Obilićev venac

Ulica OBILIĆEV VENAC
Opština	Stari grad (Beograd)
Početak	Trg Republike Trg Republike
Kraj	Cara Lazara Cara Lazara
Dužina	410 m
Širina	10 do 25 m
Stvorena	1723–1867.
Nazvana	1872.

Obilićev venac, pešačka zona i trgovački centar nalazi se u zakonom zaštićenoj ambijentalnoj celini ”Knez Mihailova ulica”, sa nizom stambeno-poslovnih zgrada nastalih u periodu 1900. g. do 2000. g.

Stambeno-poslovna zgrada porodice Antonijević iz 1925, poznatija pod kolokvijalnim nazivom ”Kafana Ruski car”, nalazi se u istorijskom središtu ulice Obilićev venac (br.29), i delo je arhitekata Petra Popovića i Dragiše Brašovana.

Područje Obilićevog venca — nastanak ulice

Obilićev venac nesumnjivo spada u red starih i vrednih gradskih spomeničkih ambijenata na području Beograda. Najuže povezan sa Knez Mihailovom ulicom, Kosančićevim vencem i Beogradskom Tvrđavom čini, u suštini, jedino materijalno svedočanstvo kontinuiranog trajanja grada Beograda, od njegovih najstarijih rimskih vremena do danas.

Već u antičko doba, područje ulice je usled specifične konfiguracije terena za komunikacionu trasu koristilo najvišu kotu, odnosno greben od koga se spuštaju blage padine prema obali reke Save. Geografski položaj grebena je prema tome u kasnijim istorijskim periodima bio osnovni činilac oblikovanja i namene Obilićevog venca. Zasigurno je ulica bila zacrtana još u vreme Rimljana kada se u Knez Mihailovoj ulici već nalazio centar naselja Singidunum.

Pod najezdom Varvara područje Obilićevog venca biva opustošeno. Agonija propadanja ulice se nastavila tokom celog srednjeg veka te će kulminirati samim nestajanjem sa urbanističke mape tadašnjeg Beograda i pretvaranja u zelenu poljanu. Ulica će oživeti u XV veku u vreme vladavine Despota Stefana Lazarevića i to, pre svega, usled ponovnog uspostavljanja trase nekadašnje via cardo odnosno današnje Knez Mihailove ulice preko koje se stizalo do naselja na platou Gornjeg grada.

Oživljavanje Obilićevog venca će na trenutak biti prekinuto 1456. Turskom opsadom Beograda, kada će na njegovom području biti postavljeni šatori turskih trupa, a iza njih, ka Vračaru, i logor sultana Mehmeda II. Šest i po decenija kasnije će Osmansko carstvo pod vođstvom Sulejman Veličanstvenog preko opustelih poljana na Obilićevom vencu konačno i osvojiti Beograd 29. avgusta 1521.

Od leta 1521. g. započinje ponovo naseljavanje područja ulice koja će doživeti procvat u vreme Bajram bega (1557-1568). Tokom njegove vladavine obrazovana je tzv. ”Gornja čaršija” koja se prostirala s obe strane središnje pozicioniranog turskog groblja, na prostoru između današnjih Knez Mihailove i Braće Jugovića ulica.

Generalno govoreći, u vreme Turaka, na ovom opustelom području je iznikla stambeno-poslovna četvrt ”orijentalnog” tipa sa baštama, mehanom, Karavansarajem, bolnicom, česmom i džamijom. A uz trasu vodovoda koja se poklapala sa Knez Mihailovom ulicom izgrađeno je pet džamija oko kojih su obrazovane istoimene četvrti, tzv. Mahale. Najznačajnija od njih je bila ”Ibrahim begova” džamija na uglu Obilićevog venca i Knez Mihailove ulice (na mestu nekadašnje robne kuće ”Beograd”).

Prema poznatom geologu i sociologu između dva svetska rata Šemsi Derviševiću, ova džamija je bila sagrađena između 1572. g. i 1582. g. Istu pominju s kraja XVII veka vodeći evropski geografi kao što su Gump i "Talijan".

Mada ostaje zasada nepoznato ko je zapravo bio Ibrahim beg, možemo ipak da zaključimo da je bio značajna ličnost te da se njemu može pripisati izgradnja Bimarhane tj. bolnice uz samu džamiju kao i veliki karavansaraj preko puta, na današnjem mestu Kafane ”Ruski car”. Pomenute građevine po prvi put jasno definišu današnje prepoznatljive konture ulice.

