Opsada Skadra (1912—1913)

Opsada Skadra (tur. İşkodra Kuşatması, alb. Rrethimi i Shkodrës) bila je bitka u Prvom balkanskom ratu u kojoj je Vojska Kraljevine Crne Gore, nakon nekoliko neuspješnih pokušaja i uz pomoć Vojske Kraljevine Srbije, nakratko preuzela osmansko utvrđenje Skadar u današnjoj sjevernoj Albaniji.

Opsada Skadra
Dio Prvog balkanskog rata
Opsada Skadra
Vrijeme 9. oktobar 1912 — 23. april 1913. Mjesto Skadar Ishod Prvobitno crnogorska pobjeda ali pod pritiskom velikih sila Skadar je pripao Albaniji
Sukobljene strane
Kraljevina Crna Gora Kraljevina Srbija	Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Nikola I Petrović Danilo Petrović Radomir Vešović Petar Bojović	Hasan Riza-paša  † Esad-paša Toptani
Uključene jedinice
Zetski odred Primorski odred Vučedolska brigada Vasojevićka brigada Piperski bataljon Timočki bataljon Dunavski bataljon Primorski kor	Skadarski garnizon
Jačina
oko 40.000 Crnogoraca 3 srpske divizije	oko 20.000
Žrtve i gubici
preko 4000	nepoznato

Vojska Kraljevine Crne Gore je ubrzo, pod austrougarskim i italijanskim pritiskom, bila primorana da se povuče iz Skadra, koji je pripao novoformiranoj Albaniji. Plan kralja Nikole i njegovih vojskovođa je bio da se Skadar zauzme na prepad. Ali, napredovanje vojske, prvenstveno zbog konfiguracije terena je bilo sporo te je pred grad došla tek 28. oktobra. Napad je usporio i četvorodnevni odmor u Cijevni i Tuzima nakon oslobađanja ovih mjesta. To je otomanskim snagama dalo dosta vremena da organizuju odbranu. Snage Kraljevine Crne Gore nisu uspjele u potpunosti opkoliti grad, tako da je pod otomanskom kontrolom ostao put za Drač, odakle su stizala pojačanja za turski garnizon smješten u samom Skadru.

Primorski kor je formiran krajem februara 1913. godine, a na položaje oko Skadra došao je tek krajem marta. Međutim, njihovo sadejstvo sa snagama kralja Nikole trajalo je tek nekoliko dana, jer će se kompletne srpske trupe pod pritiskom velikih sila povući sa položaja koje su do tada oslobodili.

Dvije vojske izgubile su oko 10.000 vojnika tokom opsade Skadra. Esad paša je krajem aprila predao ključeve grada, a već u maju na zahtjev velikih sila Skadar je prepušten Albaniji.

Politička situacija

Glavni članak: Prvi balkanski rat

Kosovski Albanci se povlače prema Skadru

Prije samog početka balkanskih ratova kralj Nikola je uveliko pomagao albanska katolička plemena koja su se sukobljavala sa turskim vlastima i vojskom. Ta pomoć se ogledala i u davanju utočišta u Crnoj Gori. Vojska Kraljevine Crne Gore odmah nakon prelaska granice, pošto je Zetski odred već zauzeo utvrđeni rejon Tuzi, započinje opsadu Skadra. Cetinjski vjesnik o ovoj opsadi donosi vijest i između ostalog govori:

„ Crnogorci otpočinuće u gordome Skadru, na ognjištima starih srpskih kraljeva. ” — Cetinjski vjesnik

Kada je na Londonskoj konferenciji odlučeno da se obrazuje albanska država, paralelno sa opsadom, počeli su tajni pregovori sa Esad-pašom Toptanijem o mogućoj predaji Skadra, u zamjenu za podršku njegovom ustoličenju za kralja Albanije kao i određenu finansijsku naknadu zbog materijalnih gubitaka u Tirani gdje se nalazila njegova imovina.

Početne borbe

Glavni članci: Bitka kod Bardanjolta i Bitka kod Brdice

Politika 3. novembar 1912. godine

Balkan 1905. godine

Nakon dolaska Vojske Kraljevine Crne Gore u podnožje Skadra već na samom početku borbi, vojska je postigla veliki uspjeh zauzimanjem skadarskog utvrđenja Veliki Bardanjolt. Ovo utvrđenje je 15. oktobra po starom kalendaru, to jeste 28. oktobra po novom 1912. godine zauzela Vučedolska brigada, ali se, međutim, zbog neprijateljskih silovitih protivudara, utvrđenje nije moglo zadržati. Na inicijativu Kralja Nikole, Primorski odred Vojske Kraljevine Srbije, koji se nalazio na području Albanije, uključio se u borbene aktivnosti oko opsade Skadra. Susret kralja Nikole i pukovnika Damjana Popovića, komandanta Primorskog odreda i dalje zajedničko dejstvo dvije vojske pod kraljevom komandom, oficirima iz Srbije najviše je moglo nalikovati povratku pod vlast knjaza Miloša, što bi podrazumijevalo manje modernih generalštabnih nauka, a više političkih i ratnih lukavstava i životnih promišljanja, karakterističnih za političko nasljeđe društva Crne Gore. Izuzetno težak udar za Vojsku Kraljevine Crne Gore, koja je do tada djelovala sa pretpostavkom da je brzom akcijom, prije prikupljanja neprijateljskih trupa, bilo moguće zauzeti Skadar, bila je smjena brigadira Blaža Boškovića u vrijeme kada su operacije već počele, sa mjesta komandanta Zetskog odreda i postavljenje prestolonasljednika Danila na njegovo mesto, kao i nerazjašnjena Boškovićeva smrt, kome je i sin poginuo u borbama za Skadar, ne znajući za očevu smrt.

