Republički hidrometeorološki zavod Srbije

Republički hidrometeorološki zavod Srbije skraćeno RHMZS je samostalna državna stručna ustanova čija je osnovna delatnost izrada i objavljivanje prognoza vremena i voda, davanje upozorenja i najava za vanredne i opasne meteorološke i hidrološke pojave.

Sedište Republičkog hidrometeorološkog zavoda.

Delatnost

Glavna delatnost Zavoda je da vrši prikupljanje, obradu, analizu podataka za potrebe prognoze vremena, rane najave nepogoda agrometeorologije, klimatologije, hidrologije, nepogoda i kontrolu životne sredine. U okviru Zavodu Meteorološki osmatrački sistem Srbije ( MOSS ) obavlja sledeće primarne poslove: meteorološka merenja i osmatranja, beleženje podataka, osnovna obrada i izveštavanja za nacionalnu i međunarodnu razmenu.

Istorija

Osnivanje

Prva mreža meteoroloških stanica

Profesor Liceja i član Društva srbske slovesnosti, Vladimir Jakšić (1824—1899), započeo je da vrši redovna meteorološka merenja, u Beogradu, na svom porodičnom imanju u Senjaku, 1. januara 1848. godine. Profesor Jakšić je temperature vazduha i atmosferska merenja beležio u dnevnicima (Pogodopis) koji su ukoričeni u šest svezaka, od kojih je pet sačuvano do današnjih dana. Uz pomoć, pre svega Ministarstva prosveta, ali i drugih ministarstava, Jakšić je osnovao i prvu mrežu meteoroloških stanica u Srbiji, koja je 1857. godine imala čak 27 stanica, što je u ono vreme predstavljalo jednu od najgušćih meteoroloških mreža u okviru jedne države, a da bi merenja bila vršena po tačno određenoj metodologiji pripremio je „Uputstvo za osmatrače“, koje je štampano u državnoj štampariji u Beogradu 1856. godine. Osmatrače vremenskih pojava nalazi među obrazovanim ljudima raznih struka, među učiteljima, sveštenicima, telegrafistima i dr. Svakodnevno su osmatrači svoje izveštaje o vremenu slali telegrafom, besplatno. Prikupljeni podaci su objavljivani u „Novinama srbskim“, što je takođe kuriozitet, jer je u to vreme samo nekoliko evropskih zemalja to radilo redovno. Poštansko-telegrafsko odeljenje je u Meteorološkoj stanici u Beogradu instaliralo telegrafski aparat i povezalo ga sa Glavnim telegrafom, čime se štedelo na vremenu. Kad god bi neki telegraf iz unutrašnjosti najavio meteorološki izveštaj, odmah bi bio spojen sa Meteorološkom stanicom i njoj je direktno otpravljao izveštaj. Međutim, 1863. godine, broj meteorološke stanice je počeo da se smanjuju jer je Jakšić prihvatio posao u Ministarstvu finansija gde je osnovao prvo statističko odeljenje u Srbiji i do svog penzionisanja bio njegov načelnik. Jedina stanica na kojoj su neprekidno vršenja merenja, od 1. januar 1848. do 31. decembra 1899. godine, bila je ona na njegovom imanju, u Senjaku.

Opservatorija i državna mreža meteoroloških stanica

Astronomska i meteorološka opservatorija od 1891, a od 1924. samo meteorološka opservatorija. Danas je ova zgrada Spomenik kulture od velikog značaja, Bulevar oslobođenja 8.

Nakon povratku sa školovanja iz Pariza, 1884. godine, profesor astronomije i meteorologije na Velikoj školi Milan Nedeljković je godinama insistirao na pitanju osnivanja stalne Astronomske i meteorološke opservatorije. Uvidevši realnost, odnosno da je nemoguća brza gradnja namenskih objekata za Opservatoriju, profesor Nedeljković predlaže u pismu Ministru prosvete i crkvenih dela, 2. marta 1887. da sa radom otpočne u Provizornoj opservatoriji u privatnoj kući. Na osnovu ovog prihvatljivog pisma-molbe, ministar prosvete Milan Kujundžić Aberdar doneo je 26. marta 1887. rešenje o osnivanju Provizorne (Privremene) opservatorije u privatnoj iznajmljenoj kući preduzimača i trgovca Ernesta Gajzlera, na Malom Vračaru.

