Manastir Banjska

Banjska
Banjska
Osnovni podaci
Tip	pravoslavni muški manastir
Jurisdikcija	Srpska pravoslavna crkva
Eparhija	Eparhija raško-prizrenska
Osnivanje	1313—1317.
Osnivač	Stefan Uroš II Milutin
Upravnik	protosinđel Danilo Domazetović
Posvećen	Sveti Stefan
Arhitektura
Stil	vizantijska arhitektura
Lokacija
Mesto	Banjska, Opština Zvečan
Država	Srbija
Koordinate	42° 58′ 18.58″ N 20° 46′ 58.07″ E / 42.9718278° S; 20.7827972° I
	Banjska Banjska na karti Srbije

Manastir Banjska je muški manastir Raško-prizrenske eparhije Srpske pravoslavne crkve koji se nalazi kod Zvečana u severnom delu Kosova i Metohije. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Starešina manastira je protosinđel Danilo (Domazetović), sa bratstvom na čelu od 17. februara 2010. godine.^[1]

Istorija

Manastir Banjska sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu sagrađen je između 1313. i 1317. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, jednog od najmoćnijih vladara iz dinastije Nemanjić i jednog od najmoćnijih vladara na Balkanu svoga doba. Milutin je Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu. Kada je umro u Nerodimlju 1321, arhiepiskop Danilo II je preneo njegovo telo u Banjsku. Ne dugo posle kralja Milutina, u severnoj kapeli sahranjena je kraljica Teodora, majka Milutinovog unuka, kralja i cara Dušana.

Posle Kosovske bitke 1389. godine telo kralja Milutina je preneto je u Trepču, a potom, 1460. godine, u manastir Gorna Banja u bugarski grad Sofiju gde se i sada nalazi.

I manastir je pratio sudbinu tela svog ktitora. Monumentalno zdanje sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i „palatom carskom”, Banjska je počela da propada vrlo rano. Već u prvom turskom naletu 1389, Banjska je gorela. Stradanja su se nastavila tokom 15. i 16. veka. Početkom 15. veka požar je progutao knjige, a u drugoj polovini istog veka manastir je verovatno zapusteo. Putopisac Kuripešić zabeležio je da je po naredbi sultana manastir u 16. veku razoren jer su se u njemu sakupljali hrišćanski begunci iz turskog ropstva.

Početkom 17. veka na ruševinama manastira niklo je manje osmansko utvrđenje, dok je crkva dograđivanjem minareta nad severnom pevnicom delom pretvorena u džamiju, a delom u prostorije za stanovanje. U austrijsko-turskim borbama 1689. naizmenično je služila kao utvrđenje osmanskoj i austrijskoj vojsci.^[2]

Već skoro sasvim srušena crkva Svetog Stefana je u 19. veku adaptirana i pretvorena u džamiju i, kao takva, služila je do Prvog svetskog rata. Banjska je ponovo je gorela u vreme Prvog svetskog rata. Razrušen i zapušten manastir je čekao na obnovu do 1938, kada su pod nadzorom Đ. Boškovića započeti konzervatorski radovi. Crkva je prvi put konzervirana 1939. godine,^[3] a drugi put 1990. godine kada je učinjena delimična rekonstrukcija. Jula 2005. u manastiru je obnovljen duhovni život.

Manastir Banjska 1910. godine

Manastir Banjska je jedan od retkih manastira sa očuvanom osnivačkom poveljom — Povelja kralja Milutina manastiru Banjska. Iz nje se vidi da je prilikom osnivanja manastiru priloženo ogromno vlastelinstvo od 75 sela i 8 katuna, sa ribnjacima, vodenicama i pčelinjacima.

Kako je građevina bila predviđena za kraljevsku grobnicu, ukinuta je Banjska eparhija i manastir je proglašen za stavropigion — Carsku Lavru, četvrtu po rangu u državi (iza Studenice, Mileševe i Sopoćana). Gradnjom je rukovodio Danilo II, tadašnji banjski iguman a kasniji srpski arhiepiskop, inače blizak kraljev saradnik i poverenik, književnik, čovek velikog znanja i izgrađenog ukusa.