Trupe Kraljevine Srbije, koje su bile pod komandom pukovnika Damjana Popovića, u čijem sastavu je bio i crnogorski odred komandira Luke Gojnića prvo su osvojile položaj Bušati, to jeste ostrvo u močvari, sjedište begova, odnosno paša Bušatlija. Zetski odred Vojske Kraljevine Crne Gore 7. februara 1913. godine istovremeno napada Veliki Bardanjolt u tri kolone — prva, Mješovitom brigadom pod komandom brigadira Milutina Vučinića, druga kolona, Vasojevićkom brigadom, pod komandom brigadira Radomira Vešovića i Mješovitom brigadom pod komadnom vojvode Đura Petrovića. Piperski bataljon Mješovite brigade postigao je značajan uspjeh zauzimanjem Muselimove glavice. Gubici svih kolona su bili veliki, a prema prikupljenim podacima postradalo je ukupno oko 3000 ljudi, dok su gubici na osmanskoj strani iznosili oko 1.000—1.500 vojnika.

„ Crnogorci nisu umeli i nisu hteli da se čuvaju. Nisu ekonomisali svojim životom i svojom krvlju. ” — Jaša Tomić

Iz crnogorske Vrhovne komande, Popoviću stiže depeša da Zetski odred trpi velike gubitke i da se preduzme napad na Brdicu. Popović se odlučio na noćni napad. Pošto su se kretali po dubokom blatu, mraku i bez mogućnosti uspostavljanja veze između kolona, sagledavši utvrđenje i četvorostruke redove bodljikave žice, komandanti kolona su dostavili izvještaje Popoviću da je potrebno odložiti napad. Desna kolona iz još uvijek nejasnih razloga nije primila Popovićevo naređenje o odlaganju napada. U 4 sata ujutro začuo se trubni znak i trupe su krenule u juriš. Bodljikava žica je isječena na osam mjesta, ali su prosjeci bili veoma uski.

Vojska Kraljevine Crne Gore na Tarabošu kod Skadra

Vojvoda Petar Bojović

„ Srbijanci su se borili kao lavovi, prosjekli su žice i upali unutra, ali ih je tamo dočekala užasna vatra. U nesrećnom napadu na Brdicu, koji je još ostao neobjašnjen, noću između 25. i 26. januara 1913. godine, ovaj bataljon (4. bataljon 11. pešadijskog puka Karađorđa) ljuto je postradao, jer su se i oficiri i vojnici borili do poslednjeg čoveka da ne osramote ime puka Oca Srbije, heroja Topolskoga, Karađorđa. Rezultat njihovog nenadmašnog junaštva je bio da su posle ove borbe od 15 oficira ostala samo dvojica, a od preko 1000 vojnika i podoficira jedva 150 živih senki. Bataljon je naišao na kurjačke rupe i žice i tu je uništen ” — Izvještaj jednog od komandanata vojske Kraljevine Crne Gore

Istog dana 8. februara, uveče, u Popovićevu komandu je stigla vijest od kralja Nikole da je Zetski odred uspio da zauzme Veliki Bardanjolt i položaje oko Malog Bardanjolta. Gubici Zetskog i Primorskog odreda iznosili su, prema procjenama, nekoliko hiljada ljudi.

Primorski kor

Nakon ovih dešavanja, politički i vojni predstavnici dvije države, postigli su saglasnost da zapovjedništvo nad cijelim trupama pređe na srbijansku stranu, odnosno na jednu ličnost, generala Petra Bojovića, koji je postavljen za komandanta zajedničkog Primorskog kora. Novoosnovanom Primorskom koru pristigle su svježe jedinice, artiljerija, opsadni divizion sa haubicama i vojna avijacija. Bilo je predviđeno da stigne više od 30.000 vojnika iz Srbije, 41 top, 20 mitraljeza i 4 aviona, kao i dva automobila za komandu. Ruski imperator Nikolaj II je poslao veliku količinu hrane i 8 topova. Vojska Primorskog kora je ubrzano radila na organizaciji cijelog terena oko Skadra, uključujući i prosijecanje, izgradnju i opravku puteva, postavljanje pontonskih mostova, izgradnju telegrafskih komunikacija, izgradnju objekata, položaja za komore, ratni materijal, skladište hrane. Kod sela Barbaluši izgrađen je i vojni aerodrom sa hangarima. Trupe su iz Srbije prebacivane željeznicom i uglavnom grčkim brodovima. Do vremena međunarodne blokade mora, prikupljeno je ukupno 45.000 vojnika (28.000 crnogorskih i 17.000 srbijanskih), što je bilo nedovoljno za osvajanje Skadra čiji garnizon je brojao oko 26.000 ljudi.

