Prva neprijateljska ofanziva

Prva neprijateljska ofanziva
	Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
	; Druga faza Prve neprijateljske ofanzive
Vreme	16. septembar — 1. decembar 1941.
Mesto	centralna Srbija
Ishod	Pobeda Vermahta; Povlačenje partizana i četnika usled teških gubitaka; razlaz i sukob između dva pokreta otpora i početak Četničko-partizanskog sukoba
Sukobljene strane
Treći rajh; Ustaše; Četnici Koste Pećanca; Nedićevci	NOPO Jugoslavije
Komandanti i vođe
Franc Beme ; Ante Pavelić; Kosta Pećanac; Milan Nedić	Josip Broz Tito
Uključene jedinice
342. divizija; 113. divizija; 125. puk 164. divizije; deo 718. divizije pojačan ustaško-domobranskim snagama; nedićevsko-četničke snage	Mačvanski NOP odred; Radnički bataljon Užičkog NOP odreda; ostali NOP odredi
Jačina
80.000 vojnika	15.000 partizana
Žrtve i gubici
manje od 100	više od 300

Prva neprijateljska ofanziva (nemački naziv operacija Užice, nem. Unternehmen Užice) je naziv za operacije koje su nemačke okupacione snage u saradnji sa kvislinškim ustaško-domobranskim i četničkim odredima pokrenule protiv partizanskih odreda i Vrhovnog štaba NOPOJ, organizovanih na slobodnoj teritoriji tzv. Užičke republike. Ofanziva je pokrenuta sredinom septembra i trajala je do početka decembra 1941. godine.

Obrazovanje slobodne teritorije oko Užica

Oružani ustanak u Srbiji u leto 1941. godine dostigao je široke razmere, posebno u Šumadiji, gde je dejstvovalo dvanaest partizanskih odreda sa preko 15.000 dobro naoružanih boraca. Do kraja septembra 1941, sva su veća mesta u zapadnoj Srbiji bila oslobođena, sem Kragujevca, Valjeva, Kraljeva i Šapca. Na oslobođenoj teritoriji izabrani su Narodnooslobodilački odbori i Glavni NOO Srbije, kao izraz narodne vlasti. U slobodnom Užicu bilo je i sedište Vrhovnog štaba NOPOJ i tu je radila prva partizanska fabrika oružja.

Partizanski odredi u istočnoj Srbiji ugrozili su nesmetanu eksploataciju rudnika bakra, važnog za nemačku ratnu industriju. Manje slobodne teritorije formirane su i na jugu Srbije, gde su partizani ometali saobraćaj komunikacijama u dolini Južne Morave.

Pokušaji Nemaca da tzv. posadnim divizijama i ostalim raspoloživim snagama u toku leta uguše ustanak u Srbiji nisu dali rezultata, kao ni oružane akcije kvislinške Nedićeve vlade protiv partizanskih snaga. Partizanska povećana aktivnost sve je više ometala komunikacije Nemaca sa jugom Balkana, a posebno sa Grčkom.

Nemačke pripreme za ofanzivu

Kako bi osigurala nesmetan saobraćaj i ugušila aktivnost partizanskih jedinica, nemačka Vrhovna komanda Vermahta je 16. septembra donela odluku da bezobzirno uguši ustanak. Nemačke i kvislinške snage Milana Nedića, Dimitrija Ljotića i Koste Pećanca pojačane su 342. nemačkom divizijom dovedenom iz Francuske, 113. divizijom sa Istočnog fronta i 125. Pukom 164. divizije iz Grčke.

U ofanzivi su učestvovale i ustaško-domobranske snage sa delovima 718. nemačke divizije sa zadatkom da posedanjem Drine od Zvornika do ušća onemoguće prebacivanje partizana iz Srbije u Bosnu. Ukupna jačina neprijateljskih vojnika bila je oko 80.000 vojnika. Rukovođenje operacijama povereno je štabu 18. nemačkog korpusa na čelu sa generalom Francom Bemeom (nem. Franz Böhme).

Prema naređenju nemačke Vrhovne komande, prvo je masovnim represalijama trebalo stvoriti „zastrašujući primer“ kako bi se ubuduće onemogućila ustanička aktivnost. Sva naselja u rejonu borbi trebalo je spaliti ili razrušiti avijacijom, za svakog ranjenog nemačkog vojnika streljati 50, a za ubijenog 100 Srba i pohvatati sve muško stanovništvo od 16 do 50 godina i otpremiti ga u koncentracione logore.