Međutim, kako su uslovi za rad u tom objektu bili više nego skromni profesor Nedeljković je ponovo počeo da se zalaže za izgradnju namenske opservatorije u kojoj bi naučni radovi u astronomiji i meteorologiji bili mogući. Uputio je molbe Ministarstvu prosvete i crkvenih dela sa namerom da se preko Opštine Beograd nađe odgovarajuće zemljište za potrebe Velike škole a za razvoj astronomije i meteorologije. Ministar prosvete, Dr Vladan Đorđević, 27. septembra 1888. godine, doneo je Uredbu o osnivanju jedinstvene mreže meteoroloških stanica u Srbiji, i to je zvaničan početak rada državne meteorološke službe u Srbiji, odnosno Dan RHMZ. Posle brojnih sednica i prepiski sa Ministarstvom prosvete, odbornici pod predsedništvom Živka Karabiberovića su izglasali odluku da se ustupi odgovarajuće zemljište. Postupajući po zahtevu ministra prosvete i crkvenih dela, Vladana Đorđevića, Beogradska opština odobrila je 18. marta 1889. godine Velikoj školi zemljište veličine 1, 83 hektara za izgradnju astronomske opservatorije na Malom Vračaru. Nakon ove odluke započeti su građevinski radovi koji su uspešno završeni 1. maja 1891. godine. Opservatorija je imala 270 m² površine i predstavljala je paviljon sa spratom manje površine od prizemlja. Projekat je uradio arhitekta Dimitrije T. Leko, a po skici njenog osnivača, profesora Milana Nedeljkovića. Glavna fasada završava se zupcima koji obrazuju atiku i ograde terase, postavljene iznad jednog dela potkrovlja, a ostale fasade stepenastim zabatima, prozori u prizemlju i ulazna vrata su lučno završeni, a dekoraciju fasade čine okviri prozora i ispupčane horizontalne trake. Oko opservatorije uređen je park. Profesor Nedeljković je odmah započeo sa meteorološkim opažanjima i merenjima u novoj opservatoriji. Od 1. januara 1895. godine se započelo sa časovnim osmatranjima, odnosno „svečasovna merenja“, koja su trajala do juna 1914. Ova 24-časovna merenja su vršena po uzoru na francusku opservatoriju „Park sent mor“.

Meteorološka stanica u Vrnjačkoj Banji, 1908. godine.