„ Za sve oficire, podoficire i vojnike obje bratske vojske spojene u Primorski kor Visokom naredbom Nj. V. Kralja Nikole I od 21. ovog mjeseca službeno, stavljena je pod moju komandu sva vojska Kraljevine Crne Gore oko Skadra, prema čemu je i ona ušla u sastav Primorskog kora. Udostojen te velike časti da komandujem Primorskim korom ovako sastavljenim iz obiju bratskih vojski, a u ovom istoriski - znamenitom trenutku - moja prva riječ i pozdrav koji upućujem oficirima, podoficirima i vojnicima ovoga kora, jeste: Junaci, Vi ste dosadašnjom hrabrošću i pobjedama osvetili Kosovo i zadivili cio svijet; s vama se diči i ponosi srpstvo; na vas i na Skadar su sada upravljene oči i nade cijelog srpstva; Skadar je poslednja tačka koju još drže poslednji ostaci razlomljene turske carevine; Vi imate, junaci, da učinite još jedan i poslednji snažni napor, pa da ništite i poslednje ostatke turske sile na Balkanu i da ovladate gordim Skadrom. Ja sam tvrdo ubijeđen da ćete vi i sada savjesno i junački vršiti svoju dužnost kao i do sada i da udruženoj našoj bratskoj snazi i hrabrosti neće moći odoljeti skadarska posada, nego ćemo je u ime Boga pobijediti i Skadar zauzeti. ” — Petar Bojović

Pomorske snage i avijacija

Hidroavion Mihaila Petrovića

Turska ratna krstarica Hamidija koja je konstruisana u Ujedinjenom Kraljevstvu, pod komandom Raufa Orbaja, budućeg admirala i turskog predsjednika vlade, uspjela je da prođe pored grčke blokade i da izvrši napade na grčku mornaricu, da bi početkom februara pod zastavom Austrougarske prošla Otran i ušla u Jadransko more. Hamidija je započela bombardovanje Drača 11. marta prije podne, da bi se potom uputila prema Medovi, gdje je otpočela sa gađanjem brodova koji su ubrzano vršili iskrcavanje trupa i materijala. Kod Drača se tada odigrala prva srpska pomorska bitka. Sa grčkog broda Trifilija, dva podoficira, podnarednici Marko i Vukašin Trifunović, kojima je pomagao kapetan broda Gligorios Nomikos, uzvratila su paljbom iz neiskrcanih topova i oštetila pramac Hamidije, zbog čega je ona morala da uzmakne. Hamidija se povukla iza rta, ali je odatle gađala i potopila dva broda i jednu crnogorsku jedrilicu. Tokom ove pomorske bitke poginulo je 77 vojnika, među njima i mladi pjesnik, potporučnik Sava L. Radovanović. Pored prve bitke srpske mornarice, pojava aviona nad Skadrom izazvala je oduševljenje obje vojske, a paniku u turskom garnizonu pod opsadom, čime su i srpski avioni prvi put bili na borbenim zadacima. Boravak cjelokupne srpske vojske u Albaniji obilježili su prvi borbeni letovi srpske avijacije, a i prvi u istoriji ratovanja. Letenja su počela 7. marta. Na prvom letu stradao je Mihailo Petrović, prvi srpski pilot, sa letačkom licencom br. 1, koga je jak udar vjetra, pri povratku sa izviđanja, na 1.200 m izbacio iz aviona, jer nije bio vezan, 20. marta 1913.

Nezavisna Albanija

Glavni članak: Nezavisna Albanija

Zastava Nezavisne Albanije

Nezavisna Albanija je termin koji se odnosi na period osamostaljenja Albanije od Osmanskog carstva, u kome su vođeni Balkanski ratovi, a određeni dijelovi današnje Albanije oslobođeni i pripojeni Kraljevini Crnoj Gori i Kraljevini Srbiji. Nezavisna Albanija je bila nepriznata država osnovana u Valoni 28. novembra 1912. godine. Skupština je konstituisana istog dana, dok su vlada i senat osnovani 4. decembra 1912. Predstavnici Albanije su dostavili memorandum na Londonskoj konferenciji zahtijevajući međunarodno priznanje nezavisnosti Albanije. Na početku konferencije odlučeno je da oblast Albanija bude pod osmanskim sizerenstvom, ali sa autonomnom vlašću. Zahtjev Albanije za međunarodno priznanje bio je odbijen i mir je potpisan 30. maja 1913. dijeleći veliki dio Albanije između Srbije, Crne Gore i Grčke, ostavljajući teritoriju Albanije svedenu na središnju Albaniju koja je bila pod kontrolom velesila. Nezavisna Albanija, je prvi oblik državnosti nad teritorijom današnje Albanije, stvoren od strane lokalnog muslimanskog stanovništva u modernom vremenu.

Drački okrug

Glavni članak: Drački okrug

Politika izvještava o formianju Dračkog okruga

Drački Okrug je bio jedan od privremenih okruga Kraljevine Srbije osnovan 29. novembra 1912. godine, na dijelu teritorije oslobođene od Osmanskog carstva, današnje teritorije Albanije. U Draču je osnovan okrug, a u Tirani, Elbasanu i Lješu srezovi. U Orošu, središtu katoličkih Mirdita, i u oblasti Dukađin takođe je uspostavljena uprava.

