Srednjovekovna Italija

Srednjim vekom u Italiji se smatra razdoblje od pada Zapadnog rimskog carstva 476. godine do kulturnog preporoda koji je počeo sredinom 14. veka.

Pozna antika. Ratovi sa Germanima

U 5. veku Rimsko carstvo napadaju Vizigoti, čiji vojskovođa Alarih I ulazi u Rim 410. godine. Prestonica je međutim bila premeštena u Ravenu, pa taj poraz naizgled nije imao velik značaj. U to vreme su zemlju štitile plaćeničke vojske, a njihovi generali su bili najuticajniji ljudi u carstvu. Najmoćniji među njima, Odoakar, svrgnuo je 476. sa prestola Romula Avgustula — poslednjeg cara Rimskog carstva. Odoakar je vladao zemljom kao kralj iz naroda (rex gentium) narednih sedamnaest godina i formalno priznao vlast Zenona, koji je vladao Vizantijom. Nije sprovodio nikakve reforme, i sve je ostalo isto kao i za vreme prethodnih careva, samo su hrišćani imali još veće slobode.

Italija posle Gotskih ratova

Odoakar se borio protiv Vandala, koji su zauzeli Siciliju, i protiv ostalih germanskih plemena koja su pretila carstvu. Zenon je 489. godine odlučio da iz Vizantije istera Ostrogote, koji su živeli na obalama Dunava. Proterao ih je u Italiju, već slabu od brojnih sukoba sa germanima. Ostrogotski kralj Teodorih Veliki je to iskoristio i 25. februara 493. svrgnuo sa vlasti Odoakara. Teodorih je dugo živeo u Konstantinopolju, te je kao romanizovani german imao rimsko građansko pravo. Za svoje vladavine, uspeo je da delimično obnovi i osnaži carstvo. Popravio je infrastukturu, proširio granice i obnovio ekonomiju. Goti su i dalje bili aristokratija i moćan manjinski narod, dok su većinu stanovništva činili Latini. Antička kultura je kao svoj poslednji izdanak na Zapadu dala filozofa Boetija, koga je Teodorih zaposlio kao svog ministra.

Početkom 6. veka Vizantija napada Italiju i Justinijanove vojskovođe, Velizar i Narzes odnose pobedu i ruše Ostrogotsku kraljevinu 552. godine. Ovaj sukob, poznat pod imenom Gotski rat, zaustavio je kulturni i civilizacijski napredak Apeninskog poluostrva. Stanovništvo je desetkovano, što u ratu, što od kuge koja je izbila 559. godine, a broj varvarskih plemena koja su učestvovala u ratu na strani Vizantije se povećavao. Gradovi su bili porušeni i broj stanovnika u njima bio je smanjen. Ljudi su se opet okretali poljoprivredi, a živeli su skromnije i primitivnije nego ikad. Povlačenje vizantijskih snaga, obezbedilo je prostor Langobardima i njihovom kralju Alboinu. Vizantinci su im pružali minimalan otpor, ali se i sve više koncentrisali u primorskim oblastima, spremni za odlazak. Ovi su polako zauzimali čitavo poluostrvo i uskoro Paviju proglasili langobardskom prestonicom. Vizantija je zadržala sasvim mali deo Italije: delove Lacia i Emilija–Romanje, i mali deo Umbrije i Ligurije. Ova teritorija bila je poznata pod imenom Ravenski egzarhat. Pod vlašću Vizantije bile su i velike italijanske luke Napulj i Venecija, koje će se neometano razvijati i jačati.

Jačanje Crkve. Pad egzarhata

Još od cara Konstantina Velikog papa je imao ogroman uticaj na stanovništvo i veliku moć na dvoru. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva 476. Crkva je opstala kao neuzdrmana i uticajna institucija, na čiju podršku su računale čak i vođe varvarskih plemena koja su napadala Rim. Monaški redovi, koji su ubrzo osnivani, imali su veliku ulogu u ekonomskom životu zemlje, ali i u očuvanju antičke kulture. Od pape Grgura I njihova moć naglo raste. Narod u Italiji je zvanično priznavao vlast vizantijskog cara, ali je zaštitničku figuru video u verskim poglavarima, koji su ih štitili od varvarskih upada, bili njihovi duhovni oci i neretko im obezbeđivali hranu za vreme nerodnih godina. Čak je i Konstantinopolj pružao finansijsku pomoć i podršku papama i biskupima. Zbog toga su ovi polako počeli da grade sopstvenu državu.

