Muzej kneza Pavla

Muzej kneza Pavla postojao je u Novom dvoru u Beogradu od 29. marta 1935. do 26. decembra 1944. godine.

Istorija

Zalaganjem kneza Pavla Karađorđevića spajanjem Narodnog muzeja (osnovan 1844. sa nazivom „Narodni muzeum serbski“, potom „Narodni muzej“ najzad „Narodni muzej Kraljevine Jugoslavije“), koji se od 1929. godine zvao Istorijsko-umetnički (zvanično Historijsko-umetnički) i Muzeja savremene umetnosti (nastalog 1929) formiran je 1935. godine Muzej kneza Pavla. Bio je u svojoj epohi središnja (matična) umetnička ustanova, ne samo muzejskog tipa, već opšte-kulturne politike koju je Kraljevina nastojala da ostvari, a to je bila pre svega ideja integralnog jugoslovenstva (troimenog naroda) - Srba, Hrvata i Slovenaca.

Muzej savremene umetnosti

Prvi Muzej savremene umetnosti osnovao je knez Pavle Karađorđević. Otvoren je jula meseca 1929. godine sa namerom da se predstavi moderno evropsko stvaralaštvo sa kojim bi se poredila aktuelna srpska i jugoslovenska likovna umetnost da bi se uključila u njene tokove i moderni estetički kontekst od kraja 19. veka do najnovijeg vremena. Prva dela koja su stigla u novoformirani Muzej bili su pokloni kneževih prijatelja iz aristokratskih krugova, rođaka, laičkih poštovalaca, evropskih istoričara umetnosti, poput Bernarda Berensona i ser Džozefa Duvina, ali i samih umetnika - Paje Jovanovića, Lisjena i Kamija Pisaroa i dr. Godine 1930, Milan Kašanin je boravio u Parizu gde za Muzej na aukcijama, iz ateljea umetnika i galerija kupuje dela Vlamenka, Utrila, Difija, Šagala, Modiljanija, Derena, Vijara, između ostalih. Grad Amsterdam je 1931. poklonio veliku kolekciju umetnosti 19. i 20. veka među koji su bile i slike Van Goga i Mondrijana. Kasnije Muzej dobija slike Monea, Koroa, Gogena, Pisaroa i Matisa. Do 1933. Muzej je posedovao 443 slike i 58 skulptura, od čega su 224 slike i 5 skulptura bile u vlasništvu samog kneza Pavla.

Nekoliko meseci pre otvaranja Muzej je u Umetničkom paviljonu „Cvijeta Zuzorić“ februara 1929. godine priredio izložbu „Savremena britanska umetnost“ sa koje su otkupljena i neka dela za Muzej. Zatim je kolekcija preneta u Konak kneginje Ljubice gde je Muzej bio smešten do preseljenja u Novi dvor. U prizemlju su bile postavljene Meštrovićeve skulpture kupljene 1928. Kasnije su i delovi njegovog Vidovdanskog hrama bili preneti u Muzej savremene umetnosti.

Muzej kneza Pavla

Od osnivanja Muzej savremene umetnosti (nezvanično već tada nazivan Muzej kneza Pavla) bio je u konfliktnom odnosu sa Narodnim muzejom čiji se direktor, ugledni istoričar umetnosti i profesor dr Vladimir Petković energično protivio osnivanju novog muzeja kako zbog finansija tako i zbog muzeoloških razloga. No, snažna inicijativa kneza Pavla odlučno je uticala da se od te dve ustanove 1935. godine napravi jedna - prvo pod imenom Kraljevski muzej, a potom Muzej kneza Pavla. Testamentarnom željom kralja Aleksandra, posle njegovog preseljenja u dvor na Dedinju, Novi dvor u ulici Kralja Milana 1933. godine ustupljen je Narodnom muzeju i Muzeju savremene umetnosti koji se u to zdanje, adaptirano za muzejske potrebe, useljavaju krajem 1934. godine. Uredbom od marta meseca 1935. godine ova dva muzeja se spajaju u jednu ustanovu - Kraljevski muzej, da bi se avgusta iste godine prvi put zvanično pojavio naziv Muzej kneza Pavla. No, već pre tog datuma, aprila meseca Milan Kašanin je postavljen za direktora Muzeja kneza Pavla. Napokon, 18. januara 1936. Muzej svečano biva otvoren sada sa tim novim, konačnim nazivom - Muzej kneza Pavla.