Ivan Ivanić, prvi načelnik Dračkog okruga

Pozdrav sa srpskog primorja, srpski propagandni poster

Samo jedan dan pošto je 28. novembra 1912. Ismailj Kemal Vlora uz podršku Austrougarske u Valoni proglasio nezavisnu Albaniju, srpske prethodnice ušle su u Drač. Velika luka došla je bez otpora pod vlast Kraljevine Srbije. Drač je oslobođen bez velikih borbi 29. novembra, a lokalno pravoslavno stanovništvo na čelu sa sveštenikom Jovanom, episkopom pravoslavne crkve iz Drača je oslobodiocima pružilo veliku i toplu dobrodošlicu. Odmah po oslobođenju Drača su uspostavljeni organi nove vlasti kao što su politička administracija Dračkog okruga i samog Drača i policijske snage te komanda vojske. Prvi načelnik Dračkog Okruga je bio diplomata Ivan Ivanić a njegova supruga Delfa, poznata kao jedan od osnivača Kola srpskih sestara je upravljala bolnicom u Draču. Prvi gradonačelnik Drača je bio Petar Đurašković iz Drača, a za članove odbora su imenovani Hristos Spiru, imam Husein Efendija i Filip Serić. Kada je Vojska Kraljevine Srbije oslobodila dio teritorije Osmanskog carstva tokom 1912. Dragutin Anastasijević je bio prevodilac za grčki jezik, ali je kasnije postavljen na poziciju načelnika Dračkog okruga umjesto Ivana Ivanića.

Srpska vlast u Albaniji počela je vremenom da se suočava s velikim teškoćama. Mir stanovništva morao je da bude izdašno plaćan. Djelovanje austrougarskih agenata i begova odanih sultanu činilo je ionako loše puteve nesigurnim. Tokom nekoliko dana uništene su usamljene stanice, koje su branili malobrojni srpski vojnici. Ubrzo nakon što je Kraljevina Srbija oslobodila Drač, velike sile su odlučile od on pripadne Kneževini Albaniji. Vojska Kraljevine Srbije je primorana na povlačenje iz Drača u aprilu 1913. Vojska Kraljevine Srbije se pod pritiskom evropskih sila povukla iz Drača u aprilu 1913, da bi se konačno povukla sa teritorije međunarodno priznate Albanije 25. oktobra 1913. Opozicionar Dimitrije Tucović je tada upozoravao srpsku javnost da je osvajački upad u Albaniju urodio ogorčenjem albanskog naroda prema Srbiji. Prije nego što se vojska povukla, jedan odbor žena iz Drača poslao je telegrame ruskoj carici i britanskoj kraljici, moleći da ovaj grad ostane u sastavu Kraljevine Srbije. Odbor je pisao u ime 524 žene Drača — većine njegovih stanovnica.

Oslobađanje Jedrena

Glavni članak: Opsada Jedrena (1913)

Srpska artiljerija kod opsade Jedrena

Poslije temeljnih dvomjesečnih priprema, 24. marta 1913. godine, je počela trodnevna bitka savezničkih armija za osvajanja Jedrena. Cijelog tog dana artiljerijska vatra saveznika cio dan bombardovala Jedrene sa svih strana osim sa istoka, kako bi obmanuli neprijatelja. Sutradan je počeo pješadijski napad u 3 časa ujutru sa sjevernog, južnog i zapadnog sektora. Timočka divizija je toga dana postigla najveći uspjeh. Bez podrške artiljerije je zauzela cio sjeverni sektor neprijatelja za samo 45 minuta, čime je navukla najveći dio jedrenske tvrđavske artiljerije. S druge strane Turci su slomili napade savezničkih snaga na zapadnom i južnom sektoru. Bugarske trupe na istočnom sektoru su počele napad sat vremena kasnije i neprimjetno se privukle turskim prednjim položajima. Tada je 228 artiljerijskih oruđa deset minuta pucalo na turske položaje, čime su ućutkali tursku artiljeriju i porušili sve kazamate. Turci nemoćni pred šrapnelskom vatrom su počeli da napuštaju položaje prije napada bugarske pješadije.

Fotografija srpskih i bugarskih oficira i vojnika u Jedrenu, današnja Turska, početak 1913. godine

U 5:30 časova, Stepanović je naredio srbijanskim trupama da krenu u odsudan napad u liniju fronta, kako bi olakšali dejstvovanje bugarskih trupa na istočnom sektoru, koji je pao oko 8 časova. Već u 8:30 časova dvojica turskih oficira došla su kod 20. puka radi pregovora o predaji po nalogu Šukri-paše. Pošto nije dobio odgovor poslao je svog ađutanta u 20. puk s porukom da Šukri-paša želi da o predaji pregovara sa generalom Stepanovićem. Stepanović je odgovorio kako on nije ovlašćen od strane komandanta da vodi pregovore i da za to treba da se obrati generalu Ivanovu. U međuvremenu Timočka divizija je zauzela liniju forova, a Dunavska divizija Papas-tepe. General Stepanović se kretao iza prednjih dunavskih pukova, i u 11 časova bio na Bekčitepe, nedaleko od Maraša, koji je zauzeo 4. prekobrojni puk. u 11,30 časova bugarski oficiri su došli u štab Šukri-paše i on se predao generalu Ivanovu u 12,15 časova, ali se vratio po svojoj želji u for Hadurluk, gdje su ga zarobile sat kasnije srpske trupe, pod komandom majora Milovana Gavrilovića 13. marta 1913.

