Logor Donja Gradina

Logor Donja Gradina koji je poznat i kao Logor VIII jasenovačkog sistema ustaških koncentracionih logora za masovno istrebljenje Srba, Jevreja i Roma u NDH od strane ustaških vlasti pod komandom Ante Pavelića. Logor Donja Gradina nije bio logor u pravom smislu, već glavni stratište u kom su ubijani zatočenici iz logora III Ciglana. Oformljen je 1942. godine, a bio je aktivan sve do završetka Drugog svjetskog rata 1945. i sloma NDH.

Logor Donja Gradina
Koncentracioni logor
Današnji izgled lokacije ustaškog logora Donja Gradina. Spomen table sa brojem ubijenih Srba, Jevreja i Roma u sistemu ustaških koncentracionih logora Jasenovac.
Koordinate	45° 16′ 06″ S; 16° 55′ 14″ I
Poznat po	genocidu nad Srbima, Jevrejima i Romima
Mesto	Donja Gradina, NDH
Pod kontrolom	Nezavisna Država Hrvatska
Postojao	1941-1945

Nastanak

Poslije borbi protiv partizana u januaru 1942. ustaše su potpuno ovladali prostorom Gradine. Kako se Gradina nalazi okružena meandrom rijeke Save, pristup joj je bio dostupan samo sa jedne strane. U blizini nije bilo sela, a od njiva je bila odvojena šumom. Zbog toga je izabrana za likvidaciju zatočenika iz logora III Ciglana koji su skelom prevoženi na desnu obalu Save. Gradina nije bila samo stratiše, već je bila i važna za odbranu logora Ciglana od kozaračkih partizana. Zbog toga je ona utvrđena bunkerima i rovovima.

Pred svojim begom, 1945. godine, da sakriju trag svojim zlodelima, ustaše su palili mrtva telesa i pepeo bacali u Savu. Oko 2 vagona pepela do danas je ostalo na obali Save. Još uvek su se nalazile i nesagorele lobanje i pršljenovi. Veliki grob dece, koje su ustaše pobile na „Limanu“, omladina je, našavši im kosti na obali, pokopala u zajednički grob.“ (Sarajevo 1975).

Nalazi se na obali reke Save u Donjoj Gradini, Republika Srpska, prekoputa logora Jasenovca, blizu ušća reke Une u Savu. Kada se pređe iz Jasenovca u Slavoniji preko mosta na Savi i Uni u Republiku Srpsku, odmah levo na jugoistok započinje atar Bosanske Gradine, koji zahvata oko 125 hektara površine, tj. ceo prostor velike okuke Save (naspram sela Košutarice, ispod Jasenovca).

Kazani za pravljenje sapuna od ubijenih logoraša.

Gradina i nije bila logor u pravom smislu te reči, već samo masovno jasenovačko stratište, tj. „prihvatni logor“ dok ustaše ne pobiju mnogobrojno srpsko stanovništvo dovedeno iz Potkozarja i drugih krajeva NDH.

To je, u prostranoj šumi, bilo mesto za direktne likvidacije dovođenih zatvorenika, koji su ili prevođeni iz Logora III u Jasenovcu ili, po hvatanju na terenu, u kolonama odmah vođeni na gubilište u Gradinu. Jer, usled velikog broja stalno pristižućih kolona ljudi, ustaše su ih odmah usmeravali na pogubljenje i zakopavali ih u Gradinu. U Gradinu su dovođeni najpre uhapšenici iz naselja preko Save, a zatim su dovođeni Srbi Republike Srpske iz Potkozarja i Bosanske Krajine, gde su od ustaškog terora opustela čitava sela i srpski krajevi. Samo u leto 1942. godine ispražnjeno je i opustošeno oko 140 srpskih potkozarskih sela, a narod je dovođen u koncentracioni logor Jasenovac i druge logore (Cerovljane kod Bosanske Dubice, Mlaku i Jablanac, Staru Gradišku, Novsku, Prijedor). Tada je utamničeno u Jasenovac i druge okolne logore oko 68.500 Srba Kozarčana, među kojima je bilo 23.850 dece, uzrasta od kolevke do 15 godina.

Po šumama i poljima Donje Gradine, na strani reke Save u Republici Srpskoj, ustaše su izvršile najmasovnija ubijanja Srba, tako da je Gradina u stvari najveća masovna grobnica Jasenovca, ili tačnije to je niz od oko 50 masovnih grobnica. Dr Nikola Nikolić (u knjizi Jasenovački logor smrti) o tome govori:

„Ustaše su izabrale Gradinu za masovne pokolje iz mnogo razloga, od kojih su najvažniji bili osamljenost, dobra prirodna zaštita i nepristupačnost stranim licima. Nadaleko nije bilo naselja, njive su bile opkoljene vrbovim šibljem i šumom, a sa tri strane je Gradina bila potpuno nepristupačna: od strane Jasenovca (sjeverno) dijelila je Sava, od strane Uštica Una, a od strane Košutarice opet Sava, koja tu pravi nagli zaokret od sjevera ka jugoistoku. Gradina je izgledala kao pravo poluostrvo. Sa strane sela Draksenića i Međeđe ustaše su se zaštitile od partizana pojasom rovova, vučjih jama, čitavim nizom bunkera i karaula. Iz logora Jasenovac moglo se lako preći u Gradinu skelom (preko Save). U ovoj pustinji moglo se nesmetano ubijati hladnim oružjem, a da nitko i ne pomisli šta se tamo događa, pa šta više, kad bi žrtva i jauknula koliko god bi mogla, niko ne bi mogao ništa čuti. U tome je ležala tajna te strašne Gradine. Ubijalo se hladnim oružjem da se ne bi čuli pucnji. Rijetko bi na nasipu (Save) ubijali pojedince iz revolvera.

Leševi nakon povlačenja reke Save 1945.

Narod određen za likvidaciju, dovođen je peške ili vozom u „Gaj“, koji se nalazi pred samim logorom. Tu bi zatočenici mirno čekali skelu. Mali puteljak („staza smrti“) vodio je do same vode Save, do skele. Skela je bila obični drveni splav, od oko 6 metara širine i 16 metara dužine, a bio je prevožen debelim željeznim užetom do čvrstih betonskih postamenata na jednoj i drugoj obali. Skela je prevozila 150 do 200 ljudi, koje bi odmah na drugoj strani prihvatale ustaške patrole i vodile ih „putem jauka“, u pravcu između Une i zaokreta Save, nasuprot Košutarice, kod „topole fra Satane“. Prve su pokolje vršili na tom mestu. Tu se još i danas nalazi 115 grobnica. Ustaše su traktorom 1945. godine preorale te nekropole, da bi sakrili tragove tih masovnih zločina.

Kada bi prispela (u logor Jasenovac) omanja grupa u toku dana, oko 200 do 400 ljudi — muškaraca, žena i dece, ili kada bi se moralo, zbog pomanjkanja egzekutora ili iskopavanja raka, odgoditi likvidaciju za jedan dan, tada bi žrtve zatvarali u kući Pere Vukića, čije je dvorište, sa 5-6 šljiva, bilo ograđeno bodljikavom žicom i čuvano od strane ustaških straža. Često su zatočenici videli u tom groznom dvorištu skupine male djece i žena, kako ukočeni od straha čekaju smrt, koju su mogli samo naslućivati. Iz te su sablasne kuće, koja je gledala prema Savi, tj. prema logoru, u početku odvodili ljude noću pod „topolu“, usred „polja“, i tu ih klali i zakopavali, proširujući kasnije to „groblje“ sve dublje i dublje u Gradinu.

Nesretni vlasnik ove kuće bio je prethodno odveden, sa ženom i troje dece, u Zemun, gde su mu ženu i djecu ubili, dok je on kasnije bio dovezen „vozom užasa“ u Jasenovac i prevezen u Gradinu, upravo na mesto odakle je bio pre oteran. Zaklan je u „Čalinki“ - kompleks zemljišta, u pravcu Košutarice, u Gradini, na desnoj obali Save, koji je bio izabran kao idealno mjesto za „nema“ masovna ubistva“.

Od „Čalinke“ prema istoku, upravo na zaokretu Save, odakle se u dijagonali, preko Save, vidi crkva u Košutarici, nalazi se najdublje mesto u Savi, zvano „Liman“. Obala Save je tu vrlo strma, obrasla drvećem i grmljem, isprepletanim kupinama i korovom. Zanimljivo je da su tu našli i divlju vinovu lozu. To su mesto ustaše izabrali za bacanje živih ljudi u reku Savu. Većinom su tu bacali komuniste, koje bi po desetak njih vezali za šinu, dugu oko 5-7 metara, od železničke pruge, i gurnuli ih tako u dubinu Save — „Obala komunista“. Oni nisu, naravno, nikada isplivali iz Save. To je bio novi originalni način utapanja živih ljudi. Nalazi velikih komada šina, sa privezanim koturima s okovima, nepobitan su dokaz ovih neopisivih ustaških zločina.

Spomen područje Donja Gradina

Danas je ona pretvorena u nacionalni park, obrastao šumom, sa uređenih četrdeset vidljivih veoma velikih masovnih grobnica, mada je u stvari celo zemljište Donje Gradine jedna velika, možda i najveća srpska masovna Grobnica.

Vlada Republike Srpske je preuzela odgovornost za uređivanje Spomen područja Donja Gradina.