Godine 1901. Opservatorija je kao Glavna meteorološka stanica (Slike Opservatorije iz 1890-tih) vodila računa o 130 meteoroloških stanica širom Srbije. Astronomski instrumenti su služili samo za osnovna posmatranja tokom nastavničkog rada sa visokoškolcima kao deo pokaznih i praktičnih vežbi. Milan Nedeljković iste godine napisao uputstva za posmatranje nepogodskih pojava i posmatranje grada. Nedeljković je organizovao osmatračku mrežu, lično obučivši osmatrače a na osnovu prikupljenih podataka postao je stručnjak za tu pojavu. Nedeljković je smatrao da je na osnovu raspoloživih saznanja bilo kakva odbrana od grada preuranjena. Po Nedeljkovićevom planu i savetima 1902. godine, u ataru opštine Smederevo, se počelo sa pucanjem na oblake „gradonoše” radi zaštite vinograda i useva. Upravnik Opservatorije, Milan Nedeljković, objavio je u „Srpskim novinama“ vremensku prognozu za 6. avgust 1902. godinu. Nedeljković je 1902. godine počeo da, na francuskom jeziku, objavljuju bilten sa meteorološkim podacima, koje je razmenjivao sa drugim ustanovama u svetu. Za ovaj bilten dobio je pohvale od brojnih kolega iz inostranstva, a među njima i od njegovog pandama, saradnika i prijatelja iz Budimpešte, Mikloša de Konkola, osnivača savremene mađarske astronomije i meteorologije. Avgusta iste godine, počela je međunarodna razmena šifrovanih podataka i izrada prve prognoze vremena. Godine 1903, u krugu Opservatorije, pored dva postojeća astronomska paviljona podignuta su još dva: seizmološki i geomagnetski. Od 1912. godine počinje u „Politici“ redovno objavljivanje izveštaja o vremenu i vremenske prognoze. Posle početnih srpskih pobeda u Prvom svetskom ratu, austrougarskoj vojsci, pritekla je u pomoć Nemačka. Došlo je do opšteg povlačenja srpske vojske ka Grčkoj. Milan Nedeljković je 25. septembra 1915. napustio Opservatoriju. Sa suprugom Tomanijom stigao je na grčko ostrvo Krf početkom 1916. Od početka 1916. Beogradsku opservatoriju koristila je okupatorska vojska za meteorološke potrebe na čelu sa Viktorom Konradom. Nakon proboja Solunskog fronta, okupatorska vojska je oktobra 1918. prilikom povlačenja poharala njen instrumentarijum. Profesor Nedeljković je došao u svoju Opservatoriju 24. februara 1919. godine. Posle Prvog svetskog rata stvorena je nova država. Meteorološka opservatorija u Beogradu primila je na sebe rukovođenje celokupnom meteorološkom mrežom u većem delu zemlje. Sa mesta upravnika, Nedeljković u svojoj 67 godini odlazi u penziju 6. jula 1924. godine. Posle njegovog penzionisanja, Savet Filozofskog fakulteta je doneo odluku da Opservatoriju podeli na dve ustanove: Astronomsku i Meteorološku opservatoriju. Meteorološka je na upravu bila poverena Pavlu Vujeviću, dok je uprava Astronomska, poverena Vojislavu Miškoviću. Posle odvajanja, Meteorološka opservatorija je nastavila rad u postojećoj zgradi, a nova Astronomska opservatorija je izgrađena na Velikom Vračaru. Dr Pavle Vujević je nakon Nedeljkovića bio profesor meteorologije i klimatologije na Univerziteu, a nastavio je sa obnavljanjem i uspostavljanjem mreže meteoroloških stanica čiji je broj do kraja 1926. godine popeo na 155. Karakteristika ovog perioda je operativan rad i obavljanje klimatoloških statističkih poslova Meteorološke opservatorije Univerziteta u Beogradu, kao i nabavka savremene radio stanice koja je preuzela ulogu sabirnog centra za razmenu meteoroloških podataka između Jugoslavije i drugih zemelja, a po preporuci Međunarodne meteorološke organizacije. Pored toga, na aerodromima se postavljaju meteorološke stanice prvog reda, koje pripadaju Komandi Vojnog vazduhoplovstva. Vodomerne stanice se nalaze u okviru Hidrografskog odseka Generalne direkcije voda, koja je objedinila hidrološku službu 1922. godine, a iste godine, na zahtev Međunarodne dunavske komisije počinje izveštavanje za reku Dunav. Tokom Drugog svetskog rata brojne meteorološke i hidrološke stanice su prestale sa radom, osim Meteorološke opservatorije u Beogradu, koja zalaganjem, Pavla Vujevića, vrši merenja i tokom okupacije kada prava meteorološka služba i ne postoji.

Hidrometeorološki zavod

Meteorološka stanica u Beogradu.

Digitalni meteorološki podaci u realnom vremenu, koji obaveštava zaposlene i goste o trenutnim atmosferskim prilikama, na ulazu u sedište RHMZ Srbije.