Gravira, 'Virtemberška Palata i Kasarna", na uglu Knez Mihailove ulice i Obilićevog venca, XVIII vek, oko 1738, rad Nicolas de Spaar-a, Bečki državni arhivi.

Počeci evropeizacije ulice kroz prodor barokne arhitekture

Brojni pokušaji austrijskog carstva da ”istočne hrišćane” izbavi od osmanskog jarma započeti su još od XVI veka da bi postali sve učestaliji od druge polovine XVII veka. Pažljivom analizom ”Talijanskog plana” iz 1696. g. uočava se da su nakon osvajanja Beograda od Maksimilijana II Emanuela, 6. septembra 1688, porušene brojne četvrti ”mahale”, a među kojima je Obilićev venac posebno bio opustošen. Ipak, trasa ulice i dalje je pratila liniju Ibrahim begove džamije i karavansaraja na mestu kafane ”Ruski car” preko puta. No, iskustva iz ovog rata, nalagala su Turcima nakon ponovnog preuzimanja Beograda, da preduzmu nove zaštitne mere u vidu izgradnje tzv. ”bastiona”, što jasno ukazuje na začetke beogradskog ”šanca”.

U leto 1717. nakon opsade Beograda, austrijska vojska predvođena princom Evgenijem Savojskim (1663-1736) oslobodila je po drugi put Beograd od Turaka. U periodu od 1723. do 1736. godine, započinje procvat grada. Švajcarac Nikola Doksat de Morez, po nalogu austrijskog cara Karla VI izvodi velike prepravke i dograđivanja beogradske tvrđave te projektuje više javnih zgrada u samom gradu. Iako je glavna ulica austrijskog Beograda bila Vidinska, (danas Cara Dušana), prema Vidin kapiji, Obilićev venac će, sa Vasinom i Mitropolitovom ulicom, (koja je spajala savsku i dunavsku varoš, danas Ulica kralja Petra), biti "demarkaciona linija" koja tada deli grad na "Srpski" i "Nemački Beograd".

Detalj sa Kapije Karla VI — drevni grb ”Tribalije” i novouspostavljene Kraljevine Srbije

"Najistočniji" primerci Baroka na tlu Evrope

Uz samu liniju 'bastiona', tačnije rečeno, preko puta kafane Ruski car, a na uglu gde se danas nalazi zidni ulični sat "INSA" i parfimerija u prizemlju, uzdizala se najimpozantnija zgrada tadašnjeg Beograda — "Kasarna Karla Aleksandra Virtemberškog," (1664-1737), tada proklamovanog Guvernera, novouspostavljene, od Savojskog, "Kraljevine Srbije" (1718-1739). Kasarna se prostirala od Obilićevog venca do Zmaj Jovine ulice, s jedne, i Vasine ulice s druge strane. Izgrađena u tipičnom "poznom" baroknom stilu, sa bogatom dekorativnom plastikom te 312 prozora i tri dvorišta za egzercir, ova svojevrsna "Palata-Kasarna", predstavljala je godinama, zajedno sa Kapijom Karla VI na donjem Kalemegdanu, "najistočniji" primerak baroknog stila na tlu Evrope.

U to vreme već napuštena Ibrahim begova džamija, (na br. 32, na mestu nekadašnje robne kuće "Beograd"), ustupila je mesto ”Bastionu Svetog Karla” čija se glavna Kula nalazila na mestu današnjeg hotela Mažestik.

Međutim, Beogradska tvrđava je, sa gradom Beogradom, Beogradskim mirom iz 1739. g., bez borbe, vraćena Osmanlijama, a Austrijanci su bili primorani da poruše novoizgrađene bedeme i zgrade, među kojima i Kasarnu, i to, u roku od tri (bastiona trasa oko varoši) odnosno šest (utvrđenja u sklopu tvrđave) meseci. Po okončanju tih radova grad biva u junu 1740. godine predat Osmanlijama.

Ipak za relativno kratkotrajne austrijske vladavine 1717-1739, Obilićev venac će urbanističkom rekonstrukcijom steći svoj osnovni i prepoznatljivi pravac koji će se zadržati u tkivu ulice sve do 1867. g. i današnjih dana.

Rekonstrukcija ulice prema planovima Emilijana Josimovića

Definitivni odlazak Turaka iz Beograda 1867. g. omogućio je prestonici mlade kneževine da po uzoru na vodeće evropske gradove usvoji koncept niza povezanih ulica u formi ”venaca” a koji su, u beogradskom primeru, revnosno pratili trasu ”šanca”. Projekat rekonstrukcije grada Emilijana Josimovića iz 1867. g. će taj koncept sprovoditi sledećih petnaestak godina u delo, zahvaljujući čemu će i Obilićev venac dobiti svoj današnji izgled.

