Operacija Južni potez
Operacija „Južni potez” bila je posljednja ofanziva Hrvatske vojske (HV) i Hrvatskog vijeća odbrane (HVO) u ratu u Bosni i Hercegovini. Operacija se odvijala od 8. do 11. oktobra 1995. godine. Cilj operacije je bilo pružanje pomoći Armiji Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) čije su pozicije oko grada Ključa, zauzete tokom operacije „Maestral”, bile ugrožene kontraofanzivom Vojske Republike Srpske (VRS). Ciljevi operacije „Južni potez” su uključivali zauzimanje Mrkonjić Grada i pozicija na planini Manjači što bi omogućilo HV i HVO da direktno ugroze Banja Luku. Konačno, ofanziva je za cilj takođe imala zauzimanje hidroelektrane Bočac, posljednjeg značajnog izvora električne energije pod kontrolom VRS u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Kombinovane snage HV i HVO bile su pod komandom general-majora HV Ante Gotovine.
| Operacija Južni potez | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo rata u Bosni i Hercegovini | |||||||
Ciljevi operacije „Južni potez” (  ) na mapi Bosne i Hercegovine | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Hrvatska vojska Hrvatsko vijeće odbrane |
 Vojska Republike Srpske | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
|
Ante Gotovina |
Milenko Lazić | ||||||
| Jačina | |||||||
| 11.000‒12.000 vojnika[1] | 5.500 vojnika | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
|
42 vojnika, 182 ranjeno |
224 vojnika 3 pripadnika MUP-a 137 civila[2] 15.000 – 20.000 Srba izbeglo iz Mrkonjić Grada | ||||||
Ofanziva se odvijala istovremeno sa operacijom Armije RBiH „Sana 95”, i doprinijela je primoravanju rukovodstva Republike Srpske na ozbiljne mirovne pregovore. Primirje je širom zemlje stupilo na snagu 12. oktobra, dan nakon što je ofanziva okončana, a uskoro su uslijedili pregovori koji su doveli do Dejtonskog mirovnog sporazuma, kojim je okončan rat u Bosni i Hercegovini.
Pozadina
urediUvod
urediDo 1995. godine, ARBiH i HVO su se razvile u bolje organizovane snage upotrebljavajući uporedo veliki broj artiljerijskog oruđa i dobrih defanzivnih utvrđenja. VRS nije bila u stanju da probije njihovu odbranu čak i kada njene snage koriste zvučnu vojnu taktiku, npr. u bici za Orašje u maju i junu 1995.[3] Nakon osvajanja većeg dijela Republike Srpske Krajine u operaciji „Oluja” u avgustu 1995, HV se fokusira na zapad Bosne i Hercegovine. Razlog je želja za stvaranjem bezbjedne zone duž granice Hrvatske i Bosne i Hercegovine, uspostavljanjem Hrvatske kao regionalne sile dobijanjem zasluga kod Zapada za privođenje kraju rata u BiH. Vlada Republike Bosne i Hercegovine je pozdravila ovaj potez kao doprinos njenom cilju uspostavljanja kontrole nad zapadnom Bosnom i gradom Banjom Lukom, glavnim gradom Republike Srpske.[4]
Krajem avgusta 1995, NATO je započeo bombardovanje Republike Srpske. Ova kampanja je pokrenuta kao odgovor na drugi masakr na Markalama 28. avgusta, koji je izveden nakon masakr u Srebrenici.[5] Vazdušni napadi su počeli 30. avgusta, u početku ciljajući protivvazdušnu odbranu VRS i upadljive mete u blizini Sarajeva. Kampanja je nakratko prekinuta 1. septembra, nakon čega je njen obim povećan ciljajući artiljeriju i skladišta u okolina gradova.[6] Bombardovanje je nastavljeno 5. septembra, a njen obim je povećan na protivvazdušnu odbranu u blizini Banje Luke, do 9. septembra NATO je iscrpio svoj spisak ciljeva u blizini Sarajeva. Dana 13. septembra, rukovodstvo Republike Srpske je prihvatilo zahtjev NATO-a za uspostavljanjem zone isključenja oko Sarajeva i kampanja je prekinuta.[7]
