Relja Novaković

Relja Novaković (Stubline (Obrenovac), 15. maj 1911 — Beograd, 22. novembar 2003) bio je srpski istoričar, direktor (1970—1973) i naučni savetnik (1973—1979) Istorijskog instituta. Posebno je ostavio traga u proučavanju istorije ranog srednjeg veka srpskih zemalja, istorijske geografije, istorije Kosova i Metohije, kao i na polju metodike nastave i udžbenika istorije koji su doživeli desetak izdanja.

Relja Novaković
Lični podaci
Datum rođenja	(1911-05-15)15. maj 1911.
Mesto rođenja	Stubline (Obrenovac), Kraljevina Srbija
Datum smrti	22. novembar 2003.(2003-11-22) (92 god.)
Mesto smrti	Beograd, Srbija i Crna Gora

Tokom 1990-ih godina i pred smrt, bio je zastupnik autohtonističkih teza o starijoj srpskoj istoriji, protoistoriji i praistoriji.

Biografija

Rođen je u Obrenovcu. Osnovnu školu završio je u Kuli, a gimnaziju u Beogradu. Diplomirao je Opštu i nacionalnu istoriju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1935. Od 1938. do 1941. predavao je u prilepskoj gimnaziji.

Kraj rata je proveo u ratnom zarobljeništvu u Nemačkoj. Nakon oslobođenja i povratka u Jugoslaviju 1945. bio je direktor gimnazije u Petrovcu na Mlavi i Kraljevu.

Za načelnika Komiteta za naučne ustanove, Univerzitet i visoke škole postavljen je 1949. godine, a oktobra 1950. izabran je za predavača opšte istorije za studente Filozofskog fakulteta kojima je istorija bila pomoćna nauka. Na istom fakultetu odbranio je doktorsku disertaciju pod naslovom Brankovićev letopis i njegovi izvori 1955. Od 1956. do 1970. napredovao je od zvanja docenta do redovnog profesora. Nastavu istorijske geografije preuzeo je 1958/59. Produžio je rad na popunjavanju biblioteke i popisu istorijskih atlasa i karata južnoslovenskih i susednih zemalja kada je školske 1962/63. ustanovljen Kabinet za istorijsku geografiju u okviru Odeljenja istorijskih nauka. Tu se naročito osvrnuo na bogate zbirke Ratnog arhiva u Beču gde je dugo godina radio, što je nastavio i po dolasku u Istorijski institut. Ličnu kolekciju kopija starih karata poklonio je Odeljenju posebnih fondova Narodne biblioteke Srbije.

Od 1966. radio je kao redovni profesor Filozofskog fakulteta za predmet istorijske geografije u Odboru za proučavanje Metohije na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

Istraživanja

Na osnovu podataka iz srpskih srednjovekovnih povelja Novaković je vršio terenska istraživanja. Tragao je za starim toponimima, ostacima gradova, crkvišta i grobalja. Po dolasku u Istorijski institut, produžio je terenski rad na Kosovu i Metohiji do 1977, u okviru projekta Kosovo u ranom srednjem veku, koji su zajednički organizovali Muzej Kosova u Prištini, Arheološki institut i Istorijski institut. Kao prvi zadatak u radu bio je popis zvanih mesta na Kosovu u katastarskim uredima pokrajine. U toku tri godine (1975—1978) obrađen je gotovo sav katastarski materijal sa ove pokrajine. Novaković je nastavio s redovnim obilaženjem kosovsko-metohijskih sela i posle gašenja ovog projekta. Beležio je sve što mu se učinilo da je ostatak starih građevina i gradova. Marljivo je sakupljao i ličnim sredstvima otkupljivao od lokalnog albanskog stanovništva slučajno pronađeni arheološki i etnološki materijal. Na taj način stvorena je dragocena zbirka sa lokaliteta Čečan, koja se danas nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu.

Kao jedan od članova autorskog tima projekta „Oblast Brankovića 1455“, obrazovanog 1989. pod rukovodstvom akademika Miloša Macure, Novaković se vratio terenskim i studijskim istraživanjima starih naselja na Kosovu i Metohiji. Rezultati su objavljeni zajedno sa onim dobijenim u prethodnim istraživanjima kosmetske oblasti u dva značajna dela: u obimnoj studiji o istorijsko-geografskim prilikama na Kosmetu sredinom 15. veka — Naselja i stanovništvo Oblasti Brankovića 1455. godine, kao i u karti Gradine i srednjovekovne crkve, manastiri i groblja na Kosovu i Metohiji koja je izrađena na preglednoj karti Geodetske uprave pokrajine u razmeri 1:200.000. Ova karta, koja je docnije poslužila kao nezaobilazna polazna osnova za niz karata drugih autora o kulturnim spomenicima Kosova i Metohije, objavljena je u dnevnom listu „Politika“.

Relja Novaković je ocenjen kao plodan pisac razuđenih interesovanja, iza kojeg je ostalo četrnaest knjiga, jedno koautorsko poglavlje i stotinu rasprava, članaka i drugih priloga. Ostao je zapamćen po svom radu na istorijskoj geografiji, starim kartama, toponomastici, proučavanju izvorne vrednosti istorijskih spisa, na hronologiji, na temama s tematikom Kosova, ali i porekla Srba. Uspešno je rešavao neka pitanja iz istorijske geografije, granica i identifikacije starih kosmetskih naselja, ali što se tiče problema o poreklu Srba tu se, kako navodi Gordana Tomović, „kretao neizvesnim putevima, koji su vodili kroz sekundarne izvore i druge oblasti, koje jednom istoričaru po obrazovanju nisu bile bliske“, te je nailazio na kritike i osporavanja. Nasuprot tome, zadužio je umnogome srednjoškolsko obrazovanje iz oblasti istorije svojim prilozima iz metodike nastava. Njegovi udžbenici doživeli su desetak i više izdanja.

Autohtonistička faza

Dr Novaković je svoj završni period života proveo kao autohtonista. Počelo je objavljivanjem rada Još o poreklu Srba 1992. godine, sa podnaslovom I sva srbska idolu služaše Dagonu. Radio je kritiku i napisao predgovor za Olgu Luković-Pjanović i njeno delo Srbi…narod najstariji.

Važniji radovi

• Novaković, Relja (1955). „Jedan pokušaj tumačenja Savinih hronoloških podataka u Žitiju sv. Simeuna”. Istoriski glasnik. 8 (3-4): 79—122. 
• Novaković, Relja (1955). „Nikoljski letopis”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 3: 155—171. 
• Novaković, Relja (1958). „Kad se rodio i kad je počeo da vlada Stevan Nemanja?”. Istoriski glasnik. 11 (3-4): 165—192. 
• Novaković, Relja (1960). Brankovićev letopis. Beograd: SANU. 
• Novaković, Relja (1963). „O nekim pitanjima granica Srbije, Hrvatske i Bosne u X v.”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 7 (1): 153—183. 
• Novaković, Relja (1964). „O granicama Srbije i srpske države u X veku”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 8 (1): 153—191. 
• Novaković, Relja (1981). Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka (istorijsko-geografsko razmatranje): Problemi i znanja. Beograd: Istorijski institut. 

Literatura

• Гордана Томовић, „In memoriam. Проф. др Реља Новаковић (1911-2003)“, Историјски часопис 50 (2003), pp. 322–325.

Spoljašnje veze

• Vidosava Tomić, Ostala mi je jedna tuga — Sećanje na Relju Novakovića i Olgu Luković Pjanović, pristupljeno 8.3.2014.
• Mitološki zbornik 21 - Relja Novaković (2009)