Rukopisna knjiga

Rukopisna knjiga ili rukopis je najstariji oblik knjige, pisana rukom. Prvi put javlja se kao rukopisna knjiga Svetog pisma, rane književnosti ili antičkih anala.

Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića, oko 1580, Minijatura. (list 2v), Beograd, Arhiv SANU, br.465 (Poklon Francijeta Hačareva i supruge)

Nauka o rukopisu i rukopisnoj knjizi

Rukopis (srednjov. lat. manuscriptum, prema lat. manu scriptum: rukom pisati) je tekst pisan rukom na mekom, lakoprenosivom materijalu. U naučnoj terminologiji rukopis označava knjigu pisanu rukom (za razliku od dokumenata i pisama pisanih rukom, koji spadaju u diplomatsku i arhivsku građu). Rukopisi su imali dva oblika: svitak i kodeks.

Svitak je traka od papirusa širine 5-40 cm i neodređene dužine (zavisno od obima rukopisa), namotana oko dva drvena štapa — po jedan na svakom kraju. U antici se naziva volumen, a u srednjem veku rotulus. Svici su nastali u Egiptu oko 3000 god. p. n. e. i od njih su ih kasnije preuzeli i drugi narodi. Kao oblik rukopisa preovlađuju do 4. veka n.e. kada ih potiskuje kodeks.

Kodeks je nastao povezivanjem listova pergamenta (kasnije papira) kožnim vrpcama (cauda, coda) pa otuda i naziv ovog oblika rukopisne kljige — kodeks (caudex, codex). Kodeks vodi poreklo od diptiha odnosno poliptiha, međusobno povezanih glinenih pločica (vidi članak Knjiga).

• Autograf je svojeručno ispisan rukopis, odnosno rukopis koji je napisao sam autor. Ako je autor ispisao isto delo više puta samo jedno od njih je autograf.
• Logograf je kopija, odnosno prepis izvornog rukopisa — autograma. Dalje umnožavanje naziva se kopija.
• Arhetip je rukopis nastao sa autografa i od koga vode poreklo svi kasniji prepisi. Arhetipom se često naziva i prvi prepis rukopisa.

Naučna disciplina koja se bavi proučavanjem rukopisa na papirusima zove se papirologija, a naučna disciplina koja proučava kodekse kodikologija (lat. codex: rukopisna knjiga i grč. logos: reč)

Kratka istorija rukopisne knjige

Preteče kodeksa javljaju se još kod Hetita u 2. milenijumu p. n. e. Glinene pločice ispisane tekstovima različite sadržine ponekad su povezivane kožnim trakama u diptihe, (triptihe, poliptihe...) i to su najstariji oblici slični knjizi kakvu danas poznajemo. Na ovakvim glinenim pločicama ispisan je i „Ep o Gilgamešu“. Nakon glinenih pločica pojavljuju se voštane tablice (lat. tabulae), pravljene od drveta i premazivane slojem voska po kome se pisalo zaoštrenom pisaljkom — stilusom. Voštane tablice korišćene su u starom Rimu, zatim u srednjem veku u mnogim zemljama Evrope, a u Srbiji do kraja 18. veka.

U Egiptu se pre oko 3000 god. p. n. e. pojavio svitak i kao oblik rukopisne knjige dominirao je do 4. veka n.e. Od Egipćana su ga preuzeli i drugi narodi, pa je postao najrašireniji oblik pisanog dokumenta helenističkog i rimskog perioda.

U starom Rimu u 1. veku n.e. pojavljuje se novi oblik rukopisne knjige — kodeks. Definitivnu prevlast nad svim ostalim oblicima knjige kodeks odnosi u 4. veku, zahvaljujući širenju hrišćanstva koje ga afirmiše.

Pisari su u antičkom dobu bili učeni i veoma cenjeni ljudi. U 3. veku p. n. e. prepisivanje i umnožavanje rukopisa obavljali su bibliofili (lat. bibliophilae). Oni su se osim umnožavanjem bavili i prodajom prepisanih rukopisa i smatraju se pretečama izdavača i knjižara. Bogati Rimljani imali su posebne robove, najčešće Grke, čiji je posao bio prepisivanje knjiga, a zvali su se librariusi (lat. librarius).