Pripreme za oslobađanje Skadra

Hasan-riza paša sa komandnim kadrom

Turska artiljerija kod Skadra

Povoljna vojna situacija po obje vojske, dovela je do pada utvrđenog grada Jedrena, koji je od Osmanskog carstva oslobođen 26. marta, što je između ostalog u velikoj mjeri, uticalo je i na slabljenje morala turskog garnizona u Skadru. Uprkos pritisku velikih sila, kralj Nikola odlučuje da nastavi započete operacije, i uz pojačavanje trupa i vojnog naoružanja pokreće konačni napad na Skadar, na još neosvojeni Taraboš.

„ Grad će uskoro biti okružen, ali ovaj grad neće pasti u ruke Crnogoraca. Skadar je naša sudbina ili naš grob, ali ne i naša sramota. Danas imamo pet hiljada vojnika, ali više od 20 hiljada drugih nam dolazi u pomoć. Od danas počinje očajnička bitka, za koju niko od nas ne zna koliko će trajati. ” — Hasan Riza Paša

Cetinjski vjesnik je prenio da papa moli London, Berlin i Beč da Skadar pripadne Albaniji „za muslimansku Albaniju, a protiv pravoslavne, srpske Crne Gore”, što uskoro demantuje primas srpski sa hiljadugodišnjim sjedištem u Baru dr Nikola Dobrečić. Napad na utvrđenje Veliki Taraboš vodio je Primorski odred uz crnogorsku i srbijansku artiljeriju, pod komandom brigadira Martinovića 31. marta, čiji je šef generalštaba, komandir Pavle Plamenac, predložio obrazovanje bataljona od 600 odabranih ljudi, kojim bi lično predvodio prvi red napada na utvrđenje preko bodljikavih žica, takozvani Bataljon smrti. Bataljon je u silovitom jurišu uspio da iskida dva reda bodljikavih žica. Plamenac se u kritičnom trenutku stavio na čelo bataljona, ali je poslije nekoliko koraka pao smrtno pogođen. Zapisano je da turski poslužioci mitraljeza nisu prestajali da pucaju ni kada su bajoneti već bili pred njihovim grudima. Osvojena su dva šanca i oteta dva mitraljeza, ali treći red žica širine 12 m nije mogao biti probijen.

Uoči predaje Skadra general Bojović je dobio depešu iz Beograda da Rusija i velike sile traže prekid opsade Skadra. Imperator Nikolaj je u poruci kralju Nikoli, ozbiljno zamjerio što ne sluša njegove savjete. Od kralja Nikole je zahtijevao da pod svaku cijenu prekine opsadu Skadra, i da neće dozvoliti da se Rusija uvuče u rat. Rusija uvidjevši da nema kontrolu nad kraljem Nikolom pokušala je da preko poslanika Hartviga savjetuje kralja Petra da povuče vojsku ispod Skadra, što je tema sjednice ministarskog savjeta održane 22. aprila. Dolazi do potpune blokade obale. Ruska vlada izdaje zvanično saopštenje o držanju Crne Gore u skadarskoj krizi. Ukazuje da kralj Nikola nije poslušao savjete da odustane od svojih ličnih pogleda i da će Crnogorci biti osuđeni na beskorisne žrtve. U to vrijeme, posredstvom ministra Petra Plamenca, oca Jovana Plamenca, uveliko traju pregovori sa Esad-pašom o predaji grada. Plamenac je u pregovorima sa Esad-pašom, u velikoj mjeri igrao na kartu albanskog trona, što je priželjkivao i sam Esad-paša čiji su rođaci već agitovali za njega, kao budućeg kralja Albanije.

Kralj Nikola se nije mnogo obazirao na riječi ruskog vladara, kao ni na upute koje je davao Ministarski savjet Kraljevine Srbije, već je zbog Skadra bio spreman čak i na velike ustupke Austrougarskoj. Petar Bojović uvidjevši da kralj Nikola neće odustati od Skadra, nije bio spreman za napad, a ministarskom savjetu u Beogradu je poručio da će se srbijanske trupe naći u nezavidnom moralnom položaju ako crnogorske krenu u napad. Skadar je bio utvrđen dvema odbrambenim linijama. Prvu odbrambenu liniju činili su Taraboš, Brdica, Bardanjolt i Štoj, a drugu utvrđenja Malog Taraboša, Tepe i Malog Bardanjolta. Na svim tim položajima bile su podignuta poljska utvrđenja s opkopima urezanim u kamenu i s bodljikavom žicom u 6—12 redova.