Po srednjovekovnim izvorima i narodnoj tradiciji, Banjska je bila na glasu kao jedan od najlepših srpskih manastira. Izrađena je u čistoj raškoj graditeljskoj koncepciji (stil srpskog klasicizma, srpsko-vizantijski stil — od Milutina do Stefana Lazarevića) koja je obavezno primenjivana prilikom gradnje kraljevskih mauzoleja od manastira Studenice Stefana Nemanje do manastira Svetih Arhanđela cara Dušana.

Po izričitoj želji kralja Milutina, Banjska je građena po ugledu na manastir Studenicu. Tako hram ima oblik jednobrodne bazilike sa slepom kupolom. Istočna apsida je polukružna i izrazito monumentalna. U potkupolnom prostoru su bočni pevnički prostori iste visine kao glavni brod i samo malo istupaju iz glavne mase zida. Ulaz u crkvu sa zapadne strane bio je, takođe po raškom načinu, naglašen dvema monumentalnim kulama.

Za vreme igumana Danila (Domazetovića), manastir je avgusta 2013. proslavio 7 vekova postojanja.^[4]^[5]

Arhitektura

Glavni ukras eksterijera predstavljao je raznobojni tesani kamen u žućkastoj, rumenoj i sivoj boji, kojim su bile obložene fasade. Raznobojni tesani kvadri, raspoređeni kao šahovska polja, stvarali su utisak zasićene polihromije. U tradiciji romaničke stilizacije ukras fasada je kombinovan sa arhitektonskom plastikom, kojom su bili ukrašeni dovratnici, doprozornici i timpanon iznad portala. Timpanon je nekada krasila monumentalna sedeća figura Bogorodice sa malim Hristom na krilu, izrađena na način na koji su raški umetnici interpretirali zapadne umetničke stilove — romaniku i gotiku. Ova Bogorodica se danas čuva u crkvi Sokolici, nedaleko od manastira Banjske, dok se delovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a nešto je ugrađeno u objekte sela oko Banjske.

Glavni ponos Banjske bilo je čuveno „banjsko zlato”, opevano u narodnoj pesmi i opisano u onovremenim putopisima. činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na mauzoleje prethodnih vladara — manastire Studenicu, Mileševu i Sopoćane. Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata.

Manastir Banjska je 520 godina proveo u ruševinama, samo je narod obilazio zidine. Ponovo je obnovljen 2004. godine kada je episkop Artemije postavio za igumana oca Simeona koji je u njemu okupio mlado monaštvo. Manastir je odmah po osnivanju postao duhovni centar Srba na Kosovu. U toku 2006. godine počela je obnove same crkve i šireg manastirskog kompleksa. Planovi vladike Artemija bili su da se nakon obnove manastiru vrate mošti svetog kralja Milutina. Potvrdan odgovor stigao je od Sinoda Bugarske pravoslavne crkve u decembru 2006. ali se na tome stalo.

Riznica

Od ostalog blaga — ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svećnjaka, kandila, kadionica, horosa, kojima je, po kazivanju kraljevog biografa Danila II, štedri kralj obdario svoju zadužbinu, nije sačuvano ništa. Jedini nalazi skupocenog nakita iskopani su slučajno, za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana.^[6] To su dva zlatna prstena: prvi je ukrašen antičkom kamejom, a na glavi drugog je predstava dvoglavog orla i natpis: „Ko ga nosi, pomozi mu Bog”. Prvi prsten se danas nalazi u posedu porodice poznatog kolekcionara Ljubomira Nedeljkovića, a drugi se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.

Prestoni krst kralja Milutina

Prestoni krst Kralja Milutina

Povodom slave manastira, Sv. Arhiđakona Stefana, avgusta meseca 2007. god, obnovljena je tradicija imenovanja slavskog domaćina, tako da je za sledeću 2008. godine episkop Artemije predao slavski kolač gosp. Dejanu Radojeviću iz Kosovske Mitrovice. Tom prilikom gosp. Radojević je darivao manastirsku riznicu prelepim filigranskim prestonim krstom za čiju izradu je utrošeno 2 kg čistog srebra, 33 prirodna bisera, 25 granata i 50 korala. Krst je visok 51. cm. Krst je rad poznatog srpskog srebrodelaca, Gorana Ristovića — Pokimice iz Kraljeva, i vrhunski je izveden tehnikom srednjovekovnog prizrenskog filigrana.