Prva faza ofanzive

Spomenik Braći Jerković u naselju „Braće Jerković” u Beogradu.
Nebojša je bio komandant Mačvanskog partizanskog odreda, a Dušan komandant Užičkog partizanskog odreda

U prvoj fazi ofanzive, koja je počela napadom 342. divizije na Mačvanski partizanski odred 28. septembra i trajala do 20. novembra, Nemci i kvislinzi uspeli su da potisnu partizanske odrede, koji su operisali severno i istočno od linije Loznica, Valjevo, Kragujevac, Kraljevo. Naročito teške borbe vođene su u Mačvi na drumu Valjevo-Loznica, kod Obrenovca, Rudnika, Kragujevca i Kraljeva.

U toku ovih borbi nemačke jedinice počinile su mnoge zločine. Tako su u Mačvi jedinice 342. divizije, prema nemačkim podacima, streljale 1.968, u logore oterale 22.558 ljudi, te spalile veći broj sela i varošicu Krupanj. Posebno težak zločin Nemci su izvršili u Kragujevcu, gde su 20. i 21. oktobra streljali 7.000 građana, među kojima više stotina đaka gimnazije zajedno sa profesorima. Istog dana u Kraljevu su streljali 2.000 ljudi.

Nemačke i kvislinške snage koje su operisale u istočnoj Srbiji razbile su i nanele teške gubitke partizanskim jedinicama, te ponovo osigurale nesmetanu eksploataciju borskih rudnika. Partizanske snage koje su preostale, i dalje su bile izložene teškim napadima neprijatelja.

Spomen-groblje na Krušiku učesnicima u NOB-u stradalim u valjevskom kraju, od kojih je najveći broj streljan nakon predaje zarobljenih partizana Nemcima od strane Četnika

Za to vreme, četnički odredi Draže Mihailovića pripremali su se na saradnju sa okupatorom protiv partizana. Po naređenju izbegličke vlade u Londonu, glavni cilj Draže Mihailovića bila je borba protiv partizanskih snaga predvođenih komunistima, kako bi posle rata time obezbedio siguran povratak vlade kralja Petra na vlast u Jugoslaviji. Vrhovni štab je pokušao da sa Mihailovićem postigne dogovor o zajedničkom nastupanju protiv neprijatelja, ali je ovaj, koristeći se dvoličnom političkom igrom, izbegavao direktan dogovor.^[1]

Smatrajući da je nemačka ofanziva pogodan trenutak da se jednom zauvek unište partizani, Mihailović je 1.novembra naredio četničkim odredima da napadnu partizane i Vrhovni štab u Užicu. Partizanski odredi su pobedili četnike na Trešnjici i opkolili štab Draže Mihailovića na Ravnoj gori. Međutim, na Mihailovićevu molbu, Vrhovni štab je obustavio partizanske akcije protiv četnika, kako bi se sprečila dalja bratoubilačka borba.

Ipak, nekoliko dana kasnije u selu Divci kod Valjeva, Mihailović je 13. novembra potpisao sporazum sa Nemcima o zajedničkoj borbi protiv partizana i kao dokaz svoje vernosti predao im 350 zarobljenih partizana, koje su ovi streljali.^[1]

Druga faza i kraj ofanzive

Spomen kompleks borcima Radničkog bataljona na Kadinjači

Pošto su operacijama uspeli da smanje partizansku teritoriju i pošto im je u pomoć pristigla 113. Divizija, Nemci su pokrenuli drugu fazu ofanzive. Njihove snage počele su da nadiru od Ljubovije, Valjeva, Kragujevca i Kruševca koncentrično prema Užicu.

Pod udarom nadmoćnijih neprijateljskih snaga, partizanski odredi su po naredbi Vrhovnog štaba počeli da se povlače prema Sandžaku, pružajući težak otpor, naročito kod Ljubovije, Kosjerića, Gornjeg Milanovca, Čačka i na Kadinjači, gde je 29. novembra u odbrani Užica izginuo ceo Radnički bataljon Užičkog NOP odreda.

Do 1. decembra Nemci su zauzeli Čačak, Užičku Požegu i Užice, te ovladali preostalim delovima oslobođene teritorije. U Srbiji su ostale manje partizanske snage, koje su uz pomoć snaga iz Sandžaka do zime 1942. godine vodile teške borbe i s vremenom bile razbijene.

Posledice

Prva neprijateljska ofanziva zaustavila je razvoj ustanka u Srbiji onda kada je on počeo da se sve više razvija. Uspehu neprijateljskih snaga doprineli su četnici Draže Mihailovića, koji su saradnjom olakšali Nemcima da ovladaju oslobođenom teritorijom, pokolebali jedan deo naroda i oslabili njegovu volju za borbu protiv okupatora.

Reference

^ ^a ^b ^v ^g Vojna enciklopedija, str. 487

Literatura

Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
Enciklopedija Jugoslavije (knjiga šesta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1965. godina.
Vojna enciklopedija (knjiga sedma). Beograd 1974. godina.

[Vojna-1] v ^g Vojna enciklopedija, str. 487

[1]