Smederevski sandžak
Smederevski sandžak (tur. Semendire Sancağı) ili Beogradski pašaluk (tur. Belgrad Paşalığı) je naziv za upravnu jedinicu Osmanskog carstva, formiranu nakon pada Srpske despotovine, u kojoj su kasnije izbili Prvi i Drugi srpski ustanak. Beogradski pašaluk je domaći kolokvijalni naziv za ovu teritoriju, a njen zvaničan naziv je u stvari bio Smederevski sandžak. Među Osmanlijama Smederevski sandžak je takođe bio poznat i kao oblast Morava (nezvaničan naziv). Stanovništvo Smederevskog sandžaka između 1739. i 1839. poraslo sa oko 30.000 na oko 300.000-400.000. Na osnovu današnjih procena Smederevski sandžak je u trenutku izbijanja Prvog srpskog ustanka imao oko 400.000 stanovnika, od kojih su oko 40-50.000 bili muslimani (najvećim delom srpskog jezika).
| Smederevski sandžak Beogradski pašaluk | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1459.—1817. (358 god.) | |||||||||||||||||||||
.svg) Zastava | |||||||||||||||||||||
 Smederevski sandžak (Beogradski pašaluk), 1791. | |||||||||||||||||||||
| Glavni grad | Smederevo (1459—1521) Beograd (1521—1817) | ||||||||||||||||||||
| Regija | Balkan | ||||||||||||||||||||
| Zemlja |  Osmansko carstvo | ||||||||||||||||||||
| Događaji | |||||||||||||||||||||
| Status | bivša pokrajina | ||||||||||||||||||||
| Vladavina | |||||||||||||||||||||
| • Oblik | Begovat | ||||||||||||||||||||
| Istorija | |||||||||||||||||||||
• Uspostavljeno | 1459. | ||||||||||||||||||||
• Ukinuto | 1817. (358 god.) | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Naziv
urediZabuna u vezi sa zvaničnim nazivom Smederevskog sandžaka je jedan od velikih propusta domaće istoriografije, a istorijski netačan naziv Beogradski pašaluk je kasnije našao put i do stranih istoričara. Beogradski pašaluk kao pojam ne postoji u osmanskom sistemu uprave. Jačanjem uloge beogradske tvrđave i varoši, pre svega u strategijskom smislu, dovelo je do premeštanja sedišta sandžaka iz Smedereva u Beograd. Beogradski paša, vezir Smederevskog sandžaka (smederevski sandžakbeg), stolovao je u Beogradu i istovremeno je bio i muhafiz (zapovednik tvrđave) Beograda. Kao muhafiz Beograda on je imao vojnu vlast nad ostalim sandžacima ili njihovim delovima, faktički obuhvatajući ostatak današnje središnje Srbije i veliki deo Kosova i Metohije. Ovlašćenja muhafiza su tokom 18. veka proširena i nekim civilnim ovlašćenjima, pa je tako muhafiz odlučivao u nekim sporovima u Pirotu na kraju 18. veka. Ceo taj prostor koji je u ma kojoj funkciji držao beogradski muhafiz iliti smederevski sandžakbeg postali su u kasnijoj srpskoj literaturi ,,Beogradskim pašalukom". Upravitelj je nosio titulu mutesarif Smederevskog sandžaka, i titulu beogradskog muhafiza.
Istorija
uredi15.vek
urediSmederevski sandžak osnovan je neposredno nakon pada Srpske despotovine (1459. godine). Većina spahija na prostoru Smederevskog sandžaka u 15. veku je bila pravoslavna.
Osmanski izvori ukazuju na seobu „Vlaha“ (pastira) u Smederevski sandžak i delove Kruševačkog i Vidinskog sandžaka.Godine 1470. zbog borbi sa Mađarima mnoge oblasti severne Srbije ostale su puste. Osmanlije su počele da kolonizuju to područje sa Srbima kao vojnim elementom, a ova kolonizacija je obuhvatila celu teritoriju Smederevskog sandžaka, veći deo Kruševačkog i Vidinskog sandžaka. Srbi u tom kraju su došli iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore.[1] [2]
Godine 1476. bilo je 7.600 vlaških porodica i 15.000 ratarskih porodica.[3]
16.vek
urediNakon osmanskog osvajanja Beograda (1521. godine) uprava Smederevskog sandžaka je premeštena u Beogradsku tvrđavu. Do 1541. godine Smederevski sandžak je bio u sastavu Rumelijskog i Silistrijskog, a u kraja XVII v. Budimskog beglerbegluka (poznatog i kao ejalet). Do kraja 1537. godine, smederevski sandžak beg je upravljao i osvojenim zemljama na području Ugarske i Slavonije, a Sremom je upravljao do 1541. godine.
