Srpska pravoslavna crkva

Srpska pravoslavna crkva
Srpska pravoslavna crkva;
	Zastava
	Grb
	Hram Svetog Save u Beogradu
Osnovni podaci
Osnivanje	1219.; ( Srpsko kraljevstvo)
Obnova	1920.; ( Kraljevina SHS)
Autokefalnost	Srpska arhiepiskopija; (1219—1346); Pećka patrijaršija; (1346—1463); Pećka patrijaršija; (1557—1766); Doba postojanja pokrajinskih crkava; (1766—1920); Pećka patrijaršija; (od 1920)
Kanonsko priznanje	kanonski priznata
Predstojatelj	Patrijarh srpski Porfirije
Sjedište	Peć i Beograd; ( Srbija)
Kanonska jurisdikcija	Srbija; Bosna i Hercegovina; Crna Gora; Severna Makedonija; Hrvatska; Slovenija
Dijaspora	Evropa — Austrijsko-švajcarska, Britansko-skandinavska, Diseldorfska i njemačka i Zapadnoevropska eparhija; Amerika — Srpska pravoslavna crkva u Sjevernoj i Južnoj Americi; Australija — Mitropolija australijsko-novozelandska
Kalendar	julijanski kalendar
	http://www.spc.rs
Statistika
Arhijereja	50 (38 eparhijskih i 12 vikarnih arhijereja)
Eparhija	41
Vjernika	oko 12 miliona

Srpska pravoslavna crkva (SPC) jeste pomesna i autokefalna crkva, sa dostojanstvom patrijaršije. Nalazi se na šestom mestu u diptihu Pravoslavne crkve. Osnovana je 1219. a obnovljena i ponovno ujedinjena 1920. godine. Njeno kanonsko područje pokriva teritorije svih država koje su nastale na prostorima bivše Jugoslavije.

Istorija

Srbi su primili hrišćanstvo u 7. veku, ali tada još nisu imali sopstvenu crkvenu organizaciju. Potpadali su pod jurisdikciju Ohridske arhiepiskopije. Sveti Sava (Rastko Nemanjić) je 1219. godine rukopoložen od strane patrijarha Manojla I Carigradskog u Nikeji za „arhiepiskopa srpskih i primorskih zemalja”, a odvajanjem od Ohridske arhiepiskopije, srpska crkva dobija autokefalnost i dostojanstvo arhiepiskopija. Od tada se srpski arhiepiskop birao i posvećivao u srpskoj zemlji.

Osnivanju Srpske arhiepiskopije ogorčeno se suprotstavio ohridski arhiepiskop, Grk Dimitrije Homatijan, ali bez uspeha. Ohridska arhiepiskopija je tada bila pod vlašću epirskih despota, suparnika Nikejskog carstva. Na području današnje Makedonije, hrišćanstvo je poznato još od vremena apostola Pavla. Od 4. do 6. veka Ohridska arhiepiskopija je naizmenično zavisila od Rima i Carigrada. Krajem 9. i početkom 11. veka je imala autokefalni status, kao arhiepiskopija, a zatim i kao patrijaršija, s centrom u Ohridu.

Srpska arhiepiskopija postojala je sve do 1346. godine. Kako je zemlja bila bez gradskih naselja, eparhijska središta su bila u manastirima. Središte arhiepiskopije je bilo u manastiru Žiča, a od 1253. godine u Peći — Arhiepiskopija pećka.

Kako bi mogao da kruniše Dušana Silnog za cara, Srpski arhiepiskop Joanikije II je 1346. godine na crkvenom saboru u Skoplju uzdignut na rang patrijarha, a Srpska arhiepiskopija je uzdignuta na dostojanstvo patrijaršije. Tom svečanom činu su prisustvovali bugarski patrijarh, ohridski arhiepiskop, srpski episkopi i svetogorsko monaštvo. Središte srpskog patrijarha se nalazilo u Peć i zbog toga je patrijaršija nazvana Pećka patrijaršija.

