Palata Albanija
Palata „Albanija“ (punog naziva: Palata Hipotekarne banke Trgovačkog fonda ili skraćeno:Palata Trgovačkog fonda) je prvi oblakoder[1] u Beogradu. Nalazi se u središtu grada, na uglu Kolarčeve i Knez Mihailove ulice. Izgrađena je na osnovu konkursnog projekta Branka Bona i Milana Grakalića, iz 1938. godine. Objekat je završen 1939.[2] godine po projektima Miladina Prljevića i konstruktora inž. Đorđa Lazarevića.[3] Dugo je bila najviša zgrada, dominirajući objekat moderne arhitekture na grebenu Beograda i visinski regulator prostorne kompozicije duž čitavog poteza Terazije–Slavija.
| Palata Albanija | |
|---|---|
 Palata Albanija, 2022. | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Beograd |
| Opština | Stari grad |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1939. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
| beogradskonasledje | |
Palata „Albanija“ ima 13 nadzemnih i četiri podzemna sprata, visoka je 53 m i ukupne je površine 8.000 m². U vreme izgradnje bio je drugi po visini neboder jugoistočne Evrope, Balkana i Kraljevine Jugoslavije (najviši je bio Nebotičnik, izgrađen 1933. visine 70 m).
Istorija
urediKafana
uredi
Nadimak je dobila po istoimenoj kafani „Albanija“ iz 1860. godine, koja se nalazila na mestu današnje palate. Beograd su u 19. veku sačinjavale pretežno prizemne i neke jednospratne građevine, dok su uticaji sa zapada tek počinjali da se osećaju, kao i svest o stvaranju nacionalnog stila u arhitekturi. Tako je nastala i kafana „Albanija“, koja se sastojala od podruma, prizemlja i jednog sprata. Sredinom tridesetih godina 20. veka, prilikom inspekcijskog pregleda, ostao je zapisan izveštaj u kome je izražen opšti utisak o njenom zapuštenom stanju, kao i zaključak da se ona popravkom neće moći dovesti u red. Ljigava masa od blata, organskih materija i raznih tečnosti prekrivale su pod kafane. Kuhinja je bila teskobna, niska, mračna i nesigurna protiv požara, dok se na jednom prozoru nalazio ćevabdžijski roštilj, a u podrumu su noseći zidovi bili od lomljenog kamena sa blatom. I pored lošeg stanja u kome se kafana nalazila, ona je predstavljala omiljeno stecište starih Beograđana, većina je svraćala zbog društva, pa im nije smetao njen loš spoljašnji, a ni unutrašnji izgled. Jedan od čestih gostiju tada, bio je i Branislav Nušić, koji je, uveren da će kafana zauvek ostati na svom mestu, jednom prilikom zapisao[2]:
Počev od terazijskog čvora, desnom ulicom koja spaja Terazije i Pozorišni trg (Kolarčeva ulica), nastaje niz kafana, od kojih su mnoge već ranije izumrle. Jedino, na vrhu te ulice, postoji i danas, kao trag staroga Beograda, i postojaće, kako izgleda vekovima, kafana „Albanija“, ruglo Beograda, ali eldorado svih zakupaca te kafane. Ne postoji kafana sa manje režije, a više prometa; niti postoji kafana koju posećuje tako raznolika i tako mešovita publika
— Branislav Nušić 1929.