Tada je Muzej imao sledeća odeljenja: Arheološko (koje su činile Preistorijska i Antička kolekcija) i Srednjovekovno, kao i numizmatičku zbirku, lapidarijum i Galeriju sa 60 dvorana za stalnu postavku i povremene izložbe.

Za vreme Drugog svetskog rata Muzej je bio otvoren za publiku, a organizovan je i tečaj za stvaranje muzejskog podmlatka. Milan Kašanin je uz velike napore uspeo da sačuva umetničke kolekcije Muzeja kneza Pavla (izuzev trideset tri dela koji su po raznim osnovama bila odneti iz Muzeja). U takvom stanju on ga je, posle oslobođenja, predao novim vlastima.

Muzej kneza Pavla postojao je do decembra 1944. godine kada je od njega prvobitno formiran Umetnički muzej, a potom današnji Narodni muzej u Beogradu sa novim direktorom Veljkom Petrovićem. Istovremeno je izmešten iz Novog dvora u koji su se uselili organi revolucionarne vlasti, a novi muzej je preseljen u nekadašnju Državnu hipotekarnu banku na Trgu Republike u kojoj se i danas nalazi.

Knez Pavle Karađorđević

Ljubitelj umetnosti i školovani istoričar umetnosti (studirao je na Oksfordu klasične nauke, sa filozofijom i istorijom umetnosti), knez Pavle Karađorđević (Sankt Peterburg, 15/27. april 1893 — Pariz, 14. septembar 1976) imao je jasnu viziju o razlozima i ciljevima osnivanja prvog Muzeja savremene umetnosti u Kraljevini Jugoslaviji 1929. godine koji će kasnije postati Muzej sa njegovim imenom.

Strast za kolekcioniranjem umetničkih dela, uz ličnu i državničku potrebu da Srbiju i Jugoslaviju uvede u red prosvećenih i nadasve kulturnih evropskih država, usmerila je u jednom trenutku kneza Pavla da počne da razmišlja da od većeg dela svoje privatne zbirke napravi jednu javnu kolekciju dostupnu domaćoj i svetskoj publici. Tada se kod njega javila i ideja o formiranju jednog muzeja. Ubrzo je 1929. godine to postao Muzej savremene umetnosti, a potom, 1935. i Muzej koji je dobio njegovo ime. Ovo je zapravo čest slučaj među evropskom aristokratijom i svetskim industrijalcima i magnatima koji su od svojih ličnih zbirki stvarali velike muzeje, danas nadaleko čuvene, poput Gugenhajmovog ili Muzeja moderne umetnosti u Njujorku (u kome je osnov kolekcija porodice Rokfeler) itd. Knez Pavle je u ovoj nameri imao i nekoliko velikih prednosti. Najpre je i sam bio znalac umetnosti s obzirom da je bio istoričar umetnosti po obrazovanju. Zatim, imao je široki krug prijatelja i konsultanata koji su mu pomagali u kolekcioniranju, na primer, ser Kenet Klark, Bernard Berenson, ser Džozef Duvin itd, istovremeno i velikih poznavalaca umetnosti, ali i veštih trgovaca umetninama. Najzad, u Beogradu mu je desna ruka u ovoj nameri bio dr Milan Kašanin, dugogodišnji pouzdani prijatelj, izvanredni znalac umetnosti, napokon i posvećeni direktor kneževih muzeja - Muzeja savremene umetnosti i Muzeja kneza Pavla. Snažni kneževi filantropski porivi izgleda da su uspešno kompenzovali, delom i supstituisali njegove teške obaveze Kraljevskog namesnika, posebno u sve dramatičnijim unutrašnjim i spoljnopolitičkim prilikama kako se približavao Drugi svetski rat.