U srednjovekovnoj Srbiji pustinjaštvo je bilo zastupljeno od najranijih vremena. Pre Svetog Save poznati pustinjaci su bili Sveti Jovan Rilski, Sveti Joakim Osogovski, Sveti Prohor Pčinjski, Sveti Gavrilo Lesnovski i mnogi drugi.^[1] Po povratku Svetog Save sa Svete gore, gde se posvećivao ovom načinu života i formirao Karejsku isposnicu posvećenu Svetom Savi Jerusalimskom, po njenom uzoru formirano je u okolini manastira Studenice nekoliko isposnica, od kojih su najpoznatije Donja Savina isposnica i Gornja Savina isposnica.U kasnijem periodu isposnice su se formirale oko pravoslavnih manastira na celoj teritoriji tadašnje Srbije, koristeći se pećinama i udubljenjima na skrovitim i usamljenim mestima, najčešće na strmim liticama i drugim prirodom obdarenim mestima. U pojedinim isposnicama, doziđivali su se zidovi, slikao živopis i formirale se crkve u kojima se, doduše u skromnim uslovima, održavala služba, monasi se bavili prepisivačkim radom, čuvale relikvije i bogoslužbeni predmeti.

Pošto je Srpska patrijaršija nakon 1346. godine proširila svoju nadležnost prema osvojenim oblastima (Makedonija, Tesalija, Epir), carigradski patrijarh Kalist I (1350—1353) je odlučio da na to reaguje izricanjem zvanične osude u vidu izopštenja srpskog vladara, srpskog patrijarha i ostalih srpskih arhijereja, zbog prisvajanja carskog naslova i patrijaršijskog dostojanstva, odnosno zbog prisvajanja crkvene nadležnosti nad eparhijama Carigradske patrijaršije u nedavno osvojenim oblastima. Time je izazvan crkveni raskol, koji je okončan tek 1375. godine, zaslugom kneza Lazara.^[2]

U unutrašnjem crkvenom razvitku nije bilo značajnijih promena. Patrijarh je, poput careva Stefana Dušana, Stefana Uroša i Simeona Siniše, nosio titulu „patrijarha Srba i Grka”, a patrijaršija je dobila položaj i privilegije po uzoru na Carigradsku patrijaršiju. Osnovano je nekoliko novih episkopija, a nekoliko episkopija je uzdignuto na rang mitropolije.

Sa osmanskim provalama nastaju teška vremena za Srpsku patrijaršiju. Mnogi srednjovekovni srpski manastiri su zapusteli ili im se čak gubi trag zbog turskih razaranja. Padom Srbije pod tursku vlast 1459. godine, tadašnja Pećka patrijaršija je bila ukinuta, a zatim je obnovljena 1557. godine. Nestankom srpske države, srpska crkva postaje uz verski i nacionalno-politički centar srpskog naroda. Crkveni poglavari postaju i narodne vođe — etnarsi. Osnovna funkcija etnarha sastojala se u prikupljanju poreza namenjenih sultanu i centralnim organima carevine. U vreme patrijarha Makarija Sokolovića (1557—1571) jurisdikcija patrijaršije pokriva široku teritoriju od Ohrida do Budima. Crkveni poglavari su podizali ili podržavali mnoge bune protiv osmanlijskih vlasti. Sve će to uroditi ukidanjem srpske patrijaršije od strane sultana Mustafe III 1766. godine.

Obnovljena Srpska patrijaršija tokom 16. i 17. veka

Od 1766. godine srpska crkva potpada pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije, a većinu episkopa činili su Grci — Fanarioti. Veliki broj Srba je emigrirao na područje Austrije, a katedra arhiepiskopa pećkog je bila premeštena iz Peć u Sremske Karlovce, a zatim je 1848. godine uzdignuta na rang patrijaršije.

Nakon uspostave srpske autonomije 1832. godine, u Beogradu je bila proglašena autonomna mitropolija pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije, a 1879. godine je dobila autokefalnost.

U toku balkanskih ratova (1912—1913) u sastav Beogradske mitropolije su ušle i eparhije: Skopska, Veleško-debarska i Prizrenska.