1872. g., kada i Knez Mihailova ulica, dobija današnji naziv i zajedno sa Kosančićevim i Topličinim Vencima simbolično čuva spomen na srednji vek i srpsku vlastelu (v. "Arhitektonsko nasleđe grada Beograda I", katalog arhitektonskih objekata na području grada Beograda 1690-1914, ZZZSKGB, Saopštenja, sv.6, Beograd, 1966).

Objekti na Obilićevom vencu izgrađeni u drugoj polovini 19. veka i prvi stanovnici ulice

Izgrađivanje i arhitektonsko oblikovanje ulice u nastupajućem periodu karakteriše podizanje uglavnom jednospratnih stambenih kuća u akademskom ili eklektičkom stilu, sa baštama i donjim spratovima koji su, sa parne strane ulice, dosezali do ulice Maršala Birjuzove.

Pogled na kuću porodice Radojlović, ugao na kome se nalazi bivša RK "Beograd"

Starosedeoci Obilićevog venca

Nosioci izgradnje ovih stambenih kuća su, pre svega, bogati trgovci ili visoki državni službenici. Uglavnom srpskog porekla, ali i nekoliko cincarskih i jevrejskih porodica, između ostalih, na parnoj strani ulice — Tomanovići, sopstvenik jedne od prvih izgrađenih porodičnih kuća u ulici bio je Krsta M. Tomanović, beogradski gvožđarski veletrgovac, koja se nalazila na br. 30, danas br. 24: plac i kuću u stilu akademizma, podignutu 1858-1860. g., prodali su njegovi naslednici Stanković-Grebenac braći, inženjerima Đorđu i Aleksandru Srbić iz Savamale, koji će na tom mestu izgraditi 1940. g. stambeno-poslovnu zgradu. Zatim Simići na Obilićevom vencu br. 22, (do 1945. g. br. 28), čiju je porodičnu kuću izgradio u akademskom stilu Mijailo Simić 1860. g., a koja će biti rekonstruisana i proširena 1875. g. do ulice Maršala Birjuzova (stari naziv "Kosmajska ulica"), da bi konačno bila porušena 1938. g. radi izgradnje stambeno-poslovne zgrade Miše V. Simića. Na današnjem br. 26 živela je decenijama porodica Panđela pa Migrić (Kosta Panđela i njegova ćerka Olivija, udata 1919. g. za trgovca Borivoja Migrića); Panđelina prvobitna porodična kuća je porušena 1933. g. radi izgradnje stambeno-poslovne zgrade porodice Borivoja i Olivije Migrić, u stilu Ar Dekoa, a prema planovima ruskog arhitekte Vladimira Ivanovič Bilinskog (1880-1942), Jocići (na br. 18), kuća iz 1893. g., porušena 1993. g., za potrebe izgradnje TC 'CITY', Radosavljevići (br. 20), kuća iz 1899. g ., porušena je 1993. g., kada i kuća Jocićevih, Braća P. Radojlovići na br. 32, (Đorđe P. Radojlović i ostala braća Radojlovići), bili su sopstvenici placa i stambeno-poslovne kuće izgrađene 1897. g., na mestu koje je, 1936. g., podignuta njihova višespratna zgrada za potrebe prve i jedine moderne robne kuće u Kraljevini SHS pod nazivom "TA-TA". Nakon drugog svetskog rata, robna kuća je nacionalizovana Radojlovićima i preimenovana u "NAMA" — ”Narodni magazin” odnosno "Robne kuće Beograd").

Kuća porodice Simić iz 1860 (rekonstruisana 1875)

Na neparnoj strani ulice, na br. 27, živeli su Ninčići, Aron i sin Momčilo Ninčić, renomirani ministar spoljnih poslova Kraljevine Jugoslavije; njihova porodična kuća iz 70-ih godina XIX veka, porušena je 1922. g., a radi izgradnje stambene zgrade porodice Momčila Ninčića. Kuća Mitrovića (Jovan i Velizar), na br. 25, srušena je 1935. g. radi izgradnje stambeno-poslovne zgrade za potrebe Velizara Mitrovića. Antonijevići su živeli na br. 29 (sopstvenici placa i kuće iz 1870'-ih godina u kojoj se nalazila i stara Kafana "Ruski Car", a nakon izgradnje njihove višespratnice 1929. g. smešten je novi, i tada najekskluzivni restoran u Beogradu pod istim nazivom "Ruski car"). Kuća porodice Notaroš bila je na br. 17, (sagrađena oko 1908. g. i porušena sredinom 60-ih XX veka radi izgradnje višespratnice za potrebe DP "Jugopapir"), i td.