Nakon rata, profesor Vujević, radi na obnavljanju i uspostavljanju mreže meteoroloških stanica. Na osnovu Uredbe o razdvajanju Filozofskog fakulteta, Ministarstvo prosvete Srbije donelo je odluku, 17. februara 1947. godine, da se Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu razdvoji u Filozofski fakultet i Prirodno-matematički fakultet. Grupa meteorološko-klimatoloških nauka pripala je Matematičko-fizičkom odseku na novoustanovljenom Prirodno-matematički fakultetu. Prethodno je, 7. januara 1947. godini, Uredbom Vlade FNR Jugoslavije osnovana Savezna uprava hidrometeorološke službe Jugoslavije (kasnije Savezni hidrometeorološki zavod). Pri Vladi NR Srbije, 1. oktobra 1947. godine oformljena je Uprava hidrometeorološke službe. Meteorološka opservatorija Univerziteta u Beogradu je od tada pravno u okviru Hidrometeorološke službe Srbije, odnosno postaje njeno sedište. Na poziv organizatora, predstavnici SUHMS-a su 22. septembra 1947. godine u Vašingtonu, SAD, potpisali Konvenciju o osnivanju Svetske meteorološke organizacije - SMO (SWO). Konvencija je stupila na snagu 23. marta 1950. godine. Jedna od 45 svetskih meteoroloških službi, koje su osnivači SMO bila je i SUHMS Jugoslavije. Na čelo Republičke hidrometeorološke službe postavljen je pilot i potpukovnik Ljubomir Đurić (1894-1978), stručnjak za vazduhoplovnu meteorologiju, koji je bio prijatelj Nedeljkovića i Vujevića, a pre rata, 1925. godine objavio je udžbenik „Meteorologija“, prvi celovit udžbenik o meteorologiji na srpskom jeziku, koja se do tada nalazila isključivo u udžbenicima geografije i fizike. Potpukovnik Đurić je penzionisan 1951. godine, a na njegovo mesto dolazi kapetan Borivoj Vojnović. Hidrometeorološka škola osnovana je 21. februara 1948. godine u cilju obučavanja i dobijanja srednje stručnih kadrova za potrebe hidrometeorološke službe, a od 1979. godine nastaje jedinstvena srednja škola geološke i hidrometeorološke struke, koja od 1989. godine nosi naziv „Milutin Milanković“.

Protivgradna zaštita

U Srbiji je na inicijativu pojedinih poljoprivrednih kombinata, zadruga i osiguranja protivgradna zaštita započela 1953. godine. U prvih 15 godina izvodila se na manjim područjima, sa nedovoljno obučenim strelcima koji su najčešće štitli svoju njivu ispaljujući rakete malog dometa. Prekretnica je nastupila 1967. godine kada je pet opština iz Šumadije (Mladenovac, Aranđelovac, Topola, Smederevska Palanka i Velika Plana) poverilo sprovođenje aktivnosti protivgradne zaštite Republičkom hidrometeorološkom zavodu u Beogradu. Za organizaciju je ispred Zavoda bio zadužen Aleksandar Opra, koji je, na osnovu literature, rasporedio 253 lansirna mesta, stvarajući sedam linija odbrane između Bukulje i Kosmaja, pet od Bukulje do Rudnika, a na ostaloj teritoriji su raspoređena na rastojanju 4 do 8 kilometara. Strelci su prošli obuku, dobili napisana uputstva za dejstvo zasnovana na fazama razvoja Kumulonimbus (Cb). Kako se nije raspolagalo sa radio vezom, strelci su na osnovu prognoze i grmljavina registrovanih na Bukulji i u Smederevskoj Palanci, signalnim raketama obaveštavani o nailasku Cb-a. Naredne, 1968. godine, postavljen je prvi radar za potrebe zaštite od grada, 3MK 7, a svaki treća protivgradna stanica se oprema radio vezom. Godine 1970. godine Zavod je proširio branjeno područje na 1/3 poljoprivrednih površina u SR Srbiji. U radu je učestvovalo 12 radarskih centara, opremljenih radarima 3MK 7. Godine 1978. godine nabavljeno je 8 savremenih meteoroloških radara sa kojima je naredne godine znatno poboljšana identifikacija gradoopasnih Cb-a. Od 2000. do 2003. godine u rad se puštaju još tri Radarska centra. Danas se na prostoru Srbije metodologija suzbijanja grada sprovodi na ukupnoj površini od 77 508 km² od čega je 51 133 km² poljoprivredno zemljište. Operativni sistem čini mreža od 13 radarskih centara, 1650 aktivnih protivgradnih stanica, telekomunikacioni sistem koji čini sistem radio-veze sa 50 repetitora i 1800 radiostanica i operativno-metodološki centar u Beogradu. Od 2011. godine protivgradna zaštita prelazi u nadležnost Uprave za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije. Od 30. juna 2015. godine stupio je na snagu Zakon o odbrani od grada. Ovim zakonom uređuje se sistem odbrane od grada u Srbiji. Na osnovu ovog Zakona protivgradna odbrana ponovo je vraćena u nadležnost Hidrometeorološkog zavoda. Prva automatska protivgradna stanica sa računarskim navođenjem, odnosno povezana je telekomunikacionom opremom sa Radarskim centrom „Bukulja”, puštena je u rad 10. februara 2016. godine u selu Vinča kod Topole i predstavlja pilot projekat. Stanica se napaja na solarnu energiju, a prečnik dejstva raketa 357 stepeni. Plan je da se u dogledno vreme postave još najmanje 30 automatskih stanica. (Video prilog o automatskoj stanici)