Oslobađanje Skadra

Predaja turske zastave kralju Nikoli

Crnogorci slave oslobađanje Skadra

Ministarski savjet Kraljevine Crne Gore je, uprkos zabranama upućenim od strane velikih sila, molbi Ministarskog savjeta Kraljevine Srbije, odlučila da se Skadar mora osloboditi, pa je tako već 14. aprila naređeno opšte bombardovanje Skadra, koje traje naredna četiri dana. Paralelno s time, s Esad-pašom Toptanijem vođeni su pregovori o predaji. Već 21. aprila, Esad-paša je iznio službene uslove predaje Crnoj Gori. Dva dana kasnije, na Skadarskom jezeru, potpisan je sporazum o predaji Skadra. Sutradan, 24. aprila, crnogorske trupe, predvođene prestolonasljednikom Danilom, su ušle u Skadar. Te večeri Esad-paša Toptani svečano je predao ključeve tvrđave princu Danilu. Esad-paša propušten je s počastima i svim naoružanjem, osim teških topova i isplaćeno mu je 10.000 funti sterlinga. Tako je sačuvao vojsku i stekao podršku Srbije i Crne Gore za proglašenje vlastite albanske države u delovima neokupiranim od saveznika, nasuprot vladi u Valoni. Esad-paša je s 25.000 ljudi pod oružjem krenuo ka jugu, u Tiranu, i tamo se proglasio vladarem Albanije. Njegove jedinice evakuisali su brodovi grčke ratne mornarice. Kada je Esad-paša prošao kroz kapiju i po izlasku stao pred prestolonasljednika Danila kome je predao ključeve grada, nakon čega je, „na istorijskom Mrnjavčevića gradu”, spuštena turska, a postavljena crnogorska zastava sa dvoglavim bijelim orlom. General Janko Vukotić je naimenovan za vojnog, a Petar Plamenac za civilnog guvernera Skadra. Proklamacija prestolonasljednika Danila stanovnicima Skadra pročitana je 26. aprila. Proklamacija počinje riječima o oslobođenju od turskog jarma, a jamči običaje, vjeru i sigurnost. Prestolonasljednik Danilo je uputio proglas na srpskom i albanskom jeziku u kojem posebno ističe „da su Crna Gora i srpski narod uvijek poštovali sve veroispovjesti i davali im slobodu”. Jedan italijanski novinar u svom izvještaju opisuje susret crnogorskih i turskih vojnika prilikom oslobađanja Skadra, i između ostalog kaže:

Crnogorska zastava na Skadarskoj tvrđavi

„ Idući prema bazaru, Crnogorci se sreću s turskim vojnicima koji idu prema mostu odakle će napustiti grad. Zastaju i kratko razgovaraju. Crnogorci im nude bijeli hljeb koji Turci sa zahvalnošću primaju, a poneki zauzvrat nude cigarete. Neki dojučerašnji neprijatelji se rukuju. Ovakve kratke epizode su se često ponavljale pred ljudima koji se nisu miješali niti pokazivali ikakve znake dirnutosti. Oko podneva su se turski vojnici u stupcu spustili s Tepea i konačno napustili grad. ” — Đino Beri

Predaja Skadra

Zastave velikih sila na skadarskoj tvrđavi 1913. godine

Izlazak vojske Kraljevine Crne Gore iz Skadra

Oslobađanje Skadra bilo je kratkog vijeka. Predstavnici velikih sila su 27. aprila crnogorskoj vladi uručili pisani zahtjev da se Skadar u najkraćem roku evakuiše i preda velikim silama. Kralj Nikola to nije htio da prihvati. Tada je i Rusija započela pritisak kako bi se predao Skadar. Pod ruskim pritiskom predsjednik Ministarskog savjeta Kraljevine Srbije Nikola Pašić je 30. aprila uputio crnogorskom Ministarskom savjet da umjesto Skadra zatraži druge teritorijalne zadovoljštine. Istovremeno, pred obalom su demonstrirale austrougarska i italijanska flota. Austrougarska je 3. maja objavila opsadno stanje u Bosni i Hercegovini. Usljed svih pritisaka, Kralj Nikola je, 4. maja 1913. godine pristao da preda Skadar u ruke velikih sila.

„ Ovakvih muka nijesam imao za svih 50 godina moje vladavine. Velika je odgovornost na meni. Riješio sam da do kraja ispijem čašu gorčila. Moram popuštiti, i Skadar, san moje mladosti, napuštiti, Skadar ovjenčan hiljadama grobova mojih najboljih vojnika. Skadar, zakonitu baštinu Crne Gore, uslov njenog boljeg života. ” — Kralj Nikola I Petrović Njegoš

Po izlasku crnogorskih jedinica iz Skadra, 14. maja, prekinuta je blokada crnogorske i albanske obale i time je završen Prvi balkanski rat. U Skadar je ušao odred međunarodnih snaga, na čelu s viceadmiralom Berneom. Međunarodna uprava Skadrom je trajala od 5. maja 1913. do izbijanja Prvog svjetskog rata. Pola godine od početka Albanskog pohoda, a par nedjelja nakon predaje Skadra 23. aprila 1913. i potpunog prestanka pobuna, dva dana prije nego što je Crna Gora morala da napusti Skadar 14. maja posljednji dijelovi srpskog Primorskog kora napustili su Albaniju 12. maja 1913.