Marino Tartalja, stanovnik ulice

U periodu od 1923. do 1931. godine poznati jugoslovenski i hrvatski slikar Marino Tartalja (1894-1984) se trajnije nastanio sa suprugom i sinom Olivierom Tartaljom (1923-2003) u Beogradu, i to na Obilićevom vencu br. 28 (sada br. 22) kod porodice Simić. Na Obilićevom vencu se 1933. godine rodila i Marinova kći Vladimira Tartalja-Kelemen.

Marino Tartalja (desno) sa rođakom Mišom V. Simićem (levo) u Beču oko 1923.

Dinamičnom izgradnjom Beograda u periodu između 1900. g. i 1940. g. dovršeno je prostorno uobličavanje Obilićevog venca time što su na mesto najvećeg broja prizemnica došle višespratne zgrade u stilu Secesije, Art dekoa i Moderne.

Kuća Stevana Jovanovića Resavca u stilu Secesije

Primerci arhitekture od kulturno-istorijske vrednosti XX veka

Secesija i Ar Deko

Tipičan primer secesije je porodična kuća Steve Jovanovića Resavca na br. 16, (arhitekta Branko Tanazević) iz 1912. godine. Vredni pažnje su i stambeno-poslovne zgrade Olivije B. Migrić, rođene Panđela, na br. 26, Jovana Antonijevića (Kafana "Ruski car") na br. 29 i Mladena Obradovića na br. 19.

Iako je u stručnoj literaturi, zgrada porodice Antonijević zavedena u Knez Mihailovoj ulici, istorijski je restoran "Ruski car", neraskidivo vezan za Obilićev venac. Istoimena kafana se naime pominje još od 1875. godine, a bila je izgrađena na identičnom potezu na kome se vekovima nalazio orijentalni „Karavansaraj”. Nova zgrada restorana podignuta je između 1922. i 1925. godine prema planovima arhitekte Petra Popovića. Zajedno sa Migrićevom zgradom na br. 26, koju je projektovao ruski arhitekta Vladimir Ivanovič Bilinski (1880-1942), obe odražavaju više nego dobro poznavanje dekorativne plastike ar deko-a. Zgrada na br. 19 je podignuta prema planovima arhitekte Leona Talvija oko 1925, u neoklasicističkom maniru s primesama ar dekoa.

Moderna

Poslovna zgrada PRIZAD-a (Tanjug), nekada sedište OZNE i UDBE, na br. 2, delo je arhitekte Bogdana Nestorovića, zatim slede, stambeno-poslovne zgrade Anatolija Ivanovića, na br. 5 izgrađene 1936, u kojoj se danas nalazi Zavod za udžbenike, zatim Miše V. Simića na br. 22 i Braće Srbić na br. 24, obe izgrađene 1939. i 1940, prema planovima arhitekte Branislava Marinkovića (1904-1981), i konačno, Hotel „Mažestik“, izgrađen u periodu 1937-1940, po projektu njegovog sopstvenika, arhitekte Milana S. Minića, sve zajedno ulaze u red uspelijih građevina u stilu moderne na teritoriji grada Beograda.

Obilićev venac u novom milenijumu

Kao živ organizam, Obilićev venac ne prestaje da se izgrađuje ni u sledećim etapama, ali u njemu ostaju dominantne zgrade podignute do 1940. g. Jer one mu daju jedan poseban pečat, kao svedočanstvo evropeizacije Beograda.

Galerija

• 
  J. B. GUMP, Plan Beograda početak XVIII veka
• 
  Gravira, Beograd, „Grad Beograd u XVIII veku”
• 
  Ibrahim-begova džamija na mestu bivše robne kuće ”TA-TA” a potom "Beograd"
• 
  Pogled na Obilićev venac od Pozorišnog Trga,
• 
  Kuća porodice Simić,
• 
  Secesija, kuća Steve Jovanovića Resavca, oko 1906.
• 
  Poslovna zgrada PRIZAD-a,
• 
  Zgrada Miše V. Simića, 1938, arhitekta Branislav Marinković
• 
  Stambena zgrada Mladena Obradovića,
• 
  Stambeno-poslovna zgrada porodice Antonijević, poznatija kao ”Ruski Car”, detalj fasade.