Nasleđivanjem, poklonima i akvizicijama knez Pavle je najpre daleko od uvida javnosti stvarao kolekciju koja je potencijalno postajala jedna od najreprezentativnijih, ne samo u lokalnim okvirima. Kada je ona postala javna, pokazalo se da su njegov ukus i njegovo znanje i sami za sebe bili sasvim dovoljni da ta zbirka kada je postavljena i otvorena za javnost privuče pažnju ne samo neočekivano velikog broja domaće i strane laičke publike, već i stručnih krugova koji su shvatili da se bez nekih njenih, najreprezentativnijih radova, ne mogu praviti velike retrospektivne izložbe nekih od vodećih umetnika istorijskih epoha. Profesionalna, ali i lična satisfakcija njenog autora, kneza Pavla, time je morala biti potpuno zadovoljena. Nezavisno od političke uloge koju mu je dala istorija, knez Pavle Karađorđević se ovim Muzejom trajno upisao u kulturnu istoriju Srbije i Evrope koja je postala jedna od najznamenitijih ustanova umetnosti koje su stvarane tokom 20. veka.

Iako nikada nije napravljen inventar umetničkih dela koja su bila u vlasništvu kneza Pavla Karađorđevića, iz pouzdanih izvora, postojeće dokumentacije i naknadnih popisa moguće je zaključiti da se u međuratni Beograd dolazilo i zbog umetničkih dela koje je on kupovao, nabavljao na druge načine i poklonio svom narodu. Među njima najveći sjaj imaju slike koje se danas nalaze u svetskoj istoriji umetnosti (tek nekoliko da se spomene kao ilustracija): Pjero di Kozimo - „Šumski požar“, El Greko - „Laokon“, Nikola Pusen - „Pogled na tri monaha/Samoća“, Ilja Rjepin - „Kompozitor Glinka“, Klod Mone - „Ruanska katedrala“, Vinsent van Gog - „Seljanka“, Pol Gogen - „Tahićanka“, Anri de Tuluz-Lotrek - „Ženski portret“, Edgar Dega - „Posle kupanja“, Pjer Ogist Renoar - „Kupačica“, Pjer Bonar - „Mrtva priroda“, Kamij Pisaro - „Trg Francuskog pozorišta“, Anri Matis - „Crvene bukve“, Mark Šagal - „Seljak i krava“, Pit Mondrijan - „Kompozicija II“. A samo ovih nekoliko nasumično izabranih remek-dela svetskog slikarstva, kada bi bilo stalno izloženo na mestu kome su bile namenjene - u Novom dvoru, bilo bi dovoljno da Beograd povrati prestiž evropske kulturne prestonice.

Milan Kašanin

Mesto direktora Muzeja knez Pavle poverio je istoričaru umetnosti dr Milanu Kašaninu (Beli Manastir, 21. februar 1895 — Beograd, 22. novembar 1981) koji je najpre radio kao kustos u Muzeju savremene umetnosti (1927 — 1935).

Kašanin je diplomirao Istoriju umetnosti na Sorboni u Parizu gde je studirao od 1918. do 1923. godine, a na beogradsko Univerzitetu je doktorirao 1928. Pisao je pripovetke, likovne i književne kritike, rasprave iz istorije umetnosti. Bio je pokretač i urednik časopisa „Umetnički pregled“ koji je izdavao Muzej kneza Pavla od 1937. do 1941. Penzionisan je 1946. ali je vraćen u službu kao direktor Galerije fresaka gde je radio od 1951 (zvanično od njenog otvaranja 1953). do konačnog penzionisanja 1961. kada postaje honorarni saradnik.

Sa budućim direktorom Muzeja (od 1935. do 1944) knez Pavle nije bio samo u prijateljskim odnosima već su oni imali i zajedničke poglede na likovno stvaralaštvo što je svakako doprinelo da Muzej dobije prepoznatljivu fizionomiju i uglednu poziciju među institucijama kulture svoga vremena. Posle adaptacije Novog dvora za muzejske potrebe Kašanin je načinio koncepciju postavke umetničkih dela koja je zauzela šezdeset dvorana. Pre tog posla, Kašanin je obišao najznačajnije muzeje u Beču, Pragu, Minhenu, Berlinu i Parizu, a u stručnoj i modernoj realizaciji postavke pomogla su mu i poznanstva sa čuvenim evropskim istoričarima umetnosti, poput Keneta Klarka, Rene Igoa, Anrija Fosijona i dr.