Posle raspada Rimskog carstva antička kultura je nestala, a u Evropi se obrazuju tri kulturne sredine: mnogobrojne feudalne državice na zapadu, Vizantija na istoku i nova islamska kultura u istočnom Sredozemlju. Jedinu vezu između starog i novog sveta predstavljala je knjiga.

Plemstvo je održalo tradiciju proizvodnje u prepisivačkim radionicama, ali pod uticajem crkvenih autoriteta knjiga u srednjem veku gubi svoju osnovnu funkciju iz antičkog perioda. Od najvažnijeg medija za prenošenje znanja postaje najvažniji objekat u funkciji crkvenog obreda.

Rukopisi na papirusnim svitcima i u pergamentnim i papirnim kodeksima, nastali pre pojave štamparstva, smatraju se antičkim i srednjovekovnim knjigama. Antička književnost pisana je na svitcima a zatim, prepisivana na kodeksima, dospela do vremena pojave štampe.

Svitak

Svitak je najstariji oblik rukopisne knjige. U starom veku bio je najrašireniji oblik rukopisa. Kao oblik rukopisa preovlađuje do 4. veka n.e. U srednjem veku su i zapadna i istočna crkva upotrebljavale svitke u liturgijske svrhe. Jevrejske bogoslužne knjige i danas su na svicima.

U rimskoj tradiciji na kraju teksta na svitku stajalo je upozorenje „explicit liber“. Shodno tome u paleografiji se citiranje završetka jednog rukopisa zove eksplicit a citiranje početka nekog dela incipit. Svici ispisani samo sa jedne strane zvali su se anopistografi a oni ispisani obostrano opistografi. U starom veku svici su ispisivani u stupcima (columnae) a u srednjem veku celom širinom svitka (in continuo).

Umesto papirusa za izradu svitaka izuzetno se upotrebljavao i pergament. Čuveni „Kumranski rukopisi“ su zapravo pergamentni svici.

• 
  Veliki svitak Isaijin (engl. Great Isaiah Scroll), deo Kumranskih rukopisa iz 100. god. p. n. e. ispisan je u stupcima.
• 
  Velika povelja sloboda (lat. Magna carta libertatum), (engl. The Great Charter) nastala u 13. veku, ispisana je celom širinom svitka.

Kodeks

Kodeks u srednjem veku označava knjigu, pisanu rukom prvo na pergamentu, a zatim na papiru. Kodeksi sadrže prvenstveno dela antičkih pisaca, a od 5. veka postepeno se pojavljuju i prepisi Biblije i drugih bogoslužbenih knjiga. Nastanak kodeksa omogućila je pojava novog materijala za pisanje — pergamenta.

Izrada kodeksa

U antičko doba rukopisi su se umnožavali u manufakturama, dok su u srednjem veku nastajali u manastirskim skriptorijima. Pojavom prvih univerziteta i razvojem gradova širila se potreba za knjigom kao robom, pa se pojavljuju posebne radionice za prepisivanje rukopisa.

Kodeksi su se izrađivali tako što su se pripremljeni tabaci pergamenta (folia) presavijali i slagali u sveske. Obično su po 4 lista zajedno presavijana na pola i dobijeni svežanj nazivao se tetrad (grčki) ili kvaternion (latinski). Povezivanjem tetrada dobijale su se sveske, kasnije nazvane kodeksi. Zavisno od broja i načina presavijanja jednog lista pergamenta dobijani su različiti formati: folio, četvrtina, osmina, šesnaestina.

Ispisivanje kodeksa

Pisanje teksta i njegovo ukrašavanje retko je radila ista osoba. Izrada kodeksa uopšte bila je rezultat složenog timskog rada pisara, prepisivača (kaligrafa), rubrikatora, iluminatora i knjigovezaca.

Na pripremljenom pergamentu pisar je najpre označavao prostor na kome će se nalaziti tekst, a na rubovima je ostavljao prostor za margine. Posebno je obeležavan i prosto za stupce i iluminacije (ukrase). Da bi pisao ravnomerno pisar je iscrtavao i linije redova teksta.