Vidi još

• Sedište i zatvor Specijalne policije u Beogradu

Literatura

• Peruničić, Branko ”Beogradski sud 1819-1839”, Arhiv grada Beograda, 1964.
• Beograd na starim mapama XVIII-XXI veka, v. link : https://web.archive.org/web/20131004215613/http://www.urbel.com/documents/monografija-web1.pdf
• Đurić-Zamolo, dr Divna ”Graditelji Beograda 1815-1914, Muzej Grada Beograda, 1981.
• Đurić-Zamolo, dr Divna ”Beograd — kao orijentalna varoš pod Turcima”, Muzej Grada Beograda, 1977.
• Đurić-Zamolo, dr Divna "Beograd 1930 na fotografijama Jeremije Stanojevića", Katalog VI, Serija zbirke i legati Muzeja grada Beograda, 1974.
• Vasić, dr Pavle "Barok u Beogradu 1718-1739", in "Oslobođenje gradova u Srbiji od Turaka 1862-1867", SAN, Beograd, 1970.
• Đorđević, Tihomir "Stanovništvo u Srbiji posle Velike seobe", in "Godišnjica Nikole Čupića", XXXVI, Beograd, 1927.
• Šabanović, Hazim "Urbani razvitak Beograda od 1521. do 1688. godine", Godišnjak grada Beograda, XVII, Beograd, 1970.
• "Letters of the Right Honourable Lady Mary Wortly Montagu: Written during her Travels in Europe, Asia and Africa, to Persons of Distinction, Men of Letters, etc., in different parts of Europe", printed for M. Cooper, London, 1763.
• Popović, Vladeta "Ledi Meri Vortli Montegju i njena knjiga pisama iz Turske", in "Godišnjica Nikole Čupića", XLV, Beograd, 1936.
• Krsmanović-Simić, Marko "Fasade Obilićevog venca kroz vreme”, katalog sa izložbe starih i savremenih fotografija fasada Obilićevog venca, održane u Galeriji Grafičkog kolektiva u Beogradu, Oktobar 2003.
• Đurić-Zamolo, dr Divna "Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu", Muzej grada Beograda, 1988.
• Gordić, dr Gordana "Arhitektonsko nasleđe grada Beograda I", katalog arhitektonskih objekata na području grada Beograda 1690-1914, ZZZSKGB, Saopštenja, sv.6, Beograd, 1966.
• Gordić, Gordana i Roz, Michel "Fasade Liona i Beograda sa kraja XIX veka (priredio ”ASAC", Lyon i Marko Krsmanović-Simić), Lion, 2002.
• Popović, dr Dušan J. "Srbija i Beograd od Požarevačkog do Beogradskog mira (1718-1739), Beograd, 1950.
• Popović, dr Marko "Područje Knez Mihailove ulice u sklopu urbanog jezgra rimskog Singidunuma", in "Knez Mihailova, zaštita nasleđa — uređenje prostora", (pod uredništvom ak. Nedeljka Gvozdenovića), Galerija SANU, 1975.
• Derwichevitch, Chemso "Evolution de Belgrade", Jouve et Cie., Paris 1939.
• ”Beogradska tvrđava kroz istoriju”, katalog sa izložbe održane u Galeriji SANU decembar 1969. — mart 1970.
• Gump, Johan Batista (Johann Baptista Gumpp, 1651-1728), http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0007/bsb00073463/images/
• "Secesija na beogradskim fasadama", izložba fotografija Miloša Jurišića, Galerija Nauke i Tehnike SANU, 2008.
• "Istorija Beograda", I,II i III Tom, (pod uredništvom ak. Vase Čubrilovića), Prosveta, Beograd, 1974.
• Trajković, Nikola "Spomenar o starom Beogradu", Sloboda, Beograd, 1984.
• Golubović, Vidoje "Mehane i kafane starog Beograda", Službeni Glasnik, 2007.
• "Adresna knjiga", Beograd, izd. "Bezbednost", 1912.
• Nestorović, Nikola "Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća", Beograd, Udruženje jugoslovenskih inženjera i arhitekata, 1937.
• Nestorović, Bogdan "Razvoj arhitekture Beograda od kneza Miloša do prvog svetskog rata (1815-1914). — GMGB, I, 1954.
• Perović, Miloš R. "Srpska arhitektura XX veka — od istoricizma do drugog modernizma", Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2003.
• Vladimir Ivanović Bilinski, Arhitekt – Inženjer: Prilozi za biografiju / iz arhivske građe ISTORIJSKOG ARHIVA BEOGRADA https://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/1450-605X/2014/1450-605X1415195L.pdf