Likovnu kritiku počeo je da objavljuje 1924. godine. Pored kritike u oblasti likovnih umetnosti piše i monografske studije, predgovore kataloga, tekstove o umetnicima, o srednjovekovnim spomenicima i gradovima, osvrte na savremene izložbe u zemlji i inostranstvu, prikaze časopisa i dr. u dnevnim novinama „Pravda“, „Politika“ i „Vreme“ i časopisima „Reč i slika“, „Ideje“, „Letopis Matice srpske“, „Srpski književni glasnik“ i „Umetnički pregled“. Odmah se priključio onim kritičarima koji su u Srbiju doneli modernu evropsku umetničku misao koja se zalagala za novu umetnost svog vremena.

Od maja 1927. počeo je da radi kao kustos u Muzeju savremene umetnosti koji je trebalo do dobije „čisto umetnički i moderan karakter“. Umetnička dela za Muzej kupovao je u Parizu i Londonu, ali i na domaći revijalnim manifestacijama, poput prolećnih i jesenjih izložbi u Umetničkom paviljonu „Cvijeta Zuzorić“.

Najznačajnije delo mu je „Srpska književnost u srednjem veku” koja je objavljena 1975. godine, a sabrana dela su mu štampana 2002. Napisao je i monografiju „Muzej kneza Pavla. Moderna umetnost“ koja je na srpskom jeziku izašla 1938. godine a na francuskom 1939. Iste godine objavio je takođe na francuskom jeziku znamenitu knjigu „Umetnost Jugoslavije, od začetaka do danas“. Od knjiga o likovnim umetnostima najznačajnije su mu „Dva veka srpskog slikarstva“, (1942), „Umetnost i umetnici“, (1943), „Savremeni beogradski umetnici“, (1953), „Umetničke kritike“, (1968).

Bio je jugoslovenski komesar na venecijanskim bijenalima 1938. i 1940. godine.

Izdavačka delatnost

• 1936. katalog Izložba modernog francuskog slikarstva
• 1937. katalog Izložba turskih slika
• 1937. katalog Poljska umetnost
• 1937. katalog Savremena danska umetnost: za poslednjih pedeset godina
• 1937 — 1941. časopis Umetnički pregled; objavljivano 10 brojeva godišnje; izašlo 36 brojeva
• 1938. katalog Izložba italijanskog portreta kroz vekove
• 1938. katalog Izložba italijanskog portreta kroz vekove (iz privatne zbirke Njegovog Kraljevskog Visočanstva Kneza Namesnika Pavla
• 1938. catalogo La mostra del ritratto italiano nei secoli
• 1938. monografija Muzej kneza Pavla: moderna umetnost
• 1939. monografija L'Art Yougoslave: dès origines à nos jours
• 1939. monografija Musée du Prince Paul: art moderne
• 1939. katalog Sto godina francuskog slikarstva: od Davida do Sezana
• 1939. catalogue La Peinture française a XIXe siècle

Međunarodne izložbe

• 1936. Izložba modernog francuskog slikarstva
• 1937. Izložba turske slike i publikacije
• 1937. Poljska umetnost
• 1937. Rumunska izložba
• 1937. Savremena danska umetnost: za poslednjih pedeset godina
• 1938. Izložba italijanskog portreta kroz vekove
• 1938. Izložba italijanskog portreta kroz vekove (iz privatne zbirke Njegovog Kraljevskog Visočanstva Kneza Namesnika Pavla
• 1939. Sto godina francuskog slikarstva: od Davida do Sezana
• 1939. La Peinture française a XIXe siècle
• 1939. Nauka i umetnost (izložba nemačke knjige)

Slike koje su kasnije prodate ili nestale

El Greko - Laokon

Laokon i sinovi, platno El Greka nastalo u periodu 1610-1614.