18.vek
urediNakon 1699. godine, sandžak je ponovo uključen u Rumelijski pašaluk, a priključeni su mu i jugoistočni delovi Srema, odnosno ostaci nekadašnjeg Sremskog sandžaka. U Beogradu je, u vreme Osmanskog carstva, postojalo 273 džamije i mesdžida (posebne islamske bogomolje) (Putopisi Evlije Čelebije iz 17. veka). U vreme austrijske vladavine (1717—1739) srušen je velik broj džamija. Smederevski sandžak je posle 1739. godine preustrojen po sistemu koji je dao značajnu ulogu srpskim knezovima. Knezovi su održavali veze sa Habzburškom Monarhijom, zbog trgovine (vrlo je moguće da je trgovina Smederevskog sandžaka sa Habzburškom Monarhijom bila obimnija negoli sa okolnim sandžacima). Knezovi su uspeli da naprave svojevrsni savez elita sa Hadži Mustafa-pašom posle 1793. Hadži Mustafa-paša je bio mesni faktor decentralizacije, a jerlije/jamaci (tzv. janičari srpskih izvora, vođeni dahijama) su pokušavali da zavedu redovno stanje u sandžaku.
19.vek
urediGodine 1801-1804. ovom su oblašću zavladali janjičarski odmetnici — dahije. Na teritoriji Smederevskog sandžaka izbili su Prvi i Drugi srpski ustanak 1804. i 1815. godine. Po utvrđivanju Srpskog knjažestva kao faktički nove države, središte Smederevskog sandžaka je Niš koji to ostaje sve do oslobođenja ovog grada i njegovog priključenja srpskoj državi 1878.
Upravna podela
urediU formalno pravnom smislu, Smederevski sandžak je pripadao Rumelijskom ejaletu sa sedištem u Sofiji. Krajem XVIII v. Smederevski sandžak se delio u 12 nahija, koje će ostati do izbijanja Prvog srpskog ustanka: beogradska, smederevska, požarevačka, ćuprijska, jagodinska, kragujevačka, užička, valjevska, šabačka, rudnička, sokoska i boravička. Postojeće stanje, uključujući unutrašnje i spoljne granice nije menjano u realpolitičkom smislu do autonomije Kneževine Srbije, iako se osmanska birokratija pridržavala utvrđene terminologije do sticanja nezavisnosti Srbije. Time je i formalno-pravno Smederevski sandžak prestao da postoji 1878.
Tokom godina, Smederevski sandžak je često menjao matičnu upravnu jedinicu:
- Rumelijski vilajet (1459-1541)
- Budinski vilajet (1541-1686)
- Temišvarski vilajet (1686-1688)
- Habsburška okupacija (1688-1690)
- Temišvarski vilajet (1690-1716)
- Rumelijski vilajet (1716-1717)
- Habsburška Kraljevina Srbija (1718-1739)
- Rumelijski vilajet (1739-1817)
Demografija
urediVećina muslimana slovenskog porekla su u Smederevskom sandžaku bili imigranti.[4] Imigraciju su uglavnom sačinjavali poljoprivrednici, ali je takođe bilo i krupnih feudalaca, vojnika, zvaničnika porte, od kojih su neki bili na veoma visokim pozicijama u administraciji carstva.