Sve do 1920. godine ne postoji jedinstvena crkvena organizacija kod Srba i taj period u istoriografiji se naziva dobom postojanja pokrajinskih crkava. Najznačajnija od svih pokrajinskih crkava bila je Karlovačka mitropolija sa sedištem u Sremskim Karlovcima.

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918) stvoreni su uslovi i za crkveno ujedinjenje. Od 1920. godine središte srpske crkve je u Beogradu, a crkva ima dostojanstvo patrijaršije. Carigradska patrijaršija je ubrzo priznala ujedinjenje pokrajinskih srpskih crkava i stvaranje patrijaršije posebnim tomosom.

Ustrojstvo

Eparhije SPC

Srpska pravoslavna crkva (obnovljena Pećka patrijaršija) jeste jedna, nedeljiva i autokefalna pomesna crkva koja održava liturgijsko, dogmatsko i kanonsko jedinstvo sa ostalim pomesnim crkvama. Njen osnovni crkvenopravni akt je Ustav Srpske pravoslavne crkve. Pomesna crkva se upravlja na osnovu Svetog pisma i Svetog predanja, pravila vaseljenskih sabora i od njih priznatih pravila svetih apostola, pomesnih sabora i svetih otaca, kao i Ustava SPC i uredaba, pravilnika i načelnih odluka nadležnih crkvenih vlasti.

Na čelu Srpske pravoslavne crkve stoji patrijarh srpski (puna titula „arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski”) kao njen vrhovni poglavar. Patrijarh je predsednik Svetog arhijerejskog sabora, Svetog arhijerejskog sinoda i Patrijaršijskog upravnog odbora. Patrijarh ima sva prava i dužnosti eparhijskog arhijereja u svojoj Arhiepiskopiji beogradsko-karlovačkoj i njom upravlja uz pomoć svojih vikarnih episkopa.

Najviše crkvene vlasti, tela i organi su: Sveti arhijerejski sabor, Sveti arhijerejski sinod, Veliki crkveni sud i Patrijaršijski upravni odbor. Na čelu svih ovih crkvenih vlasti, osim Velikog crkvenog suda, nalazi se patrijarh srpski.

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve je najviše jerarhijsko predstavništvo, crkvenozakonodavna vlast i vrhovna sudska vlast. Sabor sastavljaju svi eparhijski arhijereji pod predsedništvom patrijarha. U radu Sabora bez prava odlučivanja učestvuju i vikarni episkopi, a umirovljeni episkopi po pozivu. Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve je najviša izvršna (upravna i nadzorna) vlast. Prvostepeni je sud za nesuglasice i krivice arhijereja. Sinod sastavljaju patrijarh i četiri eparhijska arhijereja.

Veliki crkveni sud Srpske pravoslavne crkve je viša crkvena sudska vlast za krivice sveštenika, monaha i svetovnjaka i za crkvenobračne sporove, kao i za sve crkvene sporove unutrašnje crkvene uprave koji ne spadaju u sudsku nadležnost Sabora i Sinoda. Predsednik Velikog crkvenog suda je jedan od članova Sinoda. Patrijaršijski upravni odbor Srpske pravoslavne crkve je vrhovna izvršna (upravna i nadzorna) vlast nad crkveno-samoupravnim organima. Sastavljaju ga patrijarh, dva člana Svetog arhijerejskog sinoda, jedan predstavnik manastira, tri sveštenika i sedam svetovnjaka.

U Beogradu postoji Muzej Srpske pravoslavne crkve^[3] čiji je najstariji eksponat Dečansko apokrifno jevanđelje iz 13. veka.^[4] Obnovljena postavka Muzeja svečano je otvorena 31. maja 2013. godine.^[5]

Srpska pravoslavna crkva dodeljuje Orden Svetog Save, a od 2009. godine uvedeno je i šest novih odlikovanja.^[6]

Eparhije

Srpska pravoslavna crkva je episkopalna. Eparhije su glavne crkvenoadministrativne jedinice. Neposredni poglavar eparhije je eparhijski arhijerej. Eparhiju čine arhijerejska namesništva, crkvene opštine, parohije i manastiri.