Tekst kodeksa je često pisan u dve kolone na stranici, bez prekida i bez odvajanja reči. Radi uštede vremena i prostora tekst je obilovao ligaturama, tj. međusobno spojenim slovima koje je mogao prepoznati samo dobar poznavalac pisma i skraćenicama — abrevijacijama.

Pismo rukopisa

Zbog nejedinstvenosti ispisivanja pismo se u rukopisima teško standardiziralo. Otuda velike razlike između pojedinih nacionalnih kultura, pisarskih škola, čak i unutar istog kodeksa koji je ispisivalo „više ruku“. S druge strane, upravo ta raznolikost omogućila je brži razvoj pisma, koji se pojavom štampe višestruko usporio.

U zavisnosti od funkciji teksta (stepenu njegove javnosti) uspostavljali su se i različiti tipovi rukopisnog pisma, najjednostavnije podeljeni na svečano monumentalno — majuskula (iz kog se ubrzo razvila i minuskula) i na praktičniji kurziv (brzopis).

Numeracija i paginacija

Rukopisne knjige u početku nisu imale numerisane listove. U 12. veku pojavljuje se numeracija svezaka (tetrada), a tek u 16. veku paginacija stranica. Sveščice su označavane na poslednjim stranicama rimskim ili arapskim brojevima ili slovima alfabeta. ove oznake nazivaju se signature. U rukopisima posle 11. veka umesto numeracije često se nalaze reklamate — u dnu poslednje stranice sveske ispisuje se prva početna reč teksta naredne sveske.

U ćiriličkim rukopisima nema numeracije niti paginacije već su sveske obeležene slovima grčkih brojeva pri dnu prve stranice (signaturom od jednog ili dva slova).

Ukrašavanje (iluminacija) rukopisa

Ukrašavanje srednjovekovnih rukopisnih knjiga naziva se iluminacija. Iluminaciju rukopisne knjige čine tri elementa: zastavica, minijatura i inicijal.

• Zastavica u rukopisnoj knjizi predstavlja ornamentalno polje na početku teksta, poglavlja ili važnije celine. Zastavicama se ukrašavaju naročito ćiriličke bogoslužbene knjige (staroslov. zastaviti: ukrasiti).
• Minijatura (lat. minium: crvena boja) obuhvata sve one elemente slikane ili crtane na marginama, u okviru stupca ili ređe na celoj strani. U jevanđeljima minijature često uključuju i portrete jevanđelista. Retko ilustruju tekst uz koji stoje. Jedan od izuzetaka predstavlja Prizrensko jevanđelje u kome minijature neposredno ilustruju tekst.
• Inicijal je istaknuto i ukrašeno slovo na početku teksta, poglavlja ili celine.

• 
  Zastavica — Radoslavljevo jevanđelje, 15. vek.
• 
  Inicijal: slovo „B“ — Radoslavljevo jevanđelje, 15. vek.

Povez

Povezivanje rukopisne knjige bila je posebna vrsta umetničkog rada. Srednjovekovni kodeksi po pravilu su povezivani u drvene korice presvučene kožom i na uglovima okivane metalom. Za skupocene poveze korišćeno je zlato i pozlaćeni ornamenti na koricama i leđima knjige. Pored pozlate korišćeno je i srebro, drago kamenje, sedef, emajl, slonovača i dr.

Pisari i radionice

Book of Kells

Razvoj hrišćanstva pred knjigu postavlja nove zahteve. Uređivanje crkvenog života temelji se na bogoslužbenim knjigama. Zato se u srednjem veku proizvodnja čuvanje knjiga organizuju u manastirskim bibliotekama, dok se umnožavanje vrši u prepisivačkim radionicama — skriptorijumima. Prepisivalo se po diktatu ili „tiho“. Pisarske radionice bile su bile opremljene za istovremeni rad više pisara, a često su pisari radili i sami, u svojim ćelijama.