U osmom veku jačaju franačke dinastije Karoling i Meroving, koje se bore za presto. Shvativši čiju podršku treba da traže, Karolinzi obezbeđuju papi vojnu zaštitu, a ovaj ih zato proglašava legitimnim naslednicima Rimskog carstva. Godine 751. Langobardi osvajaju Ravenski egzarhat (ali ne i luke), pa papi pritiče u pomoć franački kralj Pipin Mali. Pet godina kasnije, Langobardi su posle dva veka vladavine, u potpunosti uništeni i proterani sa Apeninskog poluostrva, a papa dobija vlast nad celom centralnom Italijom. Tako zvančino nastaje Papska država, sa centrom u Rimu.

Sveto rimsko carstvo

Do 774. Karlo Veliki je proterao Langobarde iz Italije, a 25. decembra 800. godine krunisan je za cara Svetog rimskog carstva. Novi naziv države, kojim se Karlo Veliki proglašava za legitimnog naslednika Rimljana, izazvao je brojne kontroverze i bes Istočnog rimskog carstva. Ipak, Vizantija je 812. priznala postojanje drugog rimskog carstva, uz garanciju da njene luke na Apeninskom poluostrvu neće biti napadane. Na jugu Italije, ni jedno od ova dva carstva nije uspelo da istinski nametne svoju vlast. Tu su još uvek vladala langobardska vojvodstva Spoleto i Benevento. Vojvode su samo formalno prihvatile autoritet Karla Velikog. Još veću moć stekla je Venecija. Dogovorom zaštićena od Franačke, a dosta udaljena od Vizantije, razvila se dovoljno da se slobodno bogati i obavlja trgovačke poslove sa celim Mediteranom.

Vladavina Karla Velikog je bila mirna, ali nije išla u korist stnovništvu Apeninskog poluostrva. Povlačenje granice između Istoka i Zapada se nastavilo, a razlike i netrpeljivost su krajem 9. veka postale izrazite. Posle Karlove smrti 814. godine, moćna Franačka država počela je da slabi usled jačanja lokalnih feudalaca, Mletačke republike i napada Saracena. Njegov naslednik, Luj I Pobožni, umro je 840. pa je Sveto rimsko carstvo Verdenskim sporazumom iz 843. podeljeno na tri dela: Italiju, Francusku i Nemačku. Lujev najstariji preživeli sin, Lotar I, zadržao je titulu cara, ali su njegova dva brata bili suvereni vladari svojih teritorija. Tako je Franačka dražava prestala da postoji kao celina. Lotarovu državu, koja je obuhvatala severne delove Italije, njegov sin Luj II proglasio je kraljevinom.

Italija oko 1000. godine

Kriza koja je nastala posle Karlove smrti, proširila se i van kraljevske porodice. Siciliju je zauzelo muslimansko pleme Aglabidi, dok su Kalbidi ostali na njoj do 1053, kada je prestao da postoji Sicilijanski emirat. Godine 846. muslimani napadaju Rim, i pljačkaju zlato i srebro iz Bazilike Svetog Petra. Tek oko 951. javljaju se pretenzije da se nemački i italijanski presto ujedine. To se dešava 962. godine, kada je nemački vladar Oton I proglašen novim kraljem Svetog rimskog cartva. On je bio prvi Nemac koji je vladao Italijom, i za papu je postavio Silvestera II — prvog francuskog papu.