Kanonska teritorija i dijaspora Srpske pravoslavne crkve podeljena je na ukupno 39 eparhija:

1 arhiepiskopiju;
4 mitropolije;
34 episkopije.

Svetitelji Srpske pravoslavne crkve

Sveti Sava, prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve, freska iz manastira Studenica

Najznačajniji svetitelji Srpske pravoslavne crkve su:

i još veliki broj svetitelja, prepodobnih, velikomučenika i mučenika koji su postradali ispovedajući pravoslavnu veru.

Hramovi i manastiri

Zgrada Patrijaršije u Beogradu

Srpska pravoslavna crkva ima veliki broj hramova i manastira. Među najpoznatije i najznačajnije spadaju:

Hram Svetog Save na Vračaru (koji spada među najveće hramove u svijetu) , Saborna crkva i Crkva Svetog Marka u Beogradu,
manastiri: Hilandar, Studenica, Žiča, Gračanica, Dečani, Sveti Arhangeli, Sopoćani, Pećka patrijaršija, Devič, Mileševa, Ravanica, Ljubostinja, Ćelije, Tronoša, Ostrog, Cetinjski manastir, Hopovo, Krušedol, Vraćevšnica, Manasija, Đurđevi Stupovi, Lepavina, Krka, Krupa, Dragović, Banjska, Piva, Savina, Soko, Gornjak, Vitovnica, Radovašnica, Tavna, Moštanica, Dobrun, Ozren, Manastir Svete Trojice kod Pljevalja.

Mnogi od ovih manastira i crkava su nastali u vreme Nemanjića (12. vek) i imaju ikone i freske od izuzetnog značaja i vrednosti za celokupnu svetsku kulturu, a naročito za hrišćansku kulturu i civilizaciju. Stoga je UNESKO na listu svetske kulturne baštine do sada uvrstio manastire: Visoki Dečani, Studenica i Sopoćani, dok se u postupku nalaze i manastiri: Gračanica i Pećka patrijaršija, kao i crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu.

Kritika

Kritike verskog života u Srbiji je izneo još Dositej Obradović sa pozicija prosvetiteljstva u svom delu Saveti zdravog razuma (arh. Sovjeti zdravago razuma) prvi put objavljenom u Lajpcigu 1784. godine.^[7]^[8]

Kaluđeri je pesma Đure Jakšića napisana oko 1877. godine.^[9] U pesmi se kritikuje tadašnji kaluđerski život u manastirima Srpske pravoslavne crkve. Pesma kaluđeri je deo svih antologija novije srpske lirike.^[10] Zbog ove pesme, Jakšić je postao omražen među nekim pripadnicima Srpske pravoslavne crkve. Njegova bista je uklonjena iz porte Manastira Lipar kod Kragujevca na zahtev arhimandrita Save koji je smatrao da joj nije mesto u manastirskoj porti jer je „Đura bio razvratnik i neznabožac”. Nakon njenog povratka u manastir, bista je kasnije ponovo više puta uklanjana i vraćana.^[11]

Prvi broj srpskog satiričnog lista „Vrač pogađač” (1896) nije poštedio u kritici ni najviše srpske crkvene jerarhe. Tako je u tekstu pod nazivom Različice napisano da je razlika između bivšeg patrijarha Germana i tadašnjeg Georgija u tome što je prvi bratoljubac, a drugi rodoljubac. German je daljskim prihodima pomogao samo svog brata, a Georgije pomaže sav rod svoj.^[12]

Pojedini episkopi SPC poput episkopa banatskog Nikanora kritikovani su za neadekvatan tretman i rekonstrukcije ostvarenja srpskog kulturnog nasleđa iz perioda baroka, poput ikonostasa Saborne crkve u Vršcu.^[13]^[14]

Zakonska regulativa

Zakonom o crkvama i verskim zajednicama Republike Srbije koji je donet 2006. godine u članu 11, stavci Srpska pravoslavna crkva stoji:^[15]

Srpskoj pravoslavnoj crkvi priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o Srpskoj pravoslavnoj crkvi („Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, broj 269/1929). Srpska pravoslavna crkva ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda.
— Zakon o crkvama i verskim zajednicama Republike Srbije