Nakon relativnog zatišja u borbama na zapadu Bosne, HV, HVO i ARBiH su pokrenuli zajedničku ofanzivu protiv VRS.[7] HV i HVO komponente ofanzive, pod kodnim nazivom operacija Maestral 2, pokrenute su 8. septembra sa ciljem osvajanja Jajca, Šipova i Drvara.[8] Sedmi korpus ARBiH napredovao je desno od HV i HVO prema Donjem Vakufu.[9] Kako se operacija Maestral 2 približavala svojim ciljevima, Peti korpus ARBiH pokrenuo je operaciju „Sana 95” u okolini Bihaća, sa ciljem odbacivanja VRS istočno od rijeke Sane.[10] ARBiH je postigla značajne teritorijalne dobitke, napredujući 70 km od Ključa,[9] približavajući se Sanskom Mostu i Novom Gradu 18—19. septembra, prije nego što je napredovanje zaustavljeno značajnim pojačanjem VRS.[11] Kontraofanziva VRS je pokrenuta u noći 23/24. septembra iz Novog Grada, Sanskog Mosta i Mrkonjić Grada postepeno gurajući 5. korpus nazad prema Bosanskoj Krupi i Ključu, uprkos postepenom pojačanju koje je stizalo od 7. korpusa ARBiH.[12] VRS je prišla na 1000 m od Ključa 6. oktobra i kontrola ARBiH nad gradom je dovedena u pitanje. Kao odgovor, ARBiH je zatražila pomoć HV i HVO.[1]
Sastav i jačina zadejstvovanih jedinica
urediPrije ove akcije odigrala se operacija Maestral, u kojoj su okupirani Jajce, Šipovo i Drvar od strane HV i HVO-a, te Petrovac, Bosanska Krupa, Ključ i Donji Vakuf (tada Srbobran) od strane Armije RBiH. U Šipovu je u septembru 1995. uspostavljena komanda i isplanirana operacija Južni potez. U akciji su učestvovale sljedeće hrvatske vojne jedinice:
- 4. gardijska brigada Hrvatske vojske, pod komandom generala Damira Krstičevića;
- 7. gardijska brigada Hrvatske vojske, pod komandom generala Ivana Korade;
- 1. hrvatski gardijski zdrug, pod komandom generala Miljenka Filipovića;
- 1. gardijska brigada HVO, pod komandom Antuna Luburića;
- 2. gardijska brigada HVO, pod komandom generala Stanka Sopte Baje;
- 3. gardijska brigada HVO, pod komandom Ilije Nakića;
- specijalna jedinica MUP-a Herceg-Bosne, pod komandom Zlatana Mije Jelića;
- 60. gardijsko desantna jedinica HVO, pod komandom pukovnika Davora Dodiga;
- 22. diverzantski odred HVO, pod komandom pukovnika Predraga Mandića Lije;
- 126. domobranska pukovnija, pod komandom pukovnika Ante Podruga;
- izviđačko-diverzantska jedinica glavne komande Hrvatske vojske, pod komandom Ivice Dekalića i
- operativna grupa Istok.
Čitavu operaciju je vodio hrvatski general Ante Gotovina, koji je kasnije optužen za ratne zločine tokom operacije „Oluja”.[13]
Na srpskoj strani, odbranu su činile brigade 30. pješadijske divizije, jedna mješovita brigada iz Operativne grupe 2. i dijelovi prvog oklopnog bataljona Prve oklopne brigade. Desno od Mrkonjić Grada i planine Lisina, odbranu je držala Treća srpska brigada (mješovit sastav). Direktno ispred Mrkonjić Grada nalazila se 11. Mrkonjićka lpbr. Njen lijevi bok štitila je 7. Kupreška motorizovana brigada. U rezervi je bila Prva šipovačka laka brigada. Odbranom je komandovao pukovnik Milenko Lazić.[1]
Postoje dokazi da je u planiranju i sprovođenju čitave akcije učestvovalo i američko rukovodstvo, na čelu sa Ričardom Holbrukom, koji je tada bio visoki američki izaslanik za Balkan u administraciji Bila Klintona. O tome je kasnije svedočilo i nekoliko hrvatskih oficira, među kojima i Ante Kotromanović. Cilj je bio da se izvrši pritisak na Srbiju, radi potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma.[13]
Avioni NATO-a su u navedenom periodu bombardovali položaje VRS, u koordinaciji sa napadima hrvatskih snaga na njihove položaje. Pri tome su uništavani i repetitori, predajnici i druga sredstva komunikacije.
Akcija
uredi
Operacija Južni potez je počela ujutro 8. oktobra 1995. godine topovskom i tenkovskom vatrom po položajima Vojske Republike Srpske. Cilj je bio da se zauzmu povoljniji taktički položaji, a jedini napredak su ostvarile 1. gardijska brigada i 126. domobranska pukovnija. Uzrok tome je bilo loše vreme i snažan otpor srpskih snaga.
