7 km, koja povezuje manastir sa susednom obalom reke Vorotan - najveća žičara te vrste na celom Kavkazu.
Manastirski kompleks
urediManastirksi kompleks čine tri crkve (Petropavlovska, Grigorija Prosvetitelja i Bogorodičina crkva), biblioteka, konak, zvonik, groblje i administrativna zgrada.
Zanimljivo je da je u sklopu manastira sagrađeno ogromno klatno Gavazan. Stub je izgrađen u 10. veku i jedina je građevina u manastirksom kompleksu koja je preživela sve invazije i zemljotrese bez ikakvih oštećenja.
Tokom 14. veka u južnom, zapadnom i sevrnom delu manastira podignute su brojne zgrade za stanovanje i administrativne poslove. U 18. veku dograđeni su i episkopski dvor, nove monaške kelije, skladišta za robu, trpezarija, kuhinja, pekara i vinarija. Sagrađeno je i 16 pravougaonih učionica sa lučnim plafonima duž glavnog utvrđenja.
Crkva svetih Petra i Pavla
uredi
Crkva posvećena svetim apostolima Petru i Pavlu građena je u periodi 895—906. i verovatno je sagrađena na mestu stare crkvice čije ime je i preuzela. Često se naziva i Apostolskom ili Sabornom crkvom. Na zapadnom zidu crkve stoji kameni krst postavljen od strane njenog tvorca, episkopa Hovanesa koji pruža vredne podatke o načinu na koji je crkva građena.
Sama crkva je pravougaona bazilika sa pravcem pružanja od zapada ka istoku. Oltar se nalazi uz apsidu na istočnoj strani. Centralnu kupolu drže dva stuba. Krov je dvovodni i prekriven je kamenim pločama. Unutrašnje i spoljašnje zidine su ukrašene tesanim kamenom. Duž zidova i na samoj kupoli su veoma uski prozori koji osvetljavaju unutrašnjost. Na istočnoj fasadi se nalaze niše sa bareljefima ktirora crkve.
Unutrašnji zidovi su ukrašeni freskama koje su radili francuski majstori dovedeni iz Carigrada 930. godine. Likovi svetitelja i ktitora na freskama su rađeni u pravoslavnom stilu, a svi natpisi su na jermenskom jeziku. Na istočnoj apsidi se nalazi freska Hrista sa Apostolima. Na zapadnom zidu su slike Strašnog suda, na severnom je prikazano Hristovo rođenje. Međutim najveći deo tih fresaka ostao je očuvan samo u segmentima.
Crkva svetog Grigorija Prosvetitelja
urediCrkva svetog Grigorija Prosvetitelja nalazi se uz južni zid Apostolske crkve, a građena je između 836. i 848. uz veliku finansijsku podršku princa Filipa Sjuniškog. Obnovljena je u 11. veku, ali je u potpunosti stradala u zemljotresu 1138. Obnovljena je tek 1295. godine.
Ova crkvica je veoma jednostavne konstrukcije, bez kupole. Lukove koji nose krov pridržavaju po tri stuba koji se nalaze u severnim i južnim zidovima. Ulaz je ukrašen bareljefom.
Bogorodičina crkva
uredi
Bogorodičina ili Astvatcinska crkva nalazi se u severnom delu kompleksa. Podignuta je 1087. kao sekundarna građevina ispod koje se nalazi grobnica. Unutrašnjost je jako mala, i iznad centralnog dela se izdiže toranj, a na svim stranama (osim sa zapadne) nalaze se niše.
Bila je teško oštećena u zemljotresu 1931. ali je potpuno rekonstruisnana krajem prošlog veka.
Gavazan
urediGavazan predstavlja viseći stub (Gavazan Siun) izgrađen u čast Svete Trojice južno od Apostolske crkve 904. godine. Ovaj osmougaoni kameni stub je visok 8 metara i na njegovom vrhu se nalazi veliki kameni krst.
Zanimljivo je da je stub izgrađen na principu klatna i služio je kao svojevrsan seizmograf. Seizmički talasi, pa čak i blagi dodir ljudske ruke pomeraju ovaj stub iz ravnoteže i uzrokuju njegovo njihanje.
Gavazan je jedini objekat u manastirskom kompleksu koji za svojih hiljadu godina nikada nije bio rušen niti obnavljan. I danas stoji onakvim kakav je i napravljen pre 1100 godina.
