Stambol kapija u Niškoj tvrđavi

Stambol kapija u Niškoj tvrđavi ili Carigradska kapija jedan je od četiri ulaza (izlaza) na utvrđenom zemljanom bedemu koji su Osmanlija (tokom rekonstrukcije i dogradnje stare Antičke tvrđave) izgradile u periodu od 1719—1723. godine. Ime je dobila po pravcu puta koji je vodio na istok, ka Stambolu (danas Istanbulu gradu u Turskoj).

Stambol kapija u Niškoj tvrđavi
Stambol kapija u Niškoj tvrđavi
Opšte informacije
Mesto	Niš
Opština	Crveni Krst
Država	Srbija
Vrsta spomenika	tvrđava
Vreme nastanka	1719—1723.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Vlasnik	Republika Srbija
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš
www.zzsknis.rs

Status i kategorija zaštite

Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja Stambol kapija u Niškoj tvrđavi proglašena je, 23. decembra 1982. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i pod brojem SK 289 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.

Nadležni zavod koji vodi mesni registar i brigu o ovom kulturnom dobru od velikog značaja je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.

Istorija

Stambol kapija u 19. veku

Tvrđava Hisar u Nišu, građena je kao utvrđeni zemljani bedem, na kome se nalazilo sedam bastiona — tabija, udaljenih međusobno po 200 metara. Na južnoj strani Tvrđave nalazio se rov širok osam do deset stopa i ispunjen vodom iz reke Nišave.

U tvrđavu se moglo ući i iz nje izađin kroz četiri velike kapije, od kojih je ka zapadu vodio put ka Beogradu, severu put ka Vidinu, jugu put ka Stambolu i Solunu i jugoistoku, put ka gradskom naselju izvan zidina tvrđave — Jagodin mali.

Današnje utvrđenje artiljerijskog tipa podigle su Osmanlije u periodu od 1719. do 1723. godine na prostoru antičkog i ranog srednjovekovnog utvrđenja, kada je Sultanovom poveljom od 19. februara 1719. odlučeno „da se u Nišu izgradi jaka tvrđava”. U proleće 1719. godine otpočeli su radovi po projektu glavnog arhitekte Mehmed age i njegovog brata Mustafa age, glavnog organizatora radova. Prve godine gradnje, 1719. godine, angažovao je više desetina hiljada spahija iz deset sandžaka Rumelijskog beglerbegluka, a 1722. godine iz 14 sandžaka. Poslednje godine gradnje bedema, 1723, dovedeno je 40. majstora kamenorezaca iz Carigrada, a bedem je zidalo 400 zidara. Završetak radova obeležen je svečanostima i postavljanjem ploče sa zapisom na Stambol kapiji, juna 1723. godine.

Kao i svako artiljerijsko utvrđenje, današnja Niška tvrđava ima poligonalnu osnovu, sa sedam nejednakih strana i četiri velike kapije (Stambol vrata, Beogradska vrata, Vodena ili jagodinmalska vrata i Vidinska vrata), jednom malom kapijom (poterna vrata, „vratanca“ kojima se izlazi u gradske rovove) i osam bastionih terasa.

Sa bedemima dužine 2.100 m koji su široki 3 m, a visoki 8 m tvrđava zahvata površinu od 22 ha, 80 ari i 52 m².

Konačni, današnji izgled, Niška tvrđava dobila je 1737. godine kada su Osmanlije u njoj naknadno dogradile još nekoliko objekata.

Zapis na kapiji

Ulazni portal sa zapisom o gradnji kapije

Kameni zapis iznad ulaznih vrata ispisan arapskim pismom koji svedoči o tome ko je i kada gradio tvrđavu i u vreme kog sultana je to bilo.

Na Stambol kapiji, sačuvana su tri zapisa na kamenim pločama, jedan o izgradnji tvrđave i dva iz dva različita perioda o izgradnji kamenog mosta na Nišavi ispred kapije.

Zapis o gradnji tvrđave

Završetak radova obeležen je svečanostima i postavljanjem ploče sa zapisom na Stambol kapiji, juna 1723. godine. Nakon završetak radova postavljana je kamena ploče sa zapisom iznad ulaza na Stambol kapiji, juna 1723. ove sadržine:

Pre godinu dana dovrši se ova gradska kapija i na njoj se podiže svod. U celoj carevini posta ova kapija najjača zaštita i Sultan Ahmed II načini niški grad najtvrđim gradom 1723 godine.

Zapisi o Mehmed pašinom mostu

O Mehmed-pašinom mostu izgrađenom u Nišu na reci Nišavi, na kamenim pločam postavljenim na Stambol kapiji ukesani su ovi zapisi, iz dva istorijska razdoblja (osmanskog i srpskog):

Osmanski zapis

Na Stambol kapiji Niške tvrđave, zapis ove sadržine, o mostu ispred kapije na turskom jeziku arapskim pismom, ostavile su osmanlije:

Mehmed-paša štedrotom svojim načini ovaj most. Ovim jakim mostom, kom nema ravna, prolaze danju i noću bogati i siromasi. Naka Bog nagradi osnivača ove korisne zadužbine. Ove stihove napisa Hašim u spomen mosta koji načini Mehmed-paša.

Srpski zapis

Nakon oslobođenja Niša od Osmanlija, Srbi su na slobodnom delu panela ispod osmanskog zapisa, nakon obnove mosta, uklesali ovaj zapis na srpskom jeziku:

Podigao vizir Mehmed-paše Budimski 1619. Obnavljan pod vladom knjaza srpskog Milana M. Obrenovića IV po osvajanju Niša 28. decembra 1877.

Položaj, prostranstvo i izgled objekta

Zsvođeni deo kapije sa ulaznim vratima i bočnim prostorijama

Stambol kapija u Niškoj tvrđavi, nalaze se na južnom delu bedema Niške tvrđave, i nastavak je ulice koja se iz pravca tvrđave, preko nišavskog mosta nastavljala nekad Pokrivenom čaršijom a danas Obrenovićevom. Sa spoljne strane kapija je bila je okružena rovom ispunjenim vodom reke Nišave, tako da se do njenog ulaza moglo doći samo preko mosta.

Mermerna ploča, smeštena iznad masivne drvene kapije, sa spoljne strane obložene čeličnim pločama sa velim zakivcima. Sagrađena po projektu Mustafa-age iz Sofije kapija je završena 1723. godine i time je obeležila završetak glavnih radova na tvrđavi.

Pored bogatog orijentalnog ukrasa, u gornjem delu kapije nalaze se zupčasti i kružni otvori za topove koji su korišćeni za odbranu tvrđave i grada. U zasvođenom delu kapija ima četiri bočne prostorije koje su služile za smeštaj stražara, i zatvorsku ćeliju.

Stambol kapija jedna je dve najbolje sačuvane kapije (od ukupno četiri iste namene) koja je najviše u funkcije, i koja je adekvatno prezentovana i nije prepuštena zubu vremena, i kao takva postala je jedan od glavnih simbola Grada Niša.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Literatura

• Andrejević B. (1996). Spomenici Niša: zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja. Niš: Prosveta
• Simonović D. et al. (1995). Enciklopedija Niša: istorija. Niš, Gradina: Prosveta
• Milić D. et al. (1983). Istorija Niša 1: Od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1978 godine. Niš, Gradina: Prosveta
• Grupa autora (2011). Leksikon grada Niša. Beograd
• Mirčetić D.Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
• Đurović Lj., & Vučković N. (2013). Vodič Istorijskog arhiva Niš. Niš: Punta.

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Stambol kapija u Niškoj tvrđavi na Vikimedijinoj ostavi