Drugog dana je napad odložen zbog guste magle, a otpočet je artiljerijskom vatrom i raketnim napadom iz dva helikoptera Mi-24. Ponovo je pružen jak otpor, pogotovo u rejonu sela Liskovica, Bjelajce i Šehovci gde je delovala 7. gardijska brigada. Krajem dana su postignuti značajniji pomaci.
Komanda srpske vojske je odlučila da se povuče i koncentriše snage oko Banje Luke, tako da je otpor bivao sve slabiji i hrvatske snage su ušle u Mrkonjić Grad 10. oktobra.[13] Borbe su završene u noći između 11. i 12. oktobra, kada su hrvatske snage prešle u odbrambenu taktiku.
Komandant operativne grupe koja je zauzela Mrkonjić Grad je bio general Željko Glasnović zvani Glava. Operaciju je vodio štab u kome su bili generali Damir Krstičević, Ante Gotovina, Rahim Ademi, Ljubo Ćesić Rojs i dr.[14]
Zločini
uredi
Iako je prvobitno planirano da se čitava operacija završi do 10. oktobra, prilikom zauzimanja grada poginuo je hrvatski brigadir Andrija Matijaš Pauk, i to od prijateljske vatre.[15] U znak odmazde, hrvatski vojnici su odlučili da krenu u bezobzirnu osvetu nad civilima i ratnim zarobljenicima.[13]
Na području opštine Mrkonjić Grad je početkom aprila 1996. pronađena masovna grobnica sa 181 žrtvom.[16] Obdukciju leševa su uradili patolozi Vojnomedicinske akademije iz Beograda pod vođstvom doktora Zorana Stankovića, a uz nadzor predstavnika brojnih međunarodnih organizacija. Ispitivanja su pokazala da su žrtve bili vojnici i civili, a da su ubijani tupim predmetima, noževima i iz vatrenog oružja.[13]
Ukupno su tokom okupacije opštine Mrkonjić Grad ubijena 364 lica, od toga:
- 224 vojnika Vojske Republike Srpske (od toga u masovnoj grobnici pronađeno 131 tijelo),
- 3 pripadnika MUP-a Republike Srpske (sva 3 pronađena u masovnoj grobnici), i
- 137 civila (od toga u masovnoj grobnici pronađena 42 tijela; još je u masovnoj grobnici pronađeno i 5 NN tijela).[2]
Prema podacima opštinske Komisije za ratnu štetu, hrvatske trupe su zapalile i porušile 3.644 kuće, oko 700 stanova, a 6.017 stambenih objekata je oštećeno. Uništeni su celokupan stočni fond, gotovo svi fabrički pogoni i opljačkane mašine iz firmi na području opštine. Ukupna ratna šteta je procenjena na preko 650 miliona maraka.[14]
Za ove zločine su pokrenute brojne optužnice pred domaćim i međunarodnim sudovima, a nekima od osumnjičenih se sudilo i u odsustvu. Planirana je i tužba opštine Mrkonjić Grad protiv Republike Hrvatske, u cilju nadoknade ratne štete.[14]
Reference
uredi- ^ a b v CIA 2002, str. 390.
- ^ a b Agresija Republike Hrvatske na Republiku Srpsku – okupacija opštine Mrkonjić Grad, septembar 1995 – februar 1996.[mrtva veza]
- ^ CIA 2002, str. 299.
- ^ CIA 2002, str. 376–377.
- ^ CIA 2002, str. 377.
- ^ Ripley 1999, str. 133.
- ^ a b CIA 2002, str. 379.
- ^ CIA 2002, str. 380.
- ^ a b CIA 2002, str. 382.
- ^ CIA 2002, str. 381–382.
- ^ CIA 2002, str. 383.
- ^ CIA 2002, str. 389.
- ^ a b v g d Šoštarić & 12. 11. 2003.
- ^ a b v „Tužba za naplatu ratne štete”. Arhivirano iz originala 10. 10. 2007. g. Pristupljeno 15. 11. 2007.
- ^ Andrija Matijaš Pauk izvukao je tenkove na Dinaru, na 1800 metara visine. To je šokiralo srpske oficire
- ^ „Glas javnosti”. Arhivirano iz originala 8. 6. 2009. g. Pristupljeno 15. 11. 2007.
Literatura
uredi- Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
- Ramet, Sabrina P. (1995). Social Currents in Eastern Europe: The Sources and Consequences of the Great Transformation. Durham, North Carolina: Duke University Press. ISBN 9780822315483.
- Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
- Ripley, Tim (1999). Operation Deliberate Force: The UN and NATO Campaign in Bosnia, 1995. Lancaster, England: Centre for Defence and International Security Studies. ISBN 978-0-9536650-0-6.