Sliku El Greka „Laokon” knez Pavle je pribavio posredovanjem istoričara umetnosti Keneta Klarka, dugogodišnjeg direktora Muzeja Ešmolijen u Oksfordu i Nacionalne galerije u Londonu. Slika je bila na pozajmici u Nacionalnoj galeriji u Londonu do kraja 1935. godine, kada knez odlučuje da je otkupi za svoju zbirku. Dimenzije slike su: visina 142,0 cm i širina 193,0 cm.

Slika „Laokon” je reprodukovana 1937. na naslovnoj strani časopisa „Umetnički pregled” u izdanju Narodnog muzeja u Beogradu (tada: Muzej kneza Pavla). Tu se vidi da su aktovi mladića od ranije bili cenzurisani doslikanom draperijom. Cenzura je uklonjena u naknadnoj konzervaciji.

Avgusta 1937. knez Pavle je ponudio ovu sliku na prodaju Džozefu Duvinu. U propratnom pismu rekao mu je da se boji za sudbinu svoje dece i da nema prava da ulaže u umetnine kada je on jedini član porodice koji za to ima interesovanja.

Posle turneje po Evropi, „Laokon” je 1938. ostao u Engleskoj.

Tokom ratnih godina, iz izbeglištva u Johanezburgu, knez Pavle je dogovorio prenos slike u Nacionalnu galeriju u Vašingtonu na čuvanje. Zbog finansijske oskudice, on je ovo delo prodao 1946. američkom poslovnom čoveku i kolekcionaru Semjuelu Kresu za 40.000 dolara. Iste godine Kres je poklonio „Laokona” Nacionalnoj galeriji u Vašingtonu, gde se i danas čuva.

Andrea Mantenja - Sveti Jeremija u pustinji

Sveti Jeremija u pustinji, tempera na drvetu Andrea Mantenje iz 1449-1450.

Slika Andrea Mantenje „Sveti Jeremija u pustinji” bila je deo zbirke kneza Pavla. Knez ju je kupio u Londonu 1937. Delo je dimenzija 48x36 cm, slikano 1449-1450. u tehnici tempere na drvetu. Od 1952. nalazi se u zbirci Muzeja umetnosti u Sao Paulu.

Rembrant (ili njegova škola) - Kvint Fabije Maksim

Kvint Fabije Maksim, delo iz oko 1654. koje se pripisuje Rembrantu

Ovo je slika sa temom iz drevne istorije rimske republike. Do Drugog svetskog rata smatralo se ne samo radom Rembranta, već i jednim od njegovih najboljih dela. Slika je velikih dimenzija: 179×197 cm. Kupio ju je kralj Aleksandar I svojim ličnim sredstvima za svoju privatnu kolekciju 1933. od poznatog trgovca umetninama Džozefa Duvina. To je poslednji poznati dokument o ovoj slici. Slika nikada nije izlagana do rata, a posle oslobođenja nije zatečena u inventaru kraljevskog dvora. To je pokrenulo mnoštvo teorija o sudbini ovog dela.

Kralj Petar II je 13. aprila 1941. ostavio u manastiru Ostrog deo vrednih predmeta kraljevske porodice, uključujući platno slike Kvint Fabije Maksim. To stoji u svedočanstvu oca Leontija Mitrovića koji je upravljao manastirom. Nemačke trupe su 26. aprila zauzele manastir i konfiskovale sve vrednosti, uključujući umotano platno.

Kancelarija kralja Petra II je 1945. i 1946. zatražila od saveznika da istraže pronalaženje i restituciju ovog dela, kao i jugoslovenske vlasti 1948. Saveznički Centar za restituciju umetničkih predmeta je 4. avgusta 1958. izvestio jugoslovenske organe da je tražena slika uništena početkom 1944. u bombardovanju Augzburga.

Jedini poznati trag ove slike je crno-bela fotografija male rezolucije iz kataloga iz 1935. godine.

Извори (главни)

• Архив Народног музеја, Београд
• Архив Југославије, Београд
• 2009. Група аутора, Музеј кнеза Павла, (монографија), Народни музеј, Београд. ISBN 978-86-7269-106-1..

Spoljašnje veze

• Muzej kneza Pavla Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. mart 2016)
• Zbirka umetničkih slika Kneza Pavla
• Milan Kašanin
• Milan Kašanin
• Umetnički pregled Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. mart 2016)
• Umetnički pregled