Preševo
Preševo (alb. Preshevë ili Presheva) je gradsko naselje u Srbiji i sedište istoimene opštine u Pčinjskom upravnom okrugu. Naselje leži na Preševskoj Moravici, u ravnici. Nalazi se na krajnjem jugu Srbije, na granici sa Severnom Makedonijom. Teritorija ove opštine nalazi se na vododelnici Egejskog i Crnog mora.
Preševo | |
|---|---|
 Pogled na Preševo | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Pčinjski |
| Opština | Preševo |
| Stanovništvo | |
| — 2022. | 14.219 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 18′ 24″ S; 21° 39′ 01″ I / 42.3066088° S; 21.6502225° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 463 m |
.svg)  Preševo Preševo na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 17523 17527 17555 |
| Pozivni broj | 017 |
| Registarska oznaka | VR |
Ukupna površina teritorije opštine Preševo iznosi 264 km2. Prema popisu iz 2022. u Preševu je bilo 14.219 stanovnika, što predstavlja porast u odnosu na popis iz 2002. godine. Središte je Albanaca u centralnoj Srbiji, koji čine apsolutnu većinu stanovništva.
Istorija
urediPreševo je bilo u Staroj Srbiji, nekadašnja "župa". Tu se pre Kosovske bitke nalazila srpska posada, koja je turske prethodnice sačekala.[1]
Dejanovići su 1371. godine pored brojnih drugih mesta, držali i Preševo. U povelji carice Evdokije i sina Konstantina izdate 1381. godine, pominju se sela Preševo i "Bujanovce".[2] U Preševu (predeo u Moravici), Vranju i Inogoštu (predeo od Vladičinog Hana do Poljanice) bio je vladar "ćesar" Uglješa, brat srpskog kralja Vukašina. Bilo je to u periodu 1400-1423. godine[3] Zapadno od Preševa se nalaze ruševine utvrđenja "Hisara". Tokom turske viševekovne vladavine mesto se dvaput pominje u Pčinjskom (kaluđerskom) pomeniku iz 15. veka. Mađarski konzul B. Kuripešić je tu prošao još 1531. godine, austrijski konzul Han je naišao kroz Preševo putujući za Carigrad 1868. godine.
Administrativno središte Preševske kaze krajem 19. veka je bilo Preševo. Nalazi se podno planine Karadaga, blizu željezničke pruge, i tu je puno zasađenog voća. Najglavniji zanati su im užarski (zbog useva konoplje; glavni proizvod "osmaci"), mutavdžiski (pokrovci, vreće, bisage), kovački i lončarski, a manje kačarski i strugarski. To je naselje sa 3.000 stanovnika, u kojem pored Turaka, jednu osminu stanovništva čine Jorgovci. To su bili Cigani pravoslavne vere. Preševo je imalo više mahala, od kojih je najstarija "Reka Mahala". Ta drevna mahala se prethodno zvala "Deževska" i u njoj su 1878. godine bili ostaci starinačkih srpskih rodova.
Krajem 19. veka u Preševu je 600 kuća, od kojih su 570 Arnanasa, a 30 pravoslavnih srpskih.[4] U mestu je pored srpske osnovne škole (od 1891) i turska polugimnazija tzv. ruždija.[5] Preševo je 1894. godine bilo oko pola sata udaljeno od istoimene željezničke stanice. Po svedočenju jednog putnika: "Pokazalo mi se kao jedno po izgledu veoma neugledno mesto; gomila kuća svakoga kroja i građe." Ali Preševo je u to vreme važilo za administrativni i trgovački centar tog kraja.[6] Prva džamija u Preševu je građena 1856. godine. Pred Preševom se nalazio han Biljača, gde su svraćali putnici namernici. Kasnije će tu biti uspostavljena granica između Srbije i turske carevine, sa prelazom.
Glavni drum koji prolazi pored Preševa građen je 1865. godine, a željeznička pruga sa stanicom podignuti su 1888. godine. Obe saobraćajnice se nalaze nekoliko kilometara daleko od naselja. Razvoj je krenuo pod srpskom vlašću od 1878. godine, kada je tu u varošici ustanovljeno upravno središte lokalne vlasti. Tu su se posle rata 1878. godine naselili arbanaški i turski muhadžiri, a Preševo tada ima oko 250 kuća.[7] Mesto je postalo bitno jer je počela rad pijaca i čaršija se pokrenula. Do 1912. godine tu je bilo turskih aga koje su imale posede i u okolnim mestima.