Nakon povlačenja iz Skadra, komandant vojske Kraljevine Crne Gore, serdar Janko Vukotić je objavio zahvalnicu vojsci sljedećeg sadržaja:

„ Pohvaljuje se vojska Crne Gore, njen vojnik i njen starješinski kadar, divizijari i svaki perjanik poimenice i serdar zbog junačkog, neustrašivog i pregalačkog držanja na Skadru koje nam je zaludu bilo. ” — Serdar Janko Vukotić

Esad-pašina Albanija

Glavni članak: Republika Centralna Albanija

Esad Paša Toptani

Republika Centralna Albanija je bila država sa sjedištem u Draču osnovana 16. oktobra 1913. godine, koju je nakon povlačenja iz Skadra osnovao dotadašnji vojni upravnik Skadra Esad-paša Toptani zajedno sa većim brojem islamista zemljoposjednika. Nezadovoljan zbog odluka donijetih na Londonskoj ambasadorskoj konferenciji kojom je formirana Kneževina Albanija i imenovan Vilhelm od Vida za kneza, Esad-paša je otkazao poslušnost novoformiranoj kneževini i 16. oktobra 1913. godine osnovao Republiku Centralnu Albaniju sa prijestonicom u Draču. On je imao pod svojom kontrolom više hiljada naoružanih vojnika i žandarma sa kojima je uspješno odolijevao višemjesečnoj crnogorskoj opsadi Skadra. Esad-paša je u periodu poslije završetka balkanskih ratova i povlačenja vojske Kraljevine Srbije u avgustu 1913. godine jedini u Albaniji imao naoružane vojne i policijske odrede uz čiju pomoć je obezbjeđivao red i mir u Albaniji. On je oko sebe okupio veliki broj islamista i zemljoposjednika koji su bili uplašeni da bi vlada pod kontrolom velikih evropskih sila, predviđena odredbama Londonskog ugovora o miru, mogla da ih liši njihovih privilegija i uz njihovu podršku proglasio Republiku Centralnu Albaniju.

Esad-pašu i Republiku Centralnu Albaniju je finansijski podržavala Kraljevina Srbija koja je zauzvrat očekivala određene teritorijalne kompenzacije kod Crnog Drima i da se Esad-paša obračuna sa kačacima Ise Boljetinca i ostalih koji su bili okupljeni oko Ismailja Ćemalija.

Kneževina Albanija

Glavni članak: Kneževina Albanija

Knez Vilhelm i njegova žena Sofi po iskrcavanju u luci Drač u Albaniji, 7. marta 1914.

Nakon povlačenja cjelokupne srpske vojske sa teritorije Albanije i predaje Skadra u ruke velikih sila, pristupilo se formiranju međunarodno priznate države nad teritorijom današnje Albanije. Kneževina Albanija je država koju su Velike sile formirale 29. jula 1913. godine na osnovu odredbi Londonskog ugovora o miru potpisanog 30. maja 1913. godine. Preuzimanje vlasti nad Albanijom je izvršeno po dolasku kneza Vilhelma od Vida u Albaniju, 7. marta 1914.

Tokom pregovora u Londonu, velike sile su sve do proljeća 1913. imale namjeru da teritorija današnje Albanije ostane u sastavu Osmanskog carstva, i eventualno postane potpuno nezavisna tek poslije višegodišnjeg perioda. Kada su velike sile uvidjele da je Osmansko carstvo definitivno izgubilo kontrolu nad Makedonijom i teritorijalnu vezu sa Albanijom, postalo je jasno da ovakva njihova namjera ne može lako da se sprovede. Londonski ugovor su, uz saglasnost velikih sila, potpisale članice Balkanskog saveza (Kraljevina Crna Gora, Kraljevina Srbija, Kraljevina Bugarska i Grčka) sa jedne strane i Osmansko carstvo sa druge strane. Odredbama ovog ugovora je velikim silama prepuštena odluka o statusu teritorije koja obuhvata teritoriju današnje Albanije. Na osnovu ovog ugovora su velike sile 29. jula 1913. godine donijele odluku o formiranju Kneževine Albanije i priznale njenu nezavisnost.

Posljedice i uticaj

Zauzimanje Skadra, otklonilo je jedinu prepreku u napredovanju Vojske Kraljevine Crne Gore i Srbije u ostatku osmanske Albanije. Do novembra 1912. godine zemlja je proglasila nezavisnost, ali je tek trebalo da je priznaju druge države i velike sile. Vojska Kraljevine Srbije konačno je zauzela većinu sjeverne i centralne Albanije, a zaustavila se sjeverno od grada Valone. Pored toga uspjeli su da opkole ostatke Vardarske vojske, koji su ostali u Albaniji, ali ih nisu uspjeli natjerati na predaju. Međutim, kada se rat završio, velike sile nisu dodijelile grad Kraljevini Crnoj Gori, koja je bio prisiljena da vojsku evakuiše u maju 1913. godine, u skladu s Londonskom konferencijom ambasadora. Povlačenje vojske ubrzala je mala pomorska flotila britanskih i italijanskih brodova koja su krenuli prema rijeci Bojani i preko jadranske obale. Međunarodne mirovne snage iz pet zemalja — Austrougarske, Velike Britanije, Francuske, Italije i Njemačke raspoređene su u grad i nalazile se tu do početka Prvog svjetskog rata.

Albanski romanopisac Ndoc Nikaj napisao je 1913. godine istorijski roman pod naslovom Skadar pod opsadom (alb. Shkodra e rrethueme). Srpski pjesnik iz Bosne i Hercegovine, Aleksa Šantić, inspirisan ovim vojnim pohodom, napisao je poemu „Esad Paši”.