Vidi još

• Republički hidrometeorološki zavod Republike Srpske

Literatura

• „Devet hrastova – zapisi o istoriji srpske meteorologije“, autor Ljerka Opra, Grupa izdavača: RHMZS, Muzej nauke i tehnike SANU i Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Beograd, 1998. Povodom obeležavanja 150-ogodišnjice srpske meteorologije (1848—1998)
• „Iz istorije srpske meteorologije“, Slobodan Plazinić, AGM knjiga, Beograd, 2012.

Spoljašnje veze

• Službena stranica Republičkog hidrometeorološkog zavoda Srbije
• Zakon o meteorološkoj i hidrološkoj delatnosti (2010) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. jun 2018)
• „Softer očitava meteorološku istorije“, Politika, Bojan Bilbija, 8. januar 2010.
• „Meteorološka delatnost Vladimira Jakšića“, Republički hidrometeorološki zavod - Meteorološka opservatorija, Beograd, 1987.
• „Meteorološka merenja i osmatranja Vladimira Jakšića u Beogradu (Senjak) od 1848. do 1899. godine“, MeteoLogos, Vladimir Bilak i Nedeljko Todorović, 11. maj 2013.
• „155 godina od prvog Uputstva za osmatranje vremena u Srbiji“, MeteoLogos, Vladimir Bilak, 11. maj 2011.
• „150 godina od prvog Uputstva za merenje vremena u Srbiji“, Planeta, Ljerka Opra, 2006.
• „MILAN NEDELjKOVIĆ - 155 godina od rođenja (1857-2012)“, MeteoLogos, Vladimir Bilak, 5. septembar 2012.
• Meteorološki dnevnici Vladimira Jakšića – svedočanstvo prvih meteoroloških merenja i osmatranja u Beogradu i Srbiji, MeteoLogos, Vladimir Bilak, 24. april 2015.
• „LIFE AND WORKS OF MILAN NEDELJKOVIC´(1857-1950)“, Serb. Astron. J., V. Trajkovska and M. S. Dimitrijevi´c, 2000.
• Istorija nauke: Vladimir Jakšić, RTS Obrazovno-naučni kanal, Zvanični kanal na sajtu Jutjub
• Istorija nauke: Milan Nedeljković, RTS Obrazovno-naučni kanal, Zvanični kanal na sajtu Jutjub