U Preševu je u staro vreme bila pravoslavna crkva posvećena Sv. Trojici, nad čijim ruševinama su Turci podigli džamiju. Poviše Preševa je nekad bila pravoslavna crkva posvećena Sv. Dimitriju, koje je propala nakon odlaska poslednjih Srba starinaca . Prostor iznad Preševa se naziva "Manastirište", i tu je navodno bila stara srednjovekovna zadužbina srpskog despota Dejana, posvećena Presvetoj Bogorodici u "Ariljevici". Sadašnja preševska pravoslavna crkva Sv. Dimitrija je podignuta 1905. godine, ali su je Arnauti srušili 1913. godine. Nakon Prvog svetskog rata obnovljena i pridodat joj je zvonik.
Srbi starinci su se iselili 1878. godine u Srbiju, a novi talas Srba naseljenika javlja se 1912. godine. U međuvremenu su tu živele malobrojne porodice Cigana, raznih konfesija. Broj Srba se po završetku Drugog svetskog rata popeo na 30%.
Ukazom Kralja od 23. januara 1914. godine naselje je dobilo status varošice.
Kada su Bugari (Druga bugarska armija) 1. oktobra 1915. godine ušli u Preševo, mesto je bilo prazno jer su svi stanovnici pobegli.[8] Stari glavni (rimski) put ka jugu je prolazio kroz Preševo, kao i kasnije i željeznica. Kaže se 1917. godine da su dva glavna mesta u Preševskoj dolini: Preševo (administrativni centar) a Bujanovac (glavni trgovački centar). Preševo je tipa čisto arnautskog, a Bujanovac tipa slovenskog. Primećeno je da su se i u Bujanovcu počeli grupisati naseljenici Arnauti i Turci.[9]
Zauzimanjem predsednika preševske opštine Nastasa Dimitrijevića i sreskog načelnika Svetolika Dragačevca, krenuo je tridesetih godina 20. veka razvoj Preševa. Preduslov je bio izgradnja dobrih pristupnih puteva, ka željezničkoj stanici i ka glavnom drumu, koji su urađeni u proleće 1930. godine. Za razvoj pčelarstva posađeno je do tada 30.000 sadnica bagrema, oko naselja na padinama okolnih brda. Podignuta je nova zgrada opštinske kuće (suda), uređen park, kaldrmisane ulice i uređena velika stočna pijaca na obali reke. U zgradi namenjenoj za bolnicu radilo se na otvaranju Niže poljoprivredne škole.[10] Postojalo je 1927. godine skladište neprerađenog duvana u Preševu, a 1938. godine podignuta je nova zgrada poreske uprave. Delovala je tu 1928. godine Srpska nacionalna omladina "Despot Uglješa",[11] koja je priređivala zabave. Kada je pokrenuta akcija skupljanja priloga za spomenik kralju Petru u Skoplju, prvi su se odazvali Preševci sa svojim prilogom skupljenim na jednoj zabavi. Osnovano je 1928. godine u mestu i "Društvo za narodno prosvećivanje", koje su činili uglavnom činovnici, i bavilo se kulturom i prosvećivanjem stanovništva.
Podignuto je u Preševu leto 1929. godine spomen-obeležje izginulim i pomrlim srpskim ratnicima tokom ratova 1912. i 1913. godine. Spomenik i kosturnica postavljeni su nadomak preševske željezničke stanice, u dolini Karadagu. Bila je to zasluga ratnog invalida Obrena Raškovića, sreskog načelnika Žarka Tomanovića i predsednika opštine Preševo Velička Gorumovića. Srbi vojnici su stradali 1912. godine u ratu, a 1913. godine i od epidemije kolere, koja je tu harala. Bugarski okupator je međutim tokom Prvog svetskog rata gotovo u potpunosti uništio - oskrnavio to srpsko groblje. Kada su se posle oslobođenja u preševskoj okolini naselili kolonisti Srbi iz Južne Srbije i Crne Gore kopajući njive, nailazili su na razbacane ljudske kosti. One su sada skupljene u okviru te spomen-kosturnice.[12]
Popisano je u Preševu 1931. godine 3000 stanovnika.[13]
Preševo je 1934. godine imalo dve javne državne velike zgrade: banovinsku (u kojoj su bili sresko načelstvo, poreska uprava, sreski referenti, žandarmerijski vod i stan sreskog načelnika) i školsku. Ta jedina školska zgrada je "prepukla" tada pa je novembra 1934. godine Preševo bilo bez osnovne škole, jer je zgrada bila zatvorena.[14]
U Preševu je između dva svetska rata živeo bivši milioner Milutin Stanković. Obogatio se ovaj u Americi, radeći prvo kao radnik, pa nastojnik od poverenja u fabrici baruta. Sarađivao je sa Pupinom u okviru "Narodne odbrane", zajednički su agitovali za Srbe i skupljali pomoć, tokom Prvog svetskog rata. Pupin mu je poklonio zlatni prsten, ali ga je ovaj nepažnjom izgubio. Napisao je knjigu "Srbija u krvi i plamenu", i pisao propagandne članke u američkim novinama; širio tako istinu o stradanju Srba. Kada je hteo da se vrati kući, opljačkao ga je međutim italijanski gangster Gamola. Kada je Milutin podigao ušteđen veliki novac u banci u Detroitu, pratili su ga Gamolini ljudi i na jednoj tramvajskoj stanici oteli (iz džepova) 1.100.000 srpskih dinara. Morao je Stanković da se ponovo zaposli i za deset meseci zaradili nekoliko hiljada dinara, tek da se vrati u Preševo. Nesuđeni milioner se u zavičaju opet bavio nadničenjem.[15]
Do 1947. godine sedište sreza je bilo u Preševu, pa preneto u Bujanovac.