Kafana je srušena odmah posle ponoći 17. oktobra 1936. godine[4]. Mada je opština još pre toga ukinula vodu i struju, sve do trenutka kada su vatrogasci počeli da skidaju prozore, u kafani su se posluživali gosti. Ceo događaj je pratio veliki broj Beograđana, koji su se vraćali sa večernjih bioskopskih predstava.. Na imanju „Albanije“, osim ove kafane nalazili su se i drugi zakupci: kafanica „Mala kasina“, rakidžinica, duvandžinica, časovničarska, galanterijska i druge radnje, koje su srušene istog, ili nekoliko dana kasnije, a oko pedesetak ljudi je tada ostalo bez posla.[5][6]
Plac
urediZemljište na kome se nekada nalazila "Albanija", površine 575 m² prodato je u novembru za tadašnjih basnoslovnih 8 miliona jugoslovenskih kraljevskih dinara Hipotekarnoj Banci Trgovačkog fonda. Navedena suma bila je isplaćena direktnim naslednicima (Simići i ostali) originalnog vlasnika ovog placa - Krste Tomanovića koji je isti stekao 1860. g.[7][8]
Tek dve godine kasnije bio je raspisan konkurs za izgradnju višespratnice na tom mestu[2], u međuvremenu je, decembra 1937, podizan reklamni paviljon.[9] Konkurs za idejne skice je raspisala Hipotekarna banka Trgovačkog fonda u Beogradu 14. januara 1938. godine, rok za predaju radova bio je do 28. februara , a izveštaj komisije je urađen 6. aprila iste godine. Na konkurs su se prijavile 84 arhitekte, ali niko nije dobio prvu nagradu.[10] Dodeljena su druga i dve treće nagrade, dva rešenja su predviđala konkavni oblik prema Terazijama. Nagrada rešenju koje je na kraju sprovedeno je povučena jer autori nisu imali školske kvalifikacije.[11]
Građevinski odsek je odobrio planove za zidanje 26. jula 1938, ali zbog premašene visine planovi su podneseni Ministarstvu građevina. Preduzimači su mogli podnositi ponude do 10. avgusta.[12]
Gradnja
urediGradnja je započela 16. jula 1938, trajala je do 20. oktobra 1939. godine[13] Do februara 1939. se stiglo do trećeg sprata, zahvaljujući blagoj zimi,[14] skele su skidane u decembru.[15] Zgrada je građena u stilu srpskog modernizma: bezornamentalna fasada, slobodna osnova, vertikalna naglašenost, ravno završena peta fasada, ali poseduje i izvesne dekorativne i funkcionalne specifičnosti u stilu ar dekoa.[16]
Osnova građevine razvijena je u skladu sa njenom pozicijom na uglu ulica. Monumentalni gabarit sa konveksnim ugaonim rešenjem kule od 11 spratova i nižim krilima, oslonjen je na svojevrsni postament sa konkavnim ugaonim delom koga čine nivoi prizemlja i mezanina. U harmoničnu ukomponovanu fasadu unete su određene inovacije poput aluzije na stvaranje efekta armirano-betonske konstrukcije, nadstrešnice organski povezane sa mezaninom koja pored dekorativne ima i funkcionalnu ulogu, kao i stepenasto kaskadiranje masa, što daje dekorativni efekat svojstven arhitekturi ar dekoa. Posebnu vrednost palate čine konstruktivni sistem od visokokvalitetnog materijala i oplata fasade, prvobitno obložena zelenkastim italijanskim mermerom „ćipolinom“, a nakon rata plavičasto-sivim mermerom.
Iako najviša zgrada, Albanija nije bila i najviši objekat u Beogradu. Tu titulu je od 2. juna 1938. godine nosio Škodin toranj, toranjska konstrukcija za egzibiocione padobranske skokove podignuta na Beogradskom sajmu. Tek kada je u novembru 1945. godine srušen 74 metra visok toranj, 21 metar niža Albanija postaje i najviši objekat u gradu.[17][18]
Palata
uredi
Palata je 1944. godine bila pogođena bombom teškom pola tone tokom savezničkog bombardovanja u Drugom svetskom ratu, jer se u njoj tada nalazio glavni štab Organizacije Tot - podzemlje pretvoreno u protivavionsko sklonište za visoke nemačke funkcionere. Tom prilikom u skloništu su izginuli svi Nemci, ali je armiranobetonska konstrukcija izdržala[19] i nije pretrpela veće oštećenje. Dana 20. oktobra 1944. godine, na zgradi je istaknuta jugoslovenska zastava sa petokrakom kao znak da su Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i Crvena armija oslobodile Beograd od nemačkih okupacionih snaga.[20]
Palata „Albanija“, u vreme podizanja smatrana je jednim od najuspelijih arhitektonskih, urbanističkih i skulptoralnih rešenja u graditeljskoj praksi Beograda, koja je odmah po izgradnji stekla priznanje stručne javnosti. Kao jedno od najznačajnijih ostvarenja jugoslovenske moderne arhitekture, 1984. godine je utvrđena za spomenik kulture.[21]
Reference
uredi- ^ Politika & 28. 5. 1939., str. 22.