Udeo muslimanskog stanovništva je drastično opao krajem 17. i početkom 18.veka, nakon velikog priliva Srba (Hrišćana) iz okolnih teritorija, prevashodno iz Dinarskih oblasti.[5]
Ekonomija
urediSmederevski sandžak je bio jedan od šest najrazvijenijih otomanskih sandžaka u pogledu brodogradnje (pored Vidina, Nikopolja, Požege, Zvornika i Mohača). [6]
Sandžakbegovi
urediSmederevo
- Ali Beg Mihaloglu (1459–1507)
- Sinan-paša Borovinić (1507-1513)
- Bali-beg Jahjapašić Malkočoglu (1513-1521)
Beograd
- Ferhad-paša Dalmatinac (1521-1524)
- Bali-beg Jahjapašić Malkočoglu (1524-1527), (1530-1534)
- Gazi Kisan Mehmet-paša Malkočoglu (1527-1529), (1535-1543)
- Turali-beg (1550)
- Bajram-beg (1557-1564)
- Arslan-paša Jahjapašić (1564-65)
- Ejnehan-beg (1585-1590)
- Sejdi Ahmet-paša (1658-1660)
- Ismail-paša Bosanac (1660-1664)
- Abdurahman Abdi-paša Arnaut (1671-1686)
- Jegen Osman-paša (1688-1689)
- Morali Ali-paša (1698-1700)
- Hadži Halil-paša (1716-1717)
- Jahja-paša Hatibzade (1746-1748), (1754-1755)
- Abdi-paša (1788)
- Osman-paša (1789)
- Ebu Bećir-paša (1791-1792)
- Šašit-paša (1792-1793)
- Hadži Mustafa-paša (1793–1801)
- Hasan-paša (1801)
- Gurču Osman-paša (1802-1803)
- Bećir-paša (1804-1805)
- Sulejman-paša Skopljak (1806-1813)
- Osman-paša Skopljak (1813–1815)
- Marašli Ali-paša (1815–1821)
- Abdurahman-paša (1821—1826)
- Husein-paša Gavanozoglu (1827-1833)
- Mehmed Vedžihi-paša (1833-1835)
- Jusuf Muhlis-paša (1835-1839)
- Mehmed Husref-paša (1839-1840)
- Mehmed Ćamil-paša (1840-1842)
- Ćerkes Hafiz-paša (1842-1845)
- Hasan-paša Češmeli (1848-1850)
- Ali Riza-paša (1864-1867)
Vidi još
urediLiteratura
uredi- Miljković, Ema Lj.; Krstić, Aleksandar R. (2007). Braničevo u XV veku: Istorijsko-geografska studija. Požarevac: Narodni muzej.
- Pantelić, Dušan (1927). Beogradski pašaluk posle Svištovskog mira 1791-1794. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
- Pantelić, Dušan (1930). Kočina krajina. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
- Pantelić, Dušan (1949). Beogradski pašaluk pred Prvi srpski ustanak 1794-1804. Beograd: Naučna knjiga.
- Samardžić, Radovan (1993). „Srpski narod pod turskom vlašću”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 5—114.
- Samardžić, Radovan (1993). „Srbi u ratovima Turske do 1683”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 115—424.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
Spoljašnje veze
uredi- Ema Miljković Bojanić: Seoska privreda u Smederevskom sandžaku 1476-1560, Istorijski časopis, broj 48, 2001. godine
- Vojno administrativno uređenje Smederevskog sandžaka 1739-1788. doktorska disertacija (2016)
- ^ Kursar, Vjeran (2013). „Being an Ottoman Vlach: On Vlach Identity (Ies), Role and Status in Western Parts of the Ottoman Balkans (15th-18th Centuries)”. Journal of the Center for Ottoman Studies - Ankara University: 24, 34, 115—161.
- ^ Antov, Nikolay (2013). The Ottoman State and Semi-Nomadic Groups Along The Ottoman Danubian Serhad (Frontier Zone) In The Late 15 th and The First Half of The 16 th Centuries: Challenges and Policies. Budapest: Hungarian Studies, Budapest. str. 224.
- ^ Balkan Studies: Biannual Publication of the Institute for Balkan Studies Volume 27. The Institute. 1986. str. 10.
- ^ Konstandinović (1970). Konstandinović. str. 55.
- ^ Radosavljević (2007). Radosavljević.
- ^ „Godišnjak grada Beograda 1979”. Beogradske novine: 35. 1979.
|first1=zahteva|last1=u Authors list (pomoć)