Jačanje nezavisnih gradova

Još za vreme Karla Velikog, a naročito posle njegove smrti, južna Italija je bila potpuno odvojena od Svetog rimskog carstva. Nakon slabljenja vizantijskog uticaja, langobardski vojvoda Arehis II proglasio se za princa južnih teritorija i tražio delimičnu autonomiju. I Vizantija i Franačka su priznale njegovu vlast, ali pod uslovom da i dalje plaća poreze i dugovanja Svetom rimskom caru. Za vreme vladavine Sikarda, vojvodstvo Benevento je bilo u svom vrhuncu. Južna Italija ubrzo postaje izložena napadima Saracena i napuljskog vojvode Andreja. Nakon Sikardove smrti 839. u vojvodstvu izbija građanski rat, a svaka aristokratska porodica imala je svog kandidata za mesto novog princa. Deset godina kasnije, car Luj II okončava rat i deli vojvodstvo na dva dela: Benevento i Salerno. Anarhija je vladala i u nekadašnjim grčkim kolonijama, Napulju i Amalfiju, koji su takođe želeli autonomiju. Napulj je i u prošlosti pokazivao jaku želju za samostalnošću, iskazujući netrpeljivost čak i prema papskoj vlasti. Godine 801. Vizantija je izabrala svog čoveka za napuljskog vojvodu, ali se on pokazao kao nedovoljno sposoban da vlada. Nakon što su ga smenili, Vizantija je pokušala da postavi drugog, ali narod se pobunio i sam izabrao svog vojvodu — Stefana III od Napulja, koji polako kidao sve veze sa Istokom. Ubrzo je Napulj uživao takvu autonomiju da je čak sam kovao svoj novac. Posle Stefana, na vlast je došla dinastija Serđi, koja je upravljala gradom naredna tri veka. I u Gaeti i Amalfiju su želeli da se oslobode vizantijskog patronstva. Prvi prefekt Amalfija izabran je 839. godine. Svi ovi gradovi, zajedno sa Venecijom na severu, uspeli su u svojim pokušajima da steknu bar delimičnu nezavisnost. Dva veka kasnije, pre Firence i ostalih velikih gradova, ta nezavisnost je postala potpuna.

Osvajanja južne Italije

Godine 852. Saraceni su zauzeli Bari i osnovali emirat. Grčki uticaj na Jadranu, kao i trgovina sa Venecijom bili su ugroženi, te je vizantijski car zatražio intervenciju od nemačkog cara Ludviga II. Ludvig sa vojskom kreće na Bari, i osvaja ga 871. godine, posle duge opsade. Želeći da smiri jug carstva, zapaljen idejama o nezavisnosti, on polazi u pohod na vojvodstvo Benevento, ali princ Adelhis uspeva da ga zarobi. Videvši svoju priliku, Saraceni ponovo kreću u napad, a uplašeni Adelhis oslobađa cara Luja, uz granaciju da ovaj više nikada ne napadne njegovu oblast. Iako je Adelhis posle ovog uspeha proglašen za kralja Langobarda, njegovi naslednici nisu uspeli da održe njegovu moć i Benevento je morao da prizna vlast Salerna.

Moć Vizantije je ubrzo ponovo porasla, pa samim tim i njen uticaj na jugu Italije. Iscrpljeni u ratovima za nezavisnost, gradovi su lako potpali pod njenu vlast. Siciliju i njen glavni grad Sirakuzu su 878. osvojili Arapi, a početkom jedanaestog veka, vizantijsku i langobardsku vlast u južnoj Italiji su srušili Normani. Oni su takođe ukinuli slabašnu autonomiju Napulja i ostalih gradova, i proterali Arape sa Sicilije. Vizantijski vladar Manojlo I Komnin krenuo je 1155. na Normane, ali je izgubio. Godine 1158. Italija se oslobodila viševekovnog uticaja Vizantije. Normansko zauzimanje južne Italije trajalo je godinama, bilo je neplanirano i neorganizovano. Oni su dugo radili kao plaćenička vojska za langobardske i vizantijske frakcije, dok se nisu ujedinili i nametnuli svoju vlast.