- ^ a b v Vujović, Branko (1994). Beograd u prošlosti i sadašnjosti'. Beograd: Draganić. str. 215—216. ISBN 978-86-441-0014-0.
- ^ Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Katalog nepokretnih kulturnih dobara na području grada Beograda (05.04.2016)
- ^ Politika & 18. 10. 1936., str. 11.
- ^ Politika & 17. 10. 1936., str. 11.
- ^ "Vreme", 30. okt. 1936
- ^ "Politika", 28. novembar 1936, pp. 9 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. jul 2020), "Najskuplji plac u Beogradu", članak o prodaji zemljišta na kome su se nalazile, do njihovog rušenja, kafane "Albanija" i "Mala Kasina";
- ^ Peruničić, dr Branko "Uprava Varoši Beograda 1820-1912”, Muzej Grada Beograda, 1970, pp. 442 i 488/40.
- ^ Vreme, 7. dec. 1937, str. 5. digitalna.nb.rs
- ^ Milica Ceranić 2005, str. 148.
- ^ "Politika", 6. april 1938
- ^ "Politika", 27. jul 1938
- ^ Milica Ceranić 2005, str. 151.
- ^ "Politika", 22. feb. 1939
- ^ Vreme, 8. dec. 1939, str. 16. digitalna.nb.rs
- ^ Milica Ceranić 2005, str. 155.
- ^ Goran Vesić (29. jul 2022). „Padobranski toranj”. Politika. str. 14.
- ^ Kaldrma (11. januar 2022). „"Škodin" toranj - najviša građevina Beograda do 1974.”. Kaldrma.
- ^ Milica Ceranić: Lepotica na čelu ulice („Politikin zabavnik“, 10. avgust 2007)
- ^ Kako je oslobođena Palata „Albanija“ („Politika“, 19. oktobar 2015)
- ^ Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, dosije spomenika kulture Palata „Albanija“
Literatura
uredi- Alfirević, Đorđe. Ekspresionizam u srpskoj arhitekturi. Beograd: Orionart, 2016.
- Vujović, Branko (1994). Beograd u prošlosti i sadašnjosti'. Beograd: Draganić. str. 215—216. ISBN 978-86-441-0014-0.
- "Politika", 28. novembar 1936, pp. 9 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. jul 2020), "Najskuplji plac u Beogradu", članak o prodaji zemljišta na kome su se nalazile, do njihovog rušenja, kafane "Albanija" i "Mala Kasina".
- R. St. (28. 5. 1939). Jovan Tanović, Milomir Milenović, ur. „Na mestu gde je nekad bila Albanija, danas stoji zgrada od 12 spratova”. Politika. 11131: 22. Pristupljeno 20. 10. 2018.[mrtva veza]
- Ceranić, Milica (2005). Popović, Marko, ur. „Istorija i arhitektura palate „Albanija“ u Beogradu” (pdf). Nasleđe. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. 6: 147—162. ISSN 1450-605X. Pristupljeno 31. 10. 2013.
- Jovan Tanović, Milomir Milenković, ur. (17. 10. 1936). „Noćas je srušena kafana Albanija na Terazijama”. Politika. 10202: 11. Pristupljeno 20. 10. 2018.[mrtva veza]
- Jovan Tanović, Milomir Milenković, ur. (18. 10. 1936). „Albanija je pretprošle noći porušena”. Politika. 10203: 12. Pristupljeno 20. 10. 2018.[mrtva veza]
Spoljašnje veze
uredi
- Upoznajte Beograd: Zavirite u palatu "Albanija", prvi beogradski oblakoder i Nušićevu omiljenu kafanu
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
- Lista spomenika
- „Albanija“ na čudnim temeljima („Večernje novosti“, 25. jun 2014)
- „Dekorativno osvetljenje palate 'Albanija'“, 13.9.2010.
- Palata „Albanija” — prvi oblakoder Balkana (7. avgust 2017)
- "Vreme", 28. apr. 1939. jedna fotografija iz vremena gradnje