Literatura

• Đurišić, Mitar (1960). Prvi balkanski rat 1912-1913. - Operacije crnogorske vojske, Knj. 3. Istorijski institut JNA - Beograd. str. 430. 
• Ratković, Borislav (1975). Prvi balkanski rat 1912-1913. - Operacije srpske vojske, Knj. 2. Vojnoistorijski institut - Beograd. str. 530. 
• Ratković, Borislav (1998). U velikim bitkama kod Prilepa, Bitolja, Đakovice i Skadra [Znamenite bitke i bojevi srpske i crnogorske vojske: od Careva Laza 1712. do Dobropoljske bitke 1918.], Knj. 4. Novi Sad: Pravoslavna reč; Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 305. ISBN 86-335-0038-8. 
• Đurišić, Mitar; Ratković, Borislav; Skoko, Savo (1998). U bitkama kod Skadra, Jedrena i Bregalnice [Znamenite bitke i bojevi srpske i crnogorske vojske: od Careva Laza 1712. do Dobropoljske bitke 1918.], Knj. 5. Novi Sad: Pravoslavna reč; Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 460. ISBN 86-335-0038-8. 
• Ratković, Borislav; Đurišić, Mitar; Skoko, Savo (1972). Srbija i Crna Gora u balkanskim ratovima 1912-1913. BIGZ - Beograd. str. 328. 
• Lazarević, Milutin D. (2018). Naši ratovi za oslobođenje i ujedinjenje: Srpsko-turski rat 1912. godine, Knj. 3. PortaLibris - Beograd. str. 211. ISBN 978-86-7818-365-2. 
• Đurišić, Mitar (1960). „Uloga kralja Nikole u Prvom balkanskom ratu”. Istorijski zapisi. 13. 
• Milićević, Milić (2011). Rat za more: dejstva srpskih trupa u sjevernoj Albaniji i na Primorju od 23. oktobra 1912. do 30. aprila 1913. godine. Beograd. 
• Tomić, Jaša (1913). Opsada Skadra i pad Skadra. Novi Sad. 
• Rapković, Marko (1932). „Kako je zauzet Veliki Bardanjolt 27. januara 1913”. Ratnik. 2. 
• Elsi, Robert (2010). Istorijski riječnik Albanije. Vašington. 
• Sokalski, Henrik (2003). An Ounce of Prevention: Macedonia and the UN Experience in Preventive Diplomacy. Lanham. 
• Pavlović, Živko (1926). Opsada Skadra 1912—1913. Beograd. 
• „Vlast u Draču”. Zbornik Matice srpske. Matica Srpska. Knjiga 36. 1988. 
• Skoko, Savo; Opačić, Petar (1975). Vojvoda Stepa u ratovima Srbije 1876—1918 (II izd.). Beogradski izdavačko-grafički zavod. 
• Prenk, Uli (1995). Opsada Skadra 1912—1913. Skadar. 
• „Odbrana Skadra u Balkanskom ratu, 1912—1913”. Cetinjski vjesnik. 5. 1913. 
• Bataković, Dušan T. (1986). „Esad-paša Toptani i Srbija 1915. godine”. Zbornik. Istorijski institut SANU. 
• Vukotić, Janko (1996). Uspomene iz tri rata. Beograd. 
• „Balkanski ratovi 1912—1913”. Istorijski institut. Zbornik radova 24. 2013. 
• Beri, Đino (1913). „Opsada Skadra, šest mjeseci u opsjednutom gradu”. Editori frateli treves. 
• Jovićević, Mitar (1996). „Dnevnik iz balkanskih ratova”. Službeni list SRJ. 
• Vikers, Miranda (1995). Albanci: Moderna istorija. London. 
• Vъčkov, Aleksandъr (2005). Balkanskata voйna 1912—1913. Svetovna biblioteka. str. 138—141. 
• Vlora, Ekrem. Lebenserinnerungen (Memoari). Minhen. 
• Bala, Tibor (2005). „Vojna uloga Austrougarske monarhije u rješavanju skadarske krize”. 
• Grujić, Zlatomir (2018). Srpsko vazduhoplovstvo u balkanskim ratovima 1912-1913. Beograd: Udruženje penzionisanih vojnih letača i padobranaca Srbije. str. 140. ISBN 978-86-903799-8-9. 
• Ciglić, Boris (2009). Krila Srbije: Vazduhoplovna komanda i avijatika srpske vojske 1912–1920. Beograd: Infinitas d.o.o. str. 544. ISBN 978-86-6045-005-2. 
• Janjić, Čedomir; Petrović, Ognjen; Đokić, Nebojša; Isaković, Biserka i Oštrić, Šime. (1993). Srpska avijatika 1912 - 1918. Beograd: Muzej jugoslovenskog vazduhoplovstva. str. 260. ISBN 978-86-9014-031-2. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)

Spoljašnje veze

• Prvi balkanski rat: Opsada i oslobođenje Skadra 1913. godine (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
• Prvi balkanski rat: Intervencija srpske vojske u Albaniji (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
• Crnogorska vojska na crnogorskom Skadru
• Zlatomir Grujić: Srpsko vazduhoplovstvo u Balkanskim ratovima (Radio Glas Naroda - Zvanični jutjub kanal)
• Balkanski ratovi 1912—1913.
• Obilježeno 100 godina Bitke na Skadru („Večernje novosti”, 4. decembar 2012)
• Skadar: Zaboravili junake i grobove („Večernje novosti”, 8. decembar 2012)
• Skadar: Šest mjeseci boja za tuđu državu („Večernje novosti”, 10. decembar 2012)
• Bitka na Skadru 1912 slika Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. jun 2021)