Postojale su dve vrste pisara: iskusni kaligrafi, antikvari (antiquarii) i skriptori (scriptores) koji su prepisivali jednostavne tekstove. Pisari su mogli da budu samo oni monasi koji su imali dovoljno znanja, veliku pisarsku veštinu i posvećenost tom duhovnom poslu. Uživali su veliki ugled, neretko i privilegije, a u nekim zemljama su imali i pravnu zaštitu.

Najpoznatije pisarske radionice osnovane su u prvim manastirima u južnoj Italiji — Vivarijum i Monte Kasino.

Manastir Vivarijum osnovao je rimski senator Kasiodor u 5. veku na svom imanju, kako bi nadoknadio duhovnu akademiju koju nije uspeo da osnuje u Rimu. Propisao je pravila monaškog života, koja su obuhvatala i obavezu da prepisuju knjige hrišćanskih, kao i najvažnija dela antičkih pisaca.

Skriptorium u manastiru Monte Kasino osnovan je tek dva veka nakon osnivanja samog manastira, da bi u 11. veku postao najznačajnije hrišćansko kulturno središte.

Irski manastiri imali su od 7. veka veliku ulogu u prepisivanju rukopisnih knjiga. Među retkim sačuvanim rukopisima iz tog ranog perioda je i bogato ilustrovano i fantastično iluminirano Jevanđelje s kraja 8. veka, poznato kao Book of Kells.

Vizantijski skriptorijumi

Posle propasti Zapadnog rimskog carstva i Velike seobe naroda rimska i hrišćanska kultura sele se na istok. Vizantija gradi novu kulturu ali, za razliku od zapada, čuva i antičku tradiciju. Ubrzo po osnivanju Konstantinopolja počinje da radi i skriptorijum sa velikim brojem prepisivača. Radio je u sastavu carske biblioteke Akademije koju je 365. godine osnovao car Konstantin Porfirogenit. Osim u skriptorijumu knjige su prepisivane i u Biblioteci carigradskog patrijarha i u manastiru Studionu, prvom manastiru osnovanom na teritoriji Vizantije 462. godine. Nekoliko decenija po osnivanju iguman Teodor uveo je obavezu prepisivanja knjiga propisanu manastirskim tipikom.

Manastir Studion izvršio je veliki uticaj na ostale hrišćanske manastire, a posebno na manastire na Svetoj Gori. Svetogorski pisari imaju veliku ulogu u prepisivanju antičkih rukopisa.

Rukopisna knjiga je dugo nadživela početak štampanja knjiga. To je zabeleženo u celoj Evropi. Na Balkanu je još u XIX veku „rukopisna knjiga uspešno konkurisala štampanju“. Osim retkih izuzetaka, skoro sva irska literatura iz VII-XVII veka „postoji samo u rukopisnom obliku“. Do 1500. god. 77% svih štampanih knjiga su bile na latinskom jeziku, pošto je latinsko pismo bilo lako napraviti. Pisma drugih jezika uvođena su u štamparsku praksu krajnje sporo: bila komplikovana tehnologija izrade dijakritičkih znakova, koji su obeležavali akcente, samoglasnike i tome slično. Zato su još stotinama godina posle početka štampe knjiga „prepisivači grčkih, arapskih i jevrejskih rukopisa ostali van konkurencije...".

Rukopisne knjige kod Srba

Povelja cara Dušana Hilandaru

Miroslavljevo jevanđelje

Prepisivačka aktivnost srpskih manastira u srednjem veku odvija se pod uticajem Vizantije. Od prvih pisara u 12. veku sve više se vodi računa o pismu, likovnom izrazu i jeziku. Srpski pisari širili su ovu veštinu i vršili uticaj na druge sredine u kojima su radili.

U srpskoj tradiciji nema puno svitaka, ali su poznati neki, kao povelje, gramate i sl. Osnivačka povelja manastira Dečani ispisana je na svitku dugom 5 m. U hilandarskoj biblioteci čuvaju se svici na pergamentu koji datiraju iz 14. veka.