Broj žrtava i metod masovnih ubijanja

Prema podacima koje su sakupili Srbi borci iz Republike Srpske, u Gradini je pobijeno i zakopano preko 360.000 ljudi, što se približno tačno može utvrditi i proračunima broja masovnih grobnica i proporcionalnog broja kostura u njima. Naime, utvrđeno je da su ustaše u mnoge duboko iskopane grobnice često „usađivali“ još žive ili polumrtve ljude, tako što su na 1 kvadratni metar sabijali uspravno po 12 do 15 ljudi, koje su onda maljevima odozgo dokusurivali. U Gradini je vršen i zločin kuvanja leševa žrtava u kazanima, od čega su ustaše zatim pravile sapun, a kosti iz kazana odvozili su vagonetima i izručivali u Savu. Pre nekoliko godina pronađeno je tako na više mesta niz Savu, kada je pri letnjim sušama nivo vode opao vrlo nisko, nekoliko velikih naslaga ljudskih kostiju u rečnom mulju i pesku. Snimanja terena iz vazduha takođe su ukazala na postojanje još neotkrivenih masovnih grobnica na terenu Gradine. Temeljnija istraživanja na terenu Bosanske Gradine, vršena 1960. godine, zabranila je Titova vlast.

Transporti logoraša

Uoči Svetog Save, 26, januara 1942. godine oko 4 sata po podne , ustaše su vozom sprovele u Jasenovac 495 žena i dece. Po njihovoj nošnji se moglo zaključiti da su odnekud iz Bosne. Još iste noći su proterani kroz mesto Jasenovac i prebačeni preko zaleđene Save na bosansku stranu, odvedeni u selo Gradinu, zatvoreni u jednu veliku zgradu koja je odmah zapaljena i svi su unutra izgoreli. „Mi smo čuli silno jaukanje žena i dece kada su goreli. Posle toga iz ovog sela dopirao je smrad od gorućih leševa još dugo vremena“.

Treći dan posle ovoga , u osam sati uveče odnekud je doterano 300 žena i dece. Svi su bili građanski obučeni. I njih su ustaše još iste večeri odvele u Gradinu, tamo ih zatvorile u jednu kuću i sve ih spalili. „ I tada se u Jasenovcu čuo jauk iz Gradine, od nesretnih žena i dece“.

Februara 1942. godine ustaše su u šest teretnih vagona doterali u Jasenovac 300 seljaka iz Bosne, odmah ih prevezli preko Save u selo Gradinu. Tamo su ih sve maljevima pobili a leševe bacili u jednu seljačku štalu pa je zapalili.

Međunarodna komisija za istinu o jasenovačkom sistemu ustaških logora zaključila je u aprilu 2009. godine da su ustaše uspjeli da u Jasenovcu i Donjoj Gradini ubiju više od 700.000 Srba, preko 23000 Jevreja i oko 80.000 Roma.

Zločini u logoru Donja Gradina u poeziji Vitomira Nikolića

Na ušću Une u Savu,u ataru sela Gradina, prekoputa Jasenovca, ustaše su prošlog rata ubile maljem ili zaklale nožem preko 350 hiljada ljudi, žena i djece, uglavnom iz Potkozarja. Svi su oni pokopani u stotinak mamutskih grobnica koje se danas raspoznaju kao bolna ulegnuća na obrazu Zemlje.

Nasleđe

Vitomir Nikolić je posvjetio pjesmu U Gradini grob do groba žrtvama logora.

U Gradini grob do groba

U Gradini grob do groba, a u svakom po grad ljudi, sto grobova - sto gradova pod cvijećem uzaludnim.

Nit ga beru niti kose, nit njeguju, niti gaze, nit mu vjetri prah raznose, nit ga pčele obilaze.

Samo cvjeta, samo vene, samo vijek svoj vjekuje, da tišinom opomene, da tišinom odjekuje.

U Gradini grob do groba, na dva jutra zemlje plodne sto grobova, sto gradova od Gradine - kud god odem.

Galerija

• 
  Smerokazi ka grobnim poljima Topole, Jasen, Hrastovi, Košute, Tišina.
• 
  Put oko spomen parka-groblja je polukružan.
• 
  Grobno polje Topole.
• 
  Grobno polje Jasen.
• 
  Posjetioci prilikom obilježavanja 65 godina proboja
• 
  Spomen table sa istaknutim brojem žrtava

Vidi još

• Logor Jasenovac
• Topola užasa kod Gradine
• Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu
• Hronologija genocida nad Srbima u Drugom svjetskom ratu
• Katolička crkva i ustaše
• Vjekoslav Maks Luburić
• NDH
• Ustaše
• Ante Pavelić

Literatura

• Odić, Slavko; Komarica, Slavko (2005). Zašto Jasenovac nije oslobođen. Beograd: Institut za savremenu istoriju. ISBN 9788674030974. 

Spoljašnje veze

• RTRS: POZIV GRAĐANIMA DA PRISUSTVUJU POMENU U DONjOJ GRADINI 09.04.2010.
• RTRS: SLUŽEN PARASTOS I UPUĆENE MOLITVE ZA NEVINO STRADALE ŽRTVE 11.04.2010.
• Udruženje Jasenovac – Donja Gradina
• Udruženje potomaka i poštovalaca žrtava kompleksa ustaških logora Gospić 1941.
• Kako će izgledati Memorijalni centar Donja Gradina