Kraj srednjeg veka u Italiji

Italija 1328. godine

Jačanje gradova Pize, Verone, Đenove i drugih, na čelu sa Venecijom, nagovestilo je kraj srednjeg veka u Italiji. Papa je bio prinuđen da prihvati autorit moćnih porodica koje su vladale tim gradovima. Dolazi do sve češćih sukoba između sekularne i svetovne vlasti, što kulminira borbom za investituru. Naime, bilo je pitanje ko sme i treba da bira i postavlja biskupe. U međusobnoj borbi cara i pape, na severu Italije je ojačao Lombardski savez, sačinjen od nekoliko velikih gradova u želji da se odupru i svetovnom i crkvenom poglavaru. Ovaj savez je bio finansijski potpomognut od Vizantije, koja je želela da Nemcima zada poslednji udarac u borbi za Italiju. Tu se naravno krila želja da ona sama povrati uticaj koji je nekada imala na Apeninskom poluostrvu. Sredinom četrnaestog veka, kada se javljaju prvi znaci renesanse i humanizma, Italijom vladaju Normani (na jugu), Papska država (u centralnom delu), Đenova na severozapadu, Sveto rimsko carstvo na severu i Venecija, koja je obuhvatala i delove Balkana.

Život, religija i kultura u srednjovekovnoj Italiji

Osvajači nisu mogli Rimljane načiniti robovima ili slugama, ali siromaštvo i beda su ipak bili prisutni. Rimljani su se okretali poljoprivredi i obrađivali svoja imanja. Sklapanjem brakova ili deobom, porodična zemlja bi se delila i postepeno nestajala. Život i privreda u gradovima postali su primitivni i svedeni na puko preživljavanje od razmene robe. Rušenjem gradova uništen je ogroman deo antičkog nasledstva. Biblioteke bogatih Rimljana su nestajale u požarima tokom varvarskih osvajanja, ili u smišljenim napadima fanatičkih hrišćana, koji su želeli da iskorene pagansku zaostavštinu. Najpismeniji deo stanovništva bio je kler, a neznatan deo antičkog nasleđa sačuvale su baš manastirske biblioteke. Italijanski sveštenci proširili su pismenost i crkveno učenje među ostale zapadne narode. Učeni monah Benedikt Nursijski osnovao je u 5. veku manastir Monte Kasino i napisao Pravilo po kome su se upravljali sveštenici narednih nekoliko stotina godina. On je bio osnivač monaškog reda koji je po njemu nazvan benediktinski. Benediktinci su kasnije postali papini saveznici i vatreni borci protiv cara. U srednjem veku je u Italiji osnovan još jedan od tri velika monaška reda — franjevci, koji su sledili učenje svetog Franje Asiškog (treći su bili dominikanci). Najveća pretnja Crkvi bile su sekte patareni i katari, ali već u 12. veku izmišljena je inkvizicija — ustanova koja sudi i kažnjava jeretike. Uskoro je inkvizicija služila ne samo za kažnjavanje bogohulnih, već i za sve ostale neistomišljenike Crkve, a kazne poput spaljivanja na lomači, bile su strahovite.

Od jedanaestog veka, sa razvojem gradova porasla je i potražnja za svetovnim zanimanjima, koja su iziskivala temeljno obrazovanje. Stoga se javila potreba za visokim školama, a jedna od njih, Univerzitet u Bolonji, osnovana je 1088. godine kao prvi univerzitet na svetu. U isto vreme obnavlja se i novčana privreda, pa Firenca počinje da proizvodi sopstveni novac — florin, dok je Venecija uveliko trgovala glavnim evropskim novcem — grošem i dukatima. U gradovima se javlja novi društveni sloj — građanstvo, a sa njima raste i svest o umetnosti i književnosti. Književna dela u srednjem veku u Italiji su kao i svugde, pisana na latinskom jeziku. Poseban doprinos srednjovekovnoj književnosti dali su putujući muzičari, pripovedači i pevači — minstreli i trubaduri. Najistaknutiji filozof ranog srednjeg veka, bio je Boetije, koga su nazivali poslednjim Rimljaninom, dok se u trinaestom veku istakao dominikanac i sholastički teolog Toma Akvinski. U poznom srednjem veku u Italiji su se razvila dva pravca u umetnosti: romanika i gotika, koja je najavila renesansu i kulturni preporod Evrope.

Sve ovo se doduše ne odnosi na Veneciju, koja se za to vreme razvijala i jačala. Na završetku srednjeg veka, Venecija je bila jedan od kulturnih centara civilizacije i najveća svetska sila, sa najvećom trgovačkom flotom, koja je već tada brojala 3.300 brodova i 36.000 mornara.