Pobuna albanskih terorista na jugu Srbije otpočeta 1999. uspešno je okonačana jugoslovenskom pobedom 2001. godine.
Demografija
uredi
U naselju Preševo živi 8.641 punoletni stanovnik, a prosečna starost stanovništva iznosi 29,9 godina (29,2 kod muškaraca i 30,5 kod žena). U naselju ima 3.073 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 4,37.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Albancima (prema popisu iz 2002. godine).
 |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 67 | 101 | ||
| 80+ | 35 | 61 | ||
| 75—79 | 58 | 78 | ||
| 70—74 | 126 | 162 | ||
| 65—69 | 204 | 217 | ||
| 60—64 | 274 | 230 | ||
| 55—59 | 250 | 330 | ||
| 50—54 | 232 | 264 | ||
| 45—49 | 325 | 328 | ||
| 40—44 | 429 | 410 | ||
| 35—39 | 422 | 451 | ||
| 30—34 | 507 | 544 | ||
| 25—29 | 451 | 568 | ||
| 20—24 | 505 | 510 | ||
| 15—19 | 678 | 619 | ||
| 10—14 | 693 | 684 | ||
| 5—9 | 706 | 661 | ||
| 0—4 | 650 | 596 | ||
| Prosek : | 29,2 | 30,5 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 4.563 | 1.464 | 2.965 | 112 | 11 | 11 |
| Ženski | 4.873 | 1.276 | 3.161 | 413 | 20 | 3 |
| UKUPNO | 9.436 | 2.740 | 6.126 | 525 | 31 | 14 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 1.378 | 86 | 0 | 2 | 292 |
| Ženski | 552 | 89 | 0 | 1 | 146 |
| UKUPNO | 1.930 | 175 | 0 | 3 | 438 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 14 | 11 | 236 | 22 | 94 |
| Ženski | 0 | 0 | 35 | 5 | 6 |
| UKUPNO | 14 | 11 | 271 | 27 | 100 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 12 | 19 | 125 | 182 | 70 |
| Ženski | 5 | 8 | 37 | 100 | 72 |
| UKUPNO | 17 | 27 | 162 | 282 | 142 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 39 | 0 | 0 | 174 | |
| Ženski | 12 | 0 | 0 | 36 | |
| UKUPNO | 51 | 0 | 0 | 210 | |
Vidi još
urediReference
uredi- ^ "Otadžbina", Beograd 1889. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1902. godine
- ^ "Otadžbina", Beograd 1880. godine
- ^ Todor Stanković: "Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898. godine", Beograd 1910. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
- ^ "Delo", Beograd 1894. godine
- ^ "Glasnik srpskog geografskog društva", Beograd 1951. godine
- ^ "Ratni dnevnik", Solun 1916. godine
- ^ "Beogradske novine", Beograd 1917. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1930. godine
- ^ "Pravda", Beograd 1928. godine
- ^ "Vreme", Beograd 8. septembra 1929. godine
- ^ "Pravda", Beograd 1932. godine
- ^ "Pravda", Beograd 1934. godine
- ^ "Politika", Beograd 1939. godine
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Ethnic composition, all places: 2022 census”. pop-stat.mashke.org.