Zbog svoje lepote, a i u iščekivanju povratka moštiju, krst je nazvan krstom Svetorodnoga Kralja Stefana Uroša Drugog Milutina.

Krst je smešten u drvenu škrinju dimenzija 59 cm h 39 cm h 24 cm koja je sa spoljne strane ojačana kovanim gvožđem sa rezom i katancem. Unutrašnja strana škrinje je tapacirana plavim moherom i dekorisana posrebrenim nitnama na spojevima romboidnih polja i po unutrašnjim rubovima. Sam krst je položen na tapaciranu podlogu i pričvršćen sa dva kožna kaiša. Sa unutrašnje strane poklopca koji je takođe tapaciran i dekorisan posrebrenim nitrnama, privezana sa dva kožna kaiša smeštena je ručno ispisana hrisovulja. U poklopcu škrinje nalazi se majstorski rad našeg čuvenog kaligrafa Svetozara Pajića Dijaka iz Novog Sada — hrisovulja dimenzija 100 cm h 30 cm, ručno ispisana na jarećoj koži — pergamentu sa dekorativnim zastavicama i inicijalima. Na hrisovulji je ispisan uvod u žitije Sv. Kralja Milutina koje je napisao Arhiepiskop Danilo i glasi:

„Vazljubljeni ljubitelji Hrista, evo se sada sprema um slaboga samisla hudoga i smrtnoga tela moga, i hoće da prinese dostojne pohvale onima koji Hrista zavoleše. Ali ne znam kako i gde da nađem reči za to. No najpre spomenuh Boga, i uzveselih se, i onda pripadam ovima koje hoću da pohvalim, i molim se i govorim: Dobri i svemilostivi i najmilosrdniji i nezlobivi Gospode, koji ne želiš smrti ljudima, nego hoćeš da se svi obrate i upute na pokajanje. Koji si rekao u Tvome svetom Evanđelju: Molite se i daće vam se (Mt. 7,7); i opet: Što god uzmolite u molitvi verujući, sve će vam se to dati (Mt. 21,22). Zato i ja molim Tvoje najmilosrdnije čovekoljublje, da mi se da reč za otvaranje usta mojih, darovana mi Tvojim Svetim i Životvornim Duhom. Jer, utvrđivan i urazumljivan Njegovom svedarivajućom blagodaću, moći ću i ja, grešni i ništavni sluga Tvoj, da iskažem neka dela od mnoštva neiskazanih čudesa Tvojih na nama, a takođe i dostojnim rečima da pohvalim ove sluge Tvoje i gospodu moju, koje Tvoja božanska blagodat venča i uzveliči i proslavi iznad mnogih moćnih i slavnih na zemlji.”

Banjska u srpskoj narodnoj epici

U epici se javlja uz atribuciju grad, malena, mali grad, palanka. Pominje se u kontekstu boja na Deligradu 1806. (Vuk, IV, 31) i Gradaščevićevog sukoba sa velikim vezirom na Kosovu 1831 (S. Milutinović Sarajlija, Pjevanija, 62), ali je najpoznatiji njen pomen u pesmi Banović Strahinja (Vuk II, 44): „Netko bješe Strahinjiću bane, / Bješe bane od malene Banjske, / Od malene Banjske kraj Kosova". U pesmi Lazar Mutap i Arapin, kada Karađorđe bira svog zatočnika za dvoboj s Arapinom, pominje se u formi Banja, pri čemu se verovatno misli ne samo na manastir nego i na kraj koji je nazvan po njemu: „Da bi posl'o Veljka harambašu, / Ko će čuvat' Banje i Kosova / Od Turaka ljutih Arnauta?".^[2]

Dokumentarni film

Banjska — naučna rekonstrukcija, dokumentarni TV film serijala „Svedoci vekova” u produkciji RTB-a snimljen je 1989. godine prema scenariju dr Marije Šuput u režiji Milana Kneževića, muziku je komponovao Zoran Hristić.^[7]