Kada je reč o rukopisnim kodeksima, situacija je sasvim drugačija. Do danas je sačuvan veliki broj ovih knjiga, najstariji sačuvani rukopisi iz 12. veka su:

• Marijinsko jevanđelje, glagoljički rukopis na staroslovenskom jeziku sa vidljivim tragovima srpske redakcije.
• Miroslavljevo jevanđelje, nešto mlađi, ali za srpsku kulturu najvažniji pisani spomenik, ćirilski rukopis srpske redakcije.
• Vukanovo jevanđelje

Srpska književnost u srednjem veku

Sa formiranjem jedinstvene države Nemanjića nastaje i nova epoha u istoriji stare srpske književnosti. Javljaju se novi, daroviti pisci, a književnost se osamostaljuje. Utvrđuje se i normira raška redakcija staroslovenskog jezika, intenzivira se rad prevodilaca sa grčkog jezika, ali se sastavljaju i originalna dela.

Sa delom Svetog Save srpska književnost postaje deo književnosti pravoslavnog slovenskog sveta. Do kraja 13. veka formiraju se književni centri nemanjićke Srbije u Hilandaru, Studenici, Žiči, Mileševi, Peći. Sveti sava je začetnik samostalne srpske književnosti. Prvo njegovo delo je Karejski tipik (pravila ponašanja) napisan 1199. godine za Karejsku ćeliju. Sveti Sava je napisao i druga crkvenopravna dela, među kojima je najvažnija Krmčija, zbornik crkvenih pravila i državnih zakona koji je postao osnovni izvor prava u srednjovekovnoj srpskoj državi. Prava književna priroda Svetog Save otkriva se tek u njegovim žitijnim i pesničkim sastavima. Jedno od najznačajnijih dela među njima je Žitije svetog Simeona.

U najznačajnija dela stare srpske književnosti spadaju žitija, pohvale i prevedena književnost. Najznačajnija su:

• Žitije svetog Simeona Stefana Prvovenčanog
• Domentijanovo Žitije svetog Save
• Jefimijina Pohvala knezu Lazaru
• Nadgrobno slovo despotu Đurđu Brankoviću — pesma u prozi
• Slovo ljubve despota Stefana Lazarevića

Uputstva (tipici) za izradu mastila i boja za rukopise

Ova uputstva, sačuvana kroz istoriju, su zajedno sa književnošću u pismenošću preuzeli Sloveni od Vizantinaca. Kod Rusa se ta uputstva nazivaju Ustavima i Ukazima, a kod Srba Tipicima, od grčke reči Tipikov ili pravilo. Jedan od najznačajnijih rukopisnih zbornika ove vrste, čuva se u Ljubljani u Kopitarevoj zbirci Narodne i Univerzitetske biblioteke. U pitanju je rukopisni Zbornik Zlokruhovića, sa samoga početka XVII veka, sudeći po zapisu iz 1601. godine. U Nacionalnoj biblioteci u Beču u Zborniku iz XVII veka, sa delovima iz XVIII veka, nalaze se na dva tipika za izradu pozlate na rukopisnim knjigama, kao i tipik za izradu mastila za pisanje. Dva dobro poznata zbornika koja sadrže tipike u vezi sa materijalom za pisanje nalaze se u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti. Potiču iz sredine XVII veka i uneti su u rukopisni Zbornik br. 46, a izdao ih je Stojan Novaković 1896. godine. Oni sadrže tipike za crno mastilo, tipik o rastvaranju zlata, i tipik kako pozlatiti hartiju. Drugi recepti nalaze se u Zborniku Srpske akademije nauka i umetnosti br. 147 koji je datiran u XVII-XVIII vek. Sem ovih tipika poznata su i dva priručnika XVIII veka iz porodice Zografskih.

Literatura

• Barać, Dragan (2008), Kratka istorija knjige, 160, Beograd: Nolit 
• Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit. 

Vidi još

• Knjiga
• Iluminirani rukopisi

Spoljašnje veze

• Narodna biblioteka Srbije — Zbirke — Ćirilske rukopisne knjige — O zbirci Pristupljeno 20. 12. 2015.
• Digitalna BMS — Kolekcije Pristupljeno 20. 12. 2015.
• Srpske rukopisne knjige — srpskaistorija.com Pristupljeno 